| 1 |
Эртде, биз туумагъан ёмюрледе, бир шахарда бек ашхы бир киши болгъанды. Ол киши кеси ёмюрюнде бир адамгъа бир капекни къыйматы заран этмегенди, не да аман сёз айтыб, кишини кёлюн аурутмагъанды. Кимге не бла болушайым, не бла джашаууна джарайым деб айланнганды. |
| 2 |
Бир бёлек замандан, ол къул патчах ёлдю. Биягъы киши келиб, аны къабырына къараса, сын ташына «Дуния алай турмаз» деб джазылыб тургъанын кёреди. Энди уа ёлдю, дуниядан кетди, бу былай нек айтхан болур эди? - деб сейир-тамаша болду. |
| 3 |
Къарт ууакъ ышара: «Сен атангы осиятын ангыламагъанса. Атанг сеннге джер къоюб кетгенди. Ол джерни сюрюб, урлукъ салсанг, заманында чыкъгъанын чачмай-тёкмей джыялсанг, ач болмазса, дегенди», - деб къарт атасыны осиятын ангылатханды. |
| 4 |
Тюзюн айтсакъ, болгъанмыды, болмагъанмыды ол белгили тюйюлдю. Хапар айтылады, кёрген адам а табылмайды. Оза келген ёмюрледе эллени биринде бир къарт къатынны юч къызы болгъанды. Аланы тамадалары – сокъур, ортанчылары – сангырау, кичилери уа чолакъ болгъанды. |
| 5 |
Абадан къарындашлары да айлана барыб, бир бай юйге къонакъгъа тюшгенди. Ол юйню чынты да ариу бир къызын кёреди. Ол къызны тёрт саны – сау, кёзю-къулагъы къыяусуз болады. Аны хар затха къолу джарашыб, юйде шапалыкъ этиб айланнганына джашны кёзю джетеди. |
| 6 |
Да ол сен кёрген малгъа бир ауруу кирди да къырды, джарлы болдум. Ма бу сабийле да ачдан джылай турадыла. Сен менге айтхан эдинг. Сен айтханны мен эрши кёрюб къалгъан болмаса, акъылыма джыялмадым. Энди сабийлерим ачдан къырыладыла, - деб джылагъанды джаш. |
| 7 |
Мен эштген эски жырланы барында Сени юсюнгден жырланнганча, манга Алай кёрюнеди: алгъын заманда Окъуна жырчыла, санга къууаннган Кибик, санга эте сейир жырларын, Кёреме кёзлеринги ол жырлада, Жауун жибитгенде тау ауузларын, Атынгы эштеме ташлы жоллада!... |
| 8 |
Шууулдайдыла къайын терекле, салыналла эншге, чыгъалла ёрге. Черек толкъунла бир-бирин къууа, къабыргъаларын къаягъа ура, чегем череги саркъады эншге, бизни тюбюбюзде дауур эте. Ол къутургъан бугъа кибик, барад, эсирген этген кибик, къычырад. |
| 9 |
Ол къычырыр эди, сюйген жашына, узакъ жайлыкълагъа къалай эштдирсин. Учаргъа уа къанатлары жокъдула, жойадыла зухураны, не этсин! Къайры барса да, барыр эди чыгъыб, эшиклени бегитген элле, сюймеклик от кюйдюрген зухураны къыркъыллыкъ къойлай этген элле. |
| 10 |
Узакъгъа учаргъа термиле кетиб, зухура ауду ундурукъгъа, акъ жастыкъгъа саркъыб башлалла кёзлеринден жыб-жылы жилямукъла зухура ол акъ жастыкъны къучакълаб, кёб жиляды, сарнады, кёб таралды, къыйынлыкъ кёрген жюрегин тыйалмай, тёшеклени ол кёб талады. |
| 11 |
Анасы уа тынгылаб турду, жумушамай мал алдагъан жюреги, зухураны таралгъан жюрегине тийиб башладыла къаты сёзлери алдагъан эди аны дунья малы, кесини къызын унутхан эд, мал аллыгъы эсине тюшсе, жеринде да олтуралмай эд. «Бошла жаншама, гыр-гыр этме, сен не билесе, ангылайса?. |
| 12 |
Бир заманда кирди аны атасы, «нек жиляйса», къызым, деб шош сёлешди, отча жаннган акъ мангылайын сылай, ол да аны жапсарыргъа кюрешди, зухура, аны бойнундан къучакълаб, акъ жаягъын, акъ сакъалына салыб, тиледи, тиледи, жиляды, эки кёзю кёзлерине аралыб. |
| 13 |
Кёзлеринден акъгъан жилямукълары жибитдиле аны ол акъ сакъалын кёбню кёрген акъ сакъал къартны жилягъаны къыйнады жанын. Балауузну къызыу отха тутханлай, эриди аны къартайгъан жюреги. Узун къара чачын сабыр сылады, кёзюне къараб жилярыгъы келди. |
| 14 |
Къызым, санга не этейим, кёз жарыгъым, ананг кеси айтханны этмей къоймаз, кеси бир затха бир таукел болса. Суугъа секирирге да артха турмаз, къызым, къызым не этейим, балам ананг этед бу ишни санга жиляма сен, къызым, къорунг болайым. Ой аллахны анты жетсин ананга!». |
| 15 |
Къатынындан къоркъгъан къарт атасындан жукъ чыкъмазын кёрдю зухура, од аман къартха бармаз кибик ыйнанды амал табмазына. Ол къарт кишини: эрши чал сакъалы ол сагъат кёзюне кёрюндю аны ол сакъалы бла къучакъларыгъы къутургъан адамгъа ушаш болду ол! Отла жанды къанында, жюрегинде. |
| 16 |
Кёргенме мен: терезеде олтуруб къара-шилли малкъарлы къызны, ингиликли бетине аяз къагъа тарта эди, жырлата эд къобузну. Элде кече салкъын эди, шош эди, черек сууну тауушу аз эштиле, уллу ай да чуакъ кёкден къарай эд тауланы башы таба кете. |
| 17 |
Ол къыз ары акъ таула таба къараб, согъа эди тыяныб къобузуна ол алай сюйюб согъа эди аны тынгылагъанча анга таула, ташла. Ариу эди ол къобузну тауушу айырылмайын тынгылаб турурча, ол къыз аны алай тарта эд, тюз жюрегинг кётюрюлюб жырларча. |
| 18 |
Ташха сёзюнг къалай ётмей эсе да, Алай ётмед анасына сёзю аны, Темирни тылпыуунг эритмегенча, Эритмеди жюрегин таралгъаны Зухура ол къатылыкъны кёргенде, Жерине аууб, жастыкъны къучакълады, Анасы уа «къоркъма, жуушурса» деб Ауур къобуб, ол отоуну ташлады. |
| 19 |
Ол раннга ай сабыр тийе болур, кийик сюрюу анда эслене болур. Кёбдю бизде ариу таула, бийикле, барды анда жугъутурла, кийикле. Ала кёк гелеуледе отлайдыла къара шауданладан да къанадыла. Бийикледе эркин айланадыла, салкъын кечеледе тынч жатадыла. |
| 20 |
Жел улуй эди эски ожакъда, Жилайед къарт ана отчагъада. Ол кюн аулну къатында акъла Жангыз жашын асхан элле асмакъгъа. Ол таулу партизанланы алгъа Ызындан элтиучю эд урушха Элтиучю эд ол таулу къушланы Ызындан, къалтырата байланы. |
| 21 |
Жашаудан къачыб, суугъа секире, олтуруб жер-баш, къарангы юйде, шош жиляй, турургъа туумагъанса. Сен – шайтанла, жинле – деб, аладан, жаханим – деб къоркъаргъа туумагъанса, туман таурухлагъа ыйнаныб, аладан къалтыраргъа туумагъанса. |
| 22 |
Ол адам къыйналса, ауруса да, Жыйып битеу къарыуун эм кючюн, Кюрешир саулай жерни башындан Эзиуню, зулмуну жояр ючюн, Минг-минг адамланы тутмакълада Къырмаз ючюн, чиритмез ючюннге, Адам адамны хайыуан этип, Жегип, минип жюрютмез ючюннге!... |
| 23 |
Учураса сен мени бийик кёкге къанатлыча. Мени тауларыммы ариулугъу сени эки кёзюнгдеди, тауларыммы бийиклик къууанчы, ёхдемлиги да сендеди. Сен къууанч кибик жаратылгъанса, къууаншча келгенсе манга. Мен игилик, насыб да тилейме бу сен жашагъан дуньягъа!. |
| 24 |
Окъ тийген поэтни жюрегинден Назмусун киши чыгъармаз, Окъ жойгъан зурнук учалмаз кёкде, Топ жыкъгъан ат да чабалмаз!.. 1941, сентябрь Жигитлигинги киши да билмесин, Сени атынгы киши да эштмесин, Атынгы китаплада да кёрмесин, Санга киши жыр, жомакъ да этмесин. |
| 25 |
Сени киши да сюймез, махтамаз, не ючюн сюерикдиле сени адамла? Аласыз жангыз кесинг жашарма дейсе юсюнде жерни. Къартлыкъ, къара атына миниб, келир, ол жолда арыб жеталмай къалмаз, артда, алда да къарангы болур, жолунгу бир жулдуз да жарытмаз. |
| 26 |
Сени душманнга къоюп кетгенден, Къанлы жауларыбызгъа къойгъандан, Ала сени къул жери этгенден, Кирли солдатлары малтагъандан Эсе, мен, ахыр огъуму атып, Урушда, жан аямай, сермешип, Кёкюрегими душман окъ тешип, Ёлюрме, сени къучакълап жатып!. |
| 27 |
Къууанчны да, тойну да сюйген халкъым, ишни да, байрамны да сюйген халкъым! Бюгюн уруш жаныйды барыбызны, кюйдюреме дейди тойларыбызны. Жерим, санга къууана, ёсгенме мен, бюгюн а бушууунга кюеме мен. Къара палах кирди босагъабыздан, бёрюле да тоярла адам къандан!... |
| 28 |
Кюеме мен. Алай аны ючюннге ийнанама азатлыкъны кючюне. Таула, къушла кишиге къул болмазла, суху сууларыбыз артха бармазла, тау чучхурларын жаула тыялмазла, исламейни бугъоугъа салалмазла, минги тауну жерге тенг эталмазла, къазбекни къарларын эриталмазла!. |
| 29 |
Мени сёзюм дунияда кишиден Не байлыкъ, не махтау тилемей турур, Не къыйын болса да, кёрмезча тюшде, Бетибизге азатлыкъ жели урур. Биз азат къушлабыз, таулада учхан, Къул болгъандан сайларбыз биз ёлюмню. Болмаса уа, жырларыбызда тургъан Жерни къучакъларбыз, бу сыйлы жерни!..». |
| 30 |
Кёрюндюле жолларым узакъладан, тансыкъ болуп, кёзлерими къысханлай, тютюн да мудах чыгъа ожакъладан, терекле, жоллагъа къарап, басына, жашы айтханча, къарап анасына: «нечик къарт болуп къалды жарлы анам, бети жыйырылгъандан толду аны!». |
| 31 |
Кёб тура эсем, терсмеми мен? Жугъутур, ал айагъын къайагъа салыб, къарагъан кибик таулагъа, сюйе эсем санга къараргъа, терсмеми мен? Манга, къанатлыгъа жазча эсенг, терсмеми мен? Манга, кырдыкга жаунча эсенг, терсмеми мен? Сен манга дунья къуаншча эсенг, терсмеми мен?... |
| 32 |
Ол узакъ жары къарайды. Кёзлери жумушакъ. Ол, ишара, сюйеледи. Ол былайдан, тобну къатындан къараб, узакъдагъы сюйген къызын кёреди. Ол аны юсюнде неллай тюрсюнлю жыйрыгъы болгъанын окъун эслейди. Жаш солдат узакъ жары кёз иеди. Сарычач жаш ишарад. Ол къызына cay къайытса сюйеме!... |
| 33 |
Анда Щорс ёсгенд, Сен жулдузлагъа къарагъанса анда, Узун жолланы, аулакълагъа элткен, Сокъур кобзарла баргъандыла алада... Шевченко жарсыгъанд, айланганд мында, Назмулагъа тизе кючлю сёзлени, Бандуралагъа тынгылай аулакъда, Кёре уллу бушууун сейир жерни. |
| 34 |
Ёмюрлени теренине кёз ийиб, Мен да эштеме туйакъ таушларын Аланы атларыны, бирге тийиб, Сызгъыргъанларын жютю къылычлары Мен кёреме ол сансыз хорлаулада Солдатны инжигенин, жарсыгъанын, Кёреме уруш ёткен къыш жоллада Жыгъылыб, къучагъын кериб, жатханын. |
| 35 |
Унутур эдим бу къара кюнлени, Жарлы болгъанларын кёп аналаны, Ёксюз болгъанларын кёп сабийлени, Азапны, бу кюл болгъан къалаланы, Унутур эдим жоюлуп, къан жугъу Болуп жатханларын да солдатланы, Болмаз эди азап чекген жууугъум, Кёрмез эдим палах жакъгъан отланы!... |
| 36 |
Ол жарсыуну кёрдюм аналаны Бетлеринде бла къашларында, Арыгъан кёзлеринде аланы, Кезиусюз чал болгъан башларында, Топла ойгъан, бузгъан шахарлада, Сабийчиклени ач бетлеринде, Ёлюле бузлап жатхан жоллада, Самолёт, от тёге, ётгенинде. |
| 37 |
Ол заманда къыз кётюрюлген эди жерден. Ол сагъат кетерик тюйюлд мени кёзюмден. Сиз кишилемисиз не уа къатынламысыз? – деген эди ол, сиз солдатламысыз не уа къоркъакъламысыз? – деген эди ол. Гырхы къызчыкъны ауазын эшткен эдик биз, хорларгъа не ёлге керегин билген эдик биз. |
| 38 |
Кетген жылла желлери бюгюн бизни Башыбызда сызгъырыша жангыдан, Алада атланы кишнегенлери Таула артынданча эштиле бизге, Тюрк индекни къургъакъ къумун, урушха Кире, жутабыз биз да бюгюнлюкде, Биз да, алгъынча, окъ тийип, жыгъылсакъ, Жыгъылабыз, жалан алгъа итине. |
| 39 |
Поэтге жауун болад хапарчы, Кырдык да шуйохуча шыбырдайд. Аны назмуларында сабанчы Кесини юйюнде кибик турад. Ташчы шуйохум Жанхот ишлейди, Мен да ишлерме, тенг болуб анга. Поэт башха махтау излемейди, Башха махтау керек тюйюлд манга!. |
| 40 |
Къоймай къамадан ёлюрге, Къазауатда жоюлургъа, Эрле кетгенча кетерге, Къанын тёгерге жаууму Онг бермейин, жукълап тургъан Жеримде жетдиле, марлап, Бетлери жокъ хыйлачыла, Жетип, байлап, къылычымы Сыйырып, алай къойдула, Сора затха тиймей къалдым!... |
| 41 |
Кюн эрттенликде бек эртте алайгъа Тиер, тау тёппелеринден эннгенлей. Заурбек айырылмады таулары Агъара тургъан хурметли жеринден, – Ол жерини топурагъы болгъанын Окъуна насыпха санарыкъ эди, Тауларын жанындан сюйген Заурбек, Токъсан тогъуз жыл жашагъан Заурбек!... |
| 42 |
Мен, сабийлени юсюнден, Гюллени юсюнден да кёп Жазгъан адам, мен биринчи Китабыма окъун «Салам, Эрттенлик!» деп атап къойгъан, Сени жойгъанланы къанын Тёкген эсем мен, жер манга Чамланырмы? Не жулдузла Чамланырламы? Сабийле Чамланырламы мен тёкген Къан ючюн?. |
| 43 |
Лорка манга алай жууукъ Болгъанды, алай багъалы, Биз экибиз сабийликден Тургъанча бир таулу юйде, Чегемде чертлеуюклени Бирге ашагъанча, бизни Сыйлагъан таулу ананы Гырхы къолун, алгъыш эте, Экибиз тутханча бирге, Алай багъалыды манга. |
| 44 |
Сен а тансыкъ бола эдинг тюзледе Узакъ, узакъ жары кёк кюкюреуге, Тюзлеге къарангы жатхан ингирде Агъачда нарат ийисни эштирге, Сакъалынг къырпакъ этиб, терен къарны Жырыб келиб, жылы юйге кирирге, Разин къажарлы къызны Волганы Суууна атханны жырын эштирге.... |
| 45 |
Хорланмайын ёлесе, алай ёлсенг, Сени бла тургъанлай кишилигинг, Кетесе, жанын аурутмай кишини, Кёресе къан жугъу болгъан кёгюнгю, Думп боласа, жууукъларынгы ох-тух Этгенлерин эштмегенлей, сытыла, Жоюласа, болмайын хыра, хомух, Кёрмей сабийлеринг жилягъанларын. |
| 46 |
Сюймеклигибиз, къышхы кече желича, Жиляй айланады, анасы ёлгенча, Жиляйды, туманда ажашхан сабийча, Бутакълары бары къуругъан баллича, Ол жиляйды, кюн эрите тургъан къарча, Акъ зыгъырда къуруй башлагъан шауданча, Балачыкъларын тас этген жумарукъча, Кюнлюм къабыргъада къуругъан турукъча!... |
| 47 |
Адамланы бир-бирге жууукъ эткен, Дунияны ариулугъун кёргюзткен, Жерни жангы поэмача ачдыргъан, Сюймекликге, шуйохлукъгъа да элткен Жол, сени бла баргъан — насыбымды, Хар жерни къатланмаз шартларын кёре, Бу назмум да ма андан жазылгъанды, Къууанганда назму эткен да тёред. |
| 48 |
Ариулукъ кёкден тюшген кибик бир затды, Ол уллу байлыкъды, уллу ахшылыкъды, Къудуретни, дунияны ариулугъу, Гюлню ариулугъу, къарны ариулугъу, Тауну ариулугъу, бууну ариулугъу, Терек ариулугъу, сууну ариулугъу, Чабып баргъан атны, жазны ариулугъу, Чучхурла акъгъан ауузну ариулугъу!. |
| 49 |
Чегемге тансыкъ болгъанда, Анга термилген заманда, Бир таймай тюшдю эсиме, Кёрюнюп турду кёзюме – Анам ишлей бахчасында, Топуракъ – ал ботасында, Ол бахчада муркку эте, Акъ булут башындан ёте, Анабызны тауукълары Ингирликде къона бары, Боз тютюн бурула башлап Къыш юйюбюзню башында!... |
| 50 |
Ишлеу, ишлеу, хайт деб ишлеу, Болмайын болалмайбыз деу, — Ma бюгюн бизге бек сыйлы Сёз, бек къыйматлы, бек уллу! Аны ангыламагъанла, Сууну терсине бургъанла, Ангыларгъа сюймегенле, «Бары да бошду» дегенле Ырхы жиберелле жолгъа, Сюймеселе да терс болгъа!. |
| 51 |
Атам ёлгенде, анда жилягъан Анам дагъыда сизге къарады, Къара кийгенча, Бедик жайлыгъы Башы бла сиз кече арада Ёте, ойларымча, булутларым, Мен сюралмазлыкъ акъ къой сюрюуюм, Мен туталмаз бууурул атларым, О, сизге термилген кёп кюнлерим!. |
| 52 |
Халкъ къоруулады юйюн, Ташлагъа саркъа къанла. Къар жауады. Арбаз, жол Чиммакъ болуп кёрюне. Нарт къала бла школ Къарайла бир бирине. Кёп жыл болду мен фронтдан, Сау къалып, юйге келгенли, Эшикден кирген сагъатда Анам: «Оу кюнюм!» – дегенли. |
| 53 |
Бюгюн, уруш палахла жаныгъанда, Хар ананы жюрегин къалтырата, Дунияда кёп отла мудах жаннганда, Кюн уруш жылларында кибик бата, Мен, кюе, къайгъыдан тола, къыйнала, Ийнанама жулдузла жанарына, Сабийлеге эмчек бере анала, Мирзеу бите, кырдык да чыгъарына. |
| 54 |
Мен сюеме сизни, тик къаялада Ёрлей жыгъылгъанла, бут-къол сындыра, Къар, жауун да жете ныхыт жоллада, Бетигизге жел да, боран да ура, Алай баргъанла, алай жашагъанла, Жарыкъ тойгъа да секирип чыкъгъанла, Жау жойгъан тенглерин жерге салгъанла, Къууанчдан, бушуудан да букъмагъанла!. |
| 55 |
Алма ийис этген къысха кюнюнг да, Кече балконлагъа жатхан чыгъынг да, Ай жарыкъча саргъалгъан жюзюмюнг да, Жёге ийис этип тургъан балынг да Бизни бла турурла, ауур къарла Жауса да, ийисин кертмелеринги Юйюбюзден кетералмазла ала, Кючюн алмала бишген кюнлеринги. |
| 56 |
Кийик уугъа бара баргъанлай, Къар, юзюлюп, элтир деп къоркъмай, Къыш ауушдан ауа тургъанлай, Бугъей жутар деп, артха турмай, Бугъейлеге да жыгъылгъанла, Тик къаяладан да кетгенле, Башындан келип, таш жойгъанла, Къама жойгъанла, къар элтгенле!. |
| 57 |
Аланы эр осуятлары болгъанча, Халал жюреклери къалгъан кибик мында, Сын ташлагъа жазыула болуп къалгъанча, Сынагъан затлары тау араларында, Бизден алгъа кетгенлени сакъ ёнлерин Эштген кибик узакъ сыртла артларындан, Окъуйбуз биз бу китапны тизгинлерин – Жарыгъыдыла заманла отларыны!... |
| 58 |
Бермедик! Сен, терс болуп, сюнгюлени Ёз жигитлеринге бургъанынгда да, Сени жанларындан да сюйгенлени Ёрге къопмаз кибик ургъанынгда да, Тюзлюкню ауазын эштгенлей турдукъ, Аны жоюлмазына ийнаннганлай, Сен уруп жыкъгъанынгда да, жыгъылдыкъ Алда кюнню бетине къарагъанлай. |
| 59 |
Жашау жолу – кюнле, келлик заманнга Бара, жаралы жумарукъча, алай Бояла къанатлары къызыл къаннга, Ётедиле, артха бурулмагъанлай, Барадыла, къанатларын кюрешде Окъла теше, огъурсуз желле ура, Кюлкюню, жиляуну да бирча эште, Танг агъара, къарала кече ара. |
| 60 |
Аналарыбызны къолларыча, Бетлеринде жыйырылгъанлача, Багъалы жаулукъ, о сыйлы жаулукъ, Бизге хар неден да жылы жаулукъ, Жерибизни сыйына тенг жаулукъ, Анала жюрегича, кенг жаулукъ, О жигитлеге жабылгъан жаулукъ, Поэтле жылыуун алгъан жаулукъ!. |
| 61 |
Кече арбачы къалгъанды къатынгда, Бу шош сууунгча, таза сагъышлары. Мында ненча таулу тюшдю атындан, Узакъ жолдан, къайгъыладан да арып!.. Бишген чум бетли танг алалары да Бу кёгюнг бетли кюзгюнге къарайла, Алагъа къатыша, тау къарлары да, Эримейин, ёмюрлени санайла. |
| 62 |
Чал башын аямайын, кетди андан Фронтха, уруш бетине къарады, Ленинградны къан жугъу къарында, Къарлы ауушда баргъаныча, барды, Тазалыкъ, кишилик болгъанлай анты, Ол антха бир да ёлмей, жашап келди, Сынып жашаууну эки къанаты, Кюе тургъан Ленинградда ёлдю. |
| 63 |
Жатхан жерибиз къатыды деп эсге Алмай, къая гыйыда жатхандыла, Табылмайын къалгъанында да ёзге, Ала, тарыкъмагъанлай, татхандыла Бузлагъан гыржынны, аны ызындан Ичгендиле буз тюбюндеги суудан, Къан ыз къоя, барып жол узунуна, Эрлей къалдыла къууанчда, бушууда. |
| 64 |
Алдагъы кюн бла умут, къоз терек Чапыракълары кибик, жашил бола, Къаяны кётюрюп барыр кюч бере, Отубуз, чырагъыбыз болуп ала, Умутну кюню тийип турду жолгъа, Анга къарагъанлай, кёргенлей келдик, Ёлгенде да, къолларыбызны алгъа Узатып, бери къарагъанлай ёлдюк. |
| 65 |
Тау болсам эди, элияланы санга Иймез ючюн болур эдим, сыйлы жерим, Къая болсам эди, жау окъла жанынга Жара салмазча, кёкюрегими керип, Турур эдим, душман окъла, санга тиймей, Манга тиер кибик къалмагъанлай бары, Къышхыда мен турур эдим, санга иймей Тереклеринги къыркъарыкъ боранларын!... |
| 66 |
Киши жеринде мен, ачыудан арып, Келип башымы салсам ёшюнюнге, Унута эдим къайгъыланы барын, Жашчыкъ болуп, къарагъанча кёзюнге, Биз жангыдан жерибизде тургъанча, Чегем черегини тауушун эште, Бетиме Кёк-Ташны жели ургъанча, Чегемни къары жаугъанча эшикде!... |
| 67 |
Анам, сен саулугъунгда намысымы, Ишими да ёлчеми болуп турдунг, Тебирегенинде намысым сынып, Дайым жолуму тюзюне сен бурдунг Огъурлулугъунг, тазалыгъынг, эсинг Турурла энтда да мени юйретип, Биргеме тургъанынгда кибик кесинг, Халаллыгъынгы манга къоюп кетдинг. |
| 68 |
Назмуланы жаздым, ёлюмсюзлюкню Бералмазларын билип тургъанымлай, Meн, жесири болуп жулдузлу кёкню, Дуния ариулугъуна баш ургъанлай, Жаздым, чыдаялмай ол ариулукъну Кёргенимде: тауланы бийиклигин, Тангны жарыгъын, эрттенликде чыкъны, Ингирликде тенгиз сууну кёклюгюн. |
| 69 |
Назмуланы жаздым, ёлюмсюзлюкню Бералмазларын билип тургъанымлай, Meн, жесири болуп жулдузлу кёкню, Дуния ариулугъуна баш ургъанлай, Жаздым, чыдаялмай ол ариулукъну Кёргенимде: тауланы бийиклигин, Тангны жарыгъын, эрттенликде чыкъны, Ингирликде тенгиз сууну кёклюгюн. |
| 70 |
Лермонтовну назмусундача тийип, Терезеден бешикни жарытхан ай Ёмюрде да жокъ болмаз. Аны билип, Сени ай жарытхан бетинге къарай, Айтама, къатлайма мен бу сёзлени: Дуния ариу ана бетсизлей къалмаз, Сабийле жукълап тургъан бешиклени Жарытхан ай ёмюрде да жокъ болмаз. |
| 71 |
Хар ана бети ариулайын турур, Тазалай къалыр ана сюймеклиги, Турлугъуча къырладан салкъын уруп, Турлугъуча жерде кырдык кёклюгю. Бешик жырны жырлайса энтта да сен, Энтта, алгъынча, apиy бола бетинг, Сары ай терезеден къарап, кеси Тургъан кибик жашынга алгъыш эте,. |
| 72 |
Ауушдан бири ары, бири бери Аугъанла бир бирлерин кёpюpгe деп, Болушлукъ керек кюн – болушлукъ берип, Бушуу кюнде – къайгъы сёз берирге деп Аугъанла, къууанч кюн тойгъа келгенле, Къоркъмайын къыш ауушну куртларындан, Таукелликни байрагъын кётюргенле, Жапдырмай кёлсюзлюкню къарларына!. |
| 73 |
Мен, Бызынгы ыфчыгындан аууп, Жылгыда къолан чабакъны кёрюп, Башил аузундан келген сакъ жауун Думалагъа жетген чакъны кёрюп, Насыплы да болдум, бийикледен Уллу дуниягъа жырымы жырлай, Салам, булутчукъла акъ тикледе, Сакъ жумарукъла, агъачда журла!. |
| 74 |
Жарсыу бергенлени, Къыйнал дегенлени, Башхала къыйналгъан Сагъатда тынч къалгъан Къайгъырыусузланы, Ол огъурсузланы, Къанны сюйгенлени, Азап бергенлени Кёрюп болмагъанлай, Бирге бармагъанлай, Жашар мени сёзюм, Къаргъа, бузгъа тёзюп!... |
| 75 |
Сенде турду таукеллиги къапланны, Огъурлулугъу къой кютген адамны. Сууну къаралыгъы, къарны акълыгъы, Ташчыны къолларыны усталыгъы, Къычырыгъы окъ тийген къанатлыны, Къууанчы танг ата чыкъгъан атлыны, Ачы кюл ийиси да кюйген элни, Къууанчы жангыдан сюрюлген жерни. |
| 76 |
Мен отунчу болгъанымда Не къой кютюп тургъанымда, Къаяла, терекле бла, Шауданла, черекле бла Хапар айта, ушакъ эте, Кёк сыртдан кёк сыртха ёте, Тар къоллагъа ташла ата, Тик жоллагъа жырла айта Турдум, бийикледен къарай, Ётген зурнукланы санай. |
| 77 |
Ол къууанды кырдык кёгергенине, Тауланы акълай тургъанларына да, Къууанды бизге жазны келгенине, Сууланы азат болгъанларына да, Кюнню юй башланы жылытханына, Жылытханына да гумулжукланы, Кеси эски уясын тапханына, Элия кюйдюрмей юй бужукъланы. |
| 78 |
Мени жаннетге ушагъан жерге Элтсенг да – кёгетле къыш да бишген, Мен анда да, къарап кёкге – ёрге, Жарсырма, кече къапханнга тюшген Жаныуар кибик, турурма алай, Эсге тюшюп жерими ташлары, Жукъум келип, мен жукълагъанымлай, Тюшюме кирир Чегемни къары. |
| 79 |
Кёп терекле ёсдюрген къарт киши да, Кёп боран, къар да кёрген геммеши да, Ёгюз да, кёп иш, кёп жылла арытхан, Къадыр да, кёп жюк, кёп жолла арытхан, Чинар да, кёп ауур къарны кётюрген, Къая да, кёп элияланы кёрген, – Жазгъы кюннге менича жылындыла, Жазны жулдузлары жарыкъ жандыла. |
| 80 |
Къызыл бузоучукъну жуху да жылы, Адамланы шуёхлугъу да жылы, Тереклени чапыракълары да жылы, Кенг керилген бутакълары да жылы. Жёгени сагъышларына да жылы, Чыпчыкъла тауушларына да жылы, Сауулгъан сют, жангы ётмек да жылы, Жашил жер, чууакъ кёк да жылы, жылы. |
| 81 |
Жаралы болгъанда, талгъанда, сизге Тыяна эдиле, тентирей барып, Къарагъандыла бийиклигигизге, Сизни жуугъанда жайны жауунлары. Хар палахда да сиз кюч берлик кибик, Тынгылап, сизге къарап тургъандыла, Сизден юйрене, болгъандыла бийик, Кюл болмазыгъызгъа ийнаннгандыла. |
| 82 |
Ачыу сени жанынг бла ётгенде, Ол бир юйге да кирмесин демеген, Ол башхаланы тынгысыз этгенде, Кесинги татлы жукъунгу бёлмеген, Ачыу кесинге келсе уа, кёресе Аны бети къалай мутхуз болгъанын, Ол заманда анга налат бересе, Кёресе ачы жарала салгъанын. |
| 83 |
Бу терезени, жууулгъан тepезени, Сюеме: андан кёресе кёк сыртланы, Кёзлеринг сагъышлы боладыла сени, Кёресе орамны, акъсыл булутланы. Ол булутланы тюплеринде уа – Чегем, Энтта да анда къатлайдыла къаяла Сабий ауазымы. Бийик жухха чёгюп, Турады къушум. |
| 84 |
Келмезча анамы ёню, Келмезсиз энди бери: Тау аузунда ташлап мени, Кетип къалгъан кюнлерим!.. Къууанчда терк ётген жылла, Жарсыуда уа – акъырын, Сизни жибите жауунла, Агъарта къышны къары. Сиз да алай агъартдыгъыз Башларыбызны бизни. Аз кюндеми къаралтдыгъыз Ачыудан кёлюбюзню?. |
| 85 |
Акъ булутланы кёрген – насып, Кырдыкланы, терекни кёрген, Ай жарыкълы кече арасын, Жулдуздан толу кёкню кёрген. Аланы кёралмай къалгъанда, Бизге иш болмаз, жыр да болмаз, Биз аладан айырылгъанда, Бизге зат да къалмаз, келмез жаз!... |
| 86 |
Сюеме жерими, аны жолларын, Тереклерин, сабанчысын, малчысын, Эллени, адамларыны атларын, Ташын, сууун, биченлигин, бахчасын. Таулу эллилени атларын бердим Сизге, жерни алача сюйюгюз деп, Мирзеуню, тауну, терекни да жерде Сабанчыла кёргенча кёрюгюз деп. |
| 87 |
Жаз жашиллигинден, къыш акълыгъындан, Кюз артыны сабыр сарылыгъындан, Баллини, шапталны да чакъгъанындан, Чапыракъланы мудах акъгъанындан Толу китап — ёлмез жерни китабы, Сабийни китабы, эрни китабы, Ахырынга чыгъалмады бир киши, Сюйюп да айырылмады бир киши. |
| 88 |
Сабанчы къылкъыла шыхырдагъанын Эште болур, жауун шууулдагъанын, Малчы уа — ийнекле ёкюргенлерин, Жашил жалпакъда кёк кюкюрегенин, Ана сабий жилягъанын, кюлгенин Эште болур, къанатлы жырлагъанын, Мурдар а — адам къычырыкъ этгенин, Отунчу уа — терек чыкъырдагъанын.... |
| 89 |
Сабанчы тап тюшюнде да сабанла Иги битип кёре, будай башланы Шыбырдауларын эштеди, зауаллы, Кёреди сары нартюх агъачланы, Тюшюнде да кёреди сабанланы Башында жулдузланы бла айны, Кеси бирча ёсдюргенча аланы — Кёкде жулдузланы, жерде будайны. |
| 90 |
Тюшюнде эштеди жауун нартюхле Ичинде ашыкъмай шыбырдагъанын, Элпек мирзеуден толгъанларын кюфле, Терезесинден жулдуз къарагъанын, ...Жаралы болуп, будайла ичинде Къолуму къылкъыгъа узатдым кючден, Башымдагъы жулдузлагъа къарадым, «Жашау сауду!» — дедим кече арада. |
| 91 |
Сизге дери да болду жарсыу, ёлюм, Тутмакъ да, уруш да сынады адам, Бетин кёп кюйдюрдю терсликни жели, Кёзлеринден къан сыкъгъан тангла ата, Кёп къыйынлыкъ болду бизни ёмюрге Дери да, алай Хиросима нечик Жоюлгъанын, кюл болгъанын кёрюрге Сизге тюшдю, кюнюгюз бола кече. |
| 92 |
Сизге деричи да ачыу кёп болду. Алай къарны къаралтхан концлагерле Асыры кёпден, жер да арып къалды. Аллай кёрмеген эдиле ёмюрле! Жыйырманчы ёмюрню поэтлери! Башкесле дунияны сабий тюшсюзлей Къояргъа кюрешгенлерин да кёрюп, Кюйсегиз да, къалмадыгъыз эссизлей. Жыйырманчы ёмюрню поэтлери!. |
| 93 |
Бушуу къууанчны хорларыкъды демем, Къууанчсыз жашамайды бир жаны сау. Дунияда танг атмай къаллыкъды демем. Жазы, тангы ючюн сау болсун жашау! Палах, сенден да къутулуп чыкъгъаным Ючюн сау бол, мени къоймадынг буууп. Ачыу, мен сени бюгалып, чакъгъаны Ючюн терегим, жарыкъ бара сууум!. |
| 94 |
Хар тизгини бла махтайды жерни, Кюн сайын да сау къал дейди дуниягъа, Киреди тёрюне тангны, ингирни, Къанатлы киргенча жылы уягъа, — Алай жашайды поэт, тёзе кёпге, Кюннге, жаууннга да ыразы бола, Анга къарындаш — жер сюрген, мал кютген, Ушакъ этеди таш бла, къар бла. |
| 95 |
Ол мында малын да кютдю, Ол мында бахча да этди, Ол мында бичен да чалды, Мында къуугъуннга да чапды. Ол чапханча, энди анга Чапдыла къыш кюн къуугъуннга. Ол мында тойгъа да кирди, Урушну, къанны да кёрдю, Отуннга эшек да сюрдю, Сабийлерин да ёсдюрдю. |
| 96 |
Тангны агъачдан ётген жарыгъы, Жерни къууатлы этген жарыгъы, Meни юйюме кирген жарыгъы, Тау да, сабан да кёрген жарыгъы, Жерни бише тургъан кёгетлерин, Жукълагъан сабийлени бетлерин Жарыта, келген тангны жарыгъы, Хар заманда да жангы жарыгъы. |
| 97 |
Храмла ишлеялмагъан халкъым Ишледи юйлерин, тирменлерин, Ёмюрюнде кёп ишлеп, аз къалкъып, Ол малын кютдю да, сюрдю жерин, Болмадыла уллу храмлары Таш жонаргъа уста таулуланы, Булутлагъа жетген акъ таулары, Къаяла — храмлары аланы. |
| 98 |
Уясын тап этген къанатлы, Баласын юйретген къанатлы, Экибиз бу жерде жашагъан, Бизге кырдык, терек жашнагъан Къадарда — биз бу кёк дуниягъа, Жылыу, жарыкъ да кёп дуниягъа Жырларбыз, жазлагъа жолугъа, Жырыбызда уа — болмай жалгъан. |
| 99 |
Тарда шууулдап баргъанынгы, Къар! Холамда ырахат жаугъанынгы, Жоллагъа, тереклеге жатханынгы, От! Анамы юйюнде жаннганынгы, Къатынгда чёгюп, кёп жылыннганымы, Анам эртденликде тамызыучу от, Чинар отунларыбыз жаныучу от, — Барыгъызны да насыпха санадым, Сизни бла кёп иги кюн сынадым. |
| 100 |
Энтда, жаш кюнлеримде кибик, къандым, Жазны къууанчын, суу ичгенча, ичип, Буруннгулу адам кибик, къууандым Жазны бир зат тыялмагъаны ючюн, Жазны тыялмагъаны ючюн бир зат, Шапталы, баллиси да ариу чагъып, Суула буз бугъоуладан болуп азат, Таза болгъаны ючюн кёк чууагъы. |
| 101 |
Минг жыл мындан бурун кибик, къанатлы Жырлайды энтда да, жазгъа къууанып. Манга да жашау, аппамача,— татлы, Энтда жаз жангыдан билдирди аны. Жаз келди да, шатлыкъ келди хар жаннга, Ийнандым дуния эски болмазына, Жаз келди да, энтда жер, жыр да — жангы. Ишлейме, энтда кючюме базына. |
| 102 |
Жауун, тау башлары бла ушакъ этип, Аланы ёмюрлюк къарларын жибитип, Талалагъа, тахталагъа эннгенинде, Дунияны жангыдан жангы этгенинде, Мени жашауум, сёзюм да жангы бола, Энтда да ушакъ этеме жауун бла, Дуниягъа берекет берген жауун бла, Буруннгу нартла да кёрген жауун бла. |
| 103 |
Не иги эди тёзгеним хар неге, Къалмагъаным къыйын жолда жыгъылып, Ма бюгюн да кюнюм болгъанды жылы, Узакъ отдача кёрюне кёп жылым, Бу жай кюнню, наратланы кёргеним, Сабийле юзмезде ойнагъанларын, Бу тенгизни суууна да киргеним, Башымда акъ булутла баргъанлары!. |
| 104 |
Ийнек, желини сютден толуп, келир, Ол солур, къызгъан сютюнден къутулуп, Арыгъан отунчу да тынчлыкъ кёрюр, Солур картош бахчадан келген тулукъ, Сабийле юйге къайтырла, ойнап, Къарт ынна да ырахат ичер шайын, Жалкъасына тийип жарыгъы айны, Отундан келген эшек да тынчайыр. |
| 105 |
Балам, бу жерге, бу кёкге, Бу кырдыкга, бу терекге, Ма бу ташха, бу жулдузгъа, Бу кёп турлукъ чыран бузгъа, Бу жолгъа, бу къабыргъагъа, Бу бийикден жаугъан къаргъа, Терезеле жарыгъына, Кече жауун жаугъанына Сен къарарса менден сора, Бу къырлагъа, бу терк суугъа. |
| 106 |
Сени бла бу бир жерде жашагъан, Бир суудан ичген, бир ашны ашагъан Не игиди, бир жолну бирге баргъан, Бир кёкге, бир жулдузлагъа къарагъан, Бир кырдыкны, бир тереклени кёрген, Къышхы кюн бир от жаннган юйге кирген, Бир тилни сёзлерин айтхан бир бирге, Бир къарны, бир жауунну бирге кёрген!. |
| 107 |
Турурла жашлагъа къууанч берип, Гунч да болмазла, ёлмезле. Энтда аланы къызлагъа жашла Айта, насыплы да бола. Мен эртде аууп кетген ауушла, Нечик чиммакъдыла ала! Эштеме сюймекликни сёзлерин Башха жашла айтханларын Бар эскиликни къууалай кери. |
| 108 |
Мен къарайма ёмюрлюк жулдузлагъа Кёреме ёлмейин турлукъ тенгизни, Мен къууанама ышаргъан къызлагъа, Кёреме будайлары жетген тюзню, Кёреме дайым былай атар тангны, Жангыдан жашил боллукъ тереклени, Чексиз кёп жылланы агъарлыкъ тауну, Бийикледен эннген сууну терклигин. |
| 109 |
Жерни мамыр сабанларын, Кёкню жарыкъ жулдузларын, Жерни жангы тюшген къарын, Кёкню акъсыл булутларын, Жерни, тереклерин, жайын, Кёкню сабыр чыкъгъан айын, Жерни тынч баргъан сууларын, Кёк жиберген жауунларын Кёрмегенлей, жашаялмам. |
| 110 |
«Суула тазалай къалсынла, Терекле таймай чакъсынла, Тенгиз да тенгизлей турсун, Жел да ургъаныча урсун, Тангла эндича атсынла, Гюлле да дайым чакъсынла, Сабанла дайым битсинле, Сюйгенле дайым сюйсюнле, Чыракъла дайым жансынла, Къар, жауун былай жаусунла. |
| 111 |
Тиширыуну жюзюм жыйгъан къоллары, Эрггенликде сабийни ышаргъаны, Жолоучу узакъдан келгени, арып, Элия уа къоз терекни жаргъаны, Файгъамбар, садакъачы да жюрюген Буруннгулу жоллары, анасыны Жеринде хар нени сюйген жюреги, Олтургъаны терек ауанасында. |
| 112 |
Ленинград, келгенди эрттенлигинг, Жашауну къууанчыны сыфатынлай, Ол айтды адамларынгы эрлигин, Ёчюлмей, Прометейни отунлай, Аланы эрликлерини отлары, Кюймеди темир, таш да кюйгенинде, - Ол эрлик, бюгюн чыныгъа, къатлана, Саулай къалды къап-къара кюнлерингде. |
| 113 |
Сен ёмюрюнгде сюйген чегемлилеринг, Китапларынгы окъуучу эллилеринг, Сен къара танытханланы сабийлери, Сен кёп хапар айтханланы сабийлери, Сен кёргендеча, этедиле ишлерин, Адетдеча бурун заманладан бери – Тиширыула къазадыла бахчаларын, Малчыла кютедиле тауда малларын. |
| 114 |
О, тиширыуну сютюню тазалыгъы, Тиширыуну жюрегини азатлыгъы! Ёмюрде бар къара кючню хорладыгъыз, Бар палахлада жоюлмайын къалдыгъыз, Хорлатмадыгъыз ачлыкъгъа, къыйынлыкъгъа, Жашау бердигиз дунияда хар халкъгъа, Къыйын дунияда саулайын къалдыгъыз, Бар кюйсюзлюклени да сиз хорладыгъыз!. |
| 115 |
Энтта аны бир къара кюч хорламаз деп, Жер да аны ариулугъусуз къалмаз деп, Сабийлерини къууанчын да кёрюр деп, Поэзиягъа ёлмез кючюн берир деп, Ийнанып, жазама бюгюн мен Чегемде Бу тизгинлени кюз бла къыш чегинде, Бюгюн да мен, санга бу сёзлени жазып, Айтдым болгъанымы санга бек ыразы. |
| 116 |
Минги тауну ёмюрледе агъаргъаны, Бише тургъан чумланы къызаргъанлары, Къышхы юйледе отланы жаннганлары, Бизни къууанчыбыз, бушууубуз бары, Бийикде баргъан къушланы ауазлары, Сары кюз, акъ къышыбыз, жашил жазыбыз, Бар нарт сёзюбюз, жырыбыз, жомагъыбыз — Бары да сенде, ана тилибиз, сенде!. |
| 117 |
Анам манга къарайды. Мен бар этген Терс ишлериме жарсыйма жангыдан. Анам бла къалама бетден-бетге, Хар аман ишим да - ачыу жаныма. Анамы бир жалгъан заты болмагъан Бети, кёзлери, мудахлыгъы аны. Нечик къайгъырып къарайды ол манга, Кёп осал ишими билмеген анам!... |
| 118 |
Гыты жер хурттагама урлукъ себип, Алгъыш этдим мирзеу бергенинг ючюн, Къууандым, таза сууларынгдан ичип, Булутунгу кёрдюм таула башында, Гыржынынгы, кёгетинги ашадым, Атам барыучу жолларынгда бардым Жулдузларынг жаннган кече арада. |
| 119 |
Жырчынг болдум да, жюрегими атдым Тёрюнге, къайгъырмай, кюйсе да отда, Ол от болсун деп жалан сени отунг, Манга жашау бла бир болуп атынг, Жырчынг болгъанымы да этмедим тенг Бир сыйгъа, хар сёзюм да алгъыш эте Мирзеуюнге, ташынга, терегинге, Бар палахда кюл болмагъан тёрюнге. |
| 120 |
Къар тюйюл, къууанчды тауларынгда къар, Жаным-кёзюм - Холам, Бызынгы, Малкъар! Бар хурметим - ёлгенинге, сауунга! Ыспас, махтау ётмегинге, сууунга! Баш урама ёзенинге, тауунга, Мирзеуюнге, ахшамынга, тангынга, Мен дуния жарыгъын кёрген жерим, Кюнюмю, сёзюмю да берген жерим!... |
| 121 |
Мен алай къарайма хар чинаргъа да, Къарагъан кибик сюйген эгечиме, О, бийик жулдузларым чыгъарла да Акъ таулагъа, тереклеге, кечеге, Аланы мен жаратханча, къарарма, Дуния ариулугъу насып бере, Шошлугъун келтирир кече ара да Эрттеги узакъ заманладан бери. |
| 122 |
Чал чачынг бла ант этеме, анам, Атамы аты бла ант этеме, Ант этеме сени акъ сютюнг бла, Жарлы юйюм бла ант этеме мен, Мени бютюнлюгюмю киши бюкмез, Минг ёлюм келсе да, мени тюнгюлтмез, Мени тёгюлген къан артха буралмаз, Атам, къабырдан къопса да, тыялмаз!. |
| 123 |
Аны тырнагъына да жетмегенле — Патчахла, бийле, ханла, башхалары, Мирзеу къалай битгенин билмегенле, Халкъны эсге да алмагъанлай, бары Кеслерине алтын къала ишлетип, Жашадыла, безирей, алтын кийип, Къыралларын кеслерине къул этип, Сау къыралдан эсе кеслерин сюйюп. |
| 124 |
Ленин бек алгъа тауушларын эштген Къанатлыланы, жылы жауунланы, Аны бек алгъа жюрюрге юйретген, Арбазгъа ал алып чыкъгъан къолланы, Ленин бек алгъа жайгъы кёкде кёрген Тейри къылычны сейирлик жарыгъын, Ол бек алгъа сабийле бла кирген Акъ къайынлы агъачны ариулугъун. |
| 125 |
Дыхтауну башына чыгъып, жамычы Кийип, секирсем эншге — Бызынгыгъа, Ёлмез эдим, къыйналмаз эдим, ачып, Таула ёлюм бермез эдиле манга, — Жюрегими душман огъу тешсе да, Тау аузунда ёлмез эдим,— дейме мен, Тёрт санымы жау къылычы кессе да, Сен ёлюмге бермез эдинг,— дейме мен, Жерим!. |
| 126 |
Нарт болуп, эртде жоюлуп, къабыргъа Кирсем да, анда да къыйналыр эдим, Жарсый ачыуунга, къайгъыларынга, Къабырымы бузуп да чыгъар эдим, Сени ючюн ёлюр эдим жангыдан, Къойчуларынг, жылкъычыларынг ючюн, Душман тузакъгъа салмазча жанынгы, Къолунгда турурча жашау юлюшюнг!... |
| 127 |
Жашау нартлагъа окъуна Жалан хорлау жолу болмай, Хорлатыу - ачыу отуна Къарадыла, хорлаялмай. Нартла да сынагъандыла Хорлауну къууанчын, ала, Хорланып, жарсыгъандыла, Эллери къайгъыдан тола. Урушдула, къан тёкдюле, Урлукъ сала билмей жерге. |
| 128 |
Кюн тийди акъ бийиклеге, Батырлагъа: «Берекет берсин!» - деп. Суула: «Сау болугъуз!» - дей, саркъдыла, Жолла да алагъа къошулдула, Къысыр къаяла алгъыш этдиле, Кече жулдузла намыс бердиле. Алгъыш этдиле анала бары, Сабийле булгъадыла къолларын. |
| 129 |
Махтауум къол усталыгъынга, Ариу къылыгъынга, халынга, Жулдуздан эннген ауазынга, Къар арбазда къойгъан ызынга, Орамда ариу баргъанынга, Жанынгда баргъан ауананга, Ыспасым хар айтхан сёзюнге, Ариу ауазынга, кесинге, Чегемими чырагъы — Лейла, Таула башы чууагъым — Лейла!. |
| 130 |
Ма алагъа хурметге Бу назмуланы этген Чегемли Къайсын мында, Тик Дых тауну аллында Бызынгы элин кёрюп, Юйлерине да кирип, Баш урады жангыдан Жюрегинден-жанындан Бу таулада мал кютген, Ишлерин иги этген, Бизден бурун жашагъан, Бу жерлеге ушагъан Бызынгылыла, сизге, Бу жатхан жеригизге!... |
| 131 |
Бу буруннгулу жерни кырдыгы да алай Жангыды, жер юсюнде биринчи чыкъгъанлай, Анда минг жыл бурун отламагъан кибик ат, Аны бир да кюйдюрмеген кибик ёртен, от, Аны бир кюнде да къызартмагъан кибик къан, Аны аскерине малтатмагъанча бир хан!... |
| 132 |
Гитче юйчюгюмде мен, Къошунбаш юйчюгюмде, Жазыу эте, арбазда Бойнакъ итге аш бере Тургъанда да, эсимден Кетмейее, татлы сагъыш Эте сени юсюнгден, Алай турама, эрттен, Ингир келсе да, акъсыл Булутлагъа къарасам, Неда жулдузлу кёкге, - Сагъышларым бек татлы. |
| 133 |
Эрменли поэтни тап-таза къолу, Ёчюлтмейин жылла къарангысында, Къыйынлы халкъыны ёкюлю болуп, Элтди чыракъны кече арасында, Элтди, абынса да, бурнундан къаны Келсе да, къыйнасала да, бугъоула, Жарала да тыялмадыла аны - Келди халкъыны чыракъчысы бола. |
| 134 |
Поэт - къолу таза, жюреги - азат, Аны умутлары - халкъ умутлары, Жылла, кериуанла баргъанча, оза, Ёчюлмейин жулдузлары, отлары, Келди къыйынлы халкъынг, поэтлери Ийнаннганлай эрмен ана сютюне, Келдиле ёлетден бюгюннге дери, Эллиле ташлы жерлерин сюрдюле. |
| 135 |
Ол тиширыу башхаладан – Аманладан, ахшыладан – Ёр эсе, энш эсе да, мен, Тюз эсе, терс эсе да, мен Билмейме, билмем ёмюрде,- Хар бир эрттенде, ингирде Къарайма мен анга, андан Иги жокъча дунияда, - Кёрмейме бир шарайыбын, Жокъду анга бир айыбым. |
| 136 |
Бизден алгъын жашап, ишлеп Кетген таулу поэтле Болмадыла тынч юлюшлю, Алай ала этдиле Къолдан келгенни, не къыйын Болса да, махтау, ыспас Кёрмейин, ол затны къоюп, Азыкъ болгъанлыкъгъа аз, Ишледиле, тилибизге Къуллукъ этдиле ала, Кёп тюрлю затлагъа тёзе, Кёп кюнле къыйын бола. |
| 137 |
Ёмюрден-ёмюрге, ёмюрден-ёмюрге Жашау бла бирге, жашау бла бирге Келеди ётюрюк, келеди ётюрюк, Адамла, аны къара ташын кётюрюп, Келедиле, бир бирни алдай да, къыйнай, Фитнаны къазаны тохтамайын къайнай, Жиляргъа тийишли бетсиз кюле-ойнай.... |
| 138 |
Алай Кырдык кёгергенине, Суу баргъанына былай, Жаз кёкню кёргенине, Къарылгъач учханына, Ат чабып баргъанына, Гюл ариу чакъгъанына, Къарны агъаргъанына, Сабий ышаргъанына Инсан энтта къууаныр, Ашын ашагъанына, Тёкмей биреуню къанын. |
| 139 |
Акъ къар адам къанындан къызыл Болгъанын энди кёргюзтме сен, Къадар, манга, акъ къар юсюнде Кёзлери кёкню кёрмей жатхан Сабийни, не жашы урушдан Къайытмайын, сакълай, къарт болуп Ёлген ананы, уруш оту Кюйдюрген сабанны, китапны!... |
| 140 |
Алгъа бара, алай ёлюрге Керекди, жашлыкъны байрагъын Бийик тутханлай, алгъа бара, Бетлиликни бла эрликни, Бекликни бла халаллыкъны Байрагъын бийикге тутханлай, Къолдан иймегенлейин аны, Батырла кетгенча кетерге, Алгъа, жаланда алгъа бара, Ёрге бара, жаланда ёрге!. |
| 141 |
Урушда да артха къачханда Угъай, алгъа чапханда ёлген Иги эди да, артха угъай, Алгъа жыгъылып, окъ тийгенде, Жюрегине жабышып, алай, Окъ аркъанга тийгенден эсе, Кёкюрегинге тийип ёлсенг, Алгъа бара, ёлюрбюз алай, Жашлыкъ байрагъын бийик тутуп, Къолубуздан жибермегенлей!... |
| 142 |
Дуньяда жашау болса, Суула бара, тенгизле Гюрюлдей, терекле жаз Чагъа, жулдузла жана, Къыш келе, жаз да келе, Къар жауа, жауун жауа Турса, таула агъара, Сабийле ойнай, кюле, Назмуларында махтау Берирча - алай сюйген Тиширыуу къатында Болса, поэтге насып Олду. |
| 143 |
Бетинге, кёзлеринге, къолларынга, Орамда мени бла баргъанынга, Арбазыбызны сыйпай тургъанынга, Ышаргъанынга, тап атлагъанынга, Мен анча жылны сюйген ауазынга, Арбазны жангы къарында ызынга Тансыкъ болама сууукъ къыш узакъда, Жарсыйма, кёрюрге амалым жокъдан!. |
| 144 |
Сабанла, терекле да жибий жауунда, Сабий кюнлеримден келген жылы жауун, Энтта манга жетдинг, жашил сыртдан аууп!.. Къарылгъач учуп баргъанына къарагъан, Наным, жарыкъ атынгы энтта къатлагъан Алай игиди манга, алай игиди, Энтта мен жаш, саулукълу болгъан кибикди!... |
| 145 |
«Кёкдеги жулдузла тенгли, Агъачда чырпы тенгли, Жер башында къызла тенгли, Дуньяда чыпчыкъ тенгли, Жерден чыкъгъан кырдык кибик, Дуньяда суула кибик Сабанлада урлукъ кибик, Кийикле, буула кибик Бир салам айтама санга, Зарият, жюрегимден!. |
| 146 |
Малкъарны жигит-батырлары, жанларындан жерлерин сюйген, анга берип кючлерин барын, бу таула ючюн отда кюйген, тёгюлген къаныгъыз, от жаннган кибик, жанып, гюлча къызарып, бу таулада сизге жырланнган жырланы да сабийле бары биледиле. |
| 147 |
Сизсиз бизге той да, юй да жокъ, ариулукъ да жокъ, сабий да жокъ, огъурлулукъ да жокъ, кюй да жокъ, сыйлы, татлы ана тил да жокъ, сизсиз сабанчы, малчы да жокъ, сизсиз жырчы, жомакъчы да жокъ, бизни адам да сиз этдигиз, акъыл, фахму берди сютюгюз. |
| 148 |
Кёк да - чууакъ, таза, - Хар бир жан да азат Кибик жер юсюнде, Кишини эсинде Болмайын харамлыкъ, Болмайын аманлыкъ – Алай къалгъан кибик, - Таула чыммакъ, бийик, Терекле - тюз, узун, Учмагъанча къузгъун, Саулай акъча дуния, Жомакъдача дуния!... |
| 149 |
Арып тауда, жолда, Кичи уудан келди, Къошларына кирди. Къошда уа - от да жокъ, Къазанда зат да жокъ, Къарындашы да жокъ, Ашар ашы да жокъ, - Тюненеча болуп. Жаш, къайгъыдан толуп, Къарындашын излеп, «Юйюм къуруду!» - деп, Табалмайын къалды, Бек ауара болду. |
| 150 |
Тёппеланы Алимге Ахшам жулдуз тауланы акълыгъыны, агъачла жашиллигини башындан чыкъгъанында, тар Темпрес къолуна бийикден къарап ташына, жолуна, терекле, тохтап тургъан жолоучула кибик, кёрюннген сагъатда нёгерим, айтыучуларынлай эртде уучула, таурух айтды, ахшам жулдузун кёрюп. |
| 151 |
Къолумдагъы чыкъенни алып тартханма, къычырыкъ этип учхан къушну къарап ызындан, анга уа мен не ахшылыкъ этейим, ючжыллыкъ да ма ёгюзню юлешип, эртте туруп, сууукъ аязгъа чыкъгъанма, тёрт да саным бирден алай уралла, чаба кетип, ат юсюнде арыдым, жюрегиме хошлукъ келип, солуйма. |
| 152 |
Къаншаубий бла гошаях. Бий бекмырза хан къырымдан чыкъгъан эди, келе келип, бахсан тарында тохтагъан эди. Бахсан тарында ахшы мекямла къурайды, тотайхан–бийчени къатынлыкъгъа сурайды. Бий бекмырза бахсанда оноу этип тургъан эди, бекмырзагъа тёрт ахшы улан туугъан эди. |
| 153 |
Къайна, къайна, къайын суу, къайнап тургъан жарыкъ суу, таш къууушдан чыкъгъан суу, къарт–журт элде чыкъгъан суу, – дегенди аталай. Къайнагъанынг къаннга асыу, къарачайгъа нарзан суу, энтда айланып бир келсем, къартайтмагъан балхам сууу!. |
| 154 |
Аты анга, былай айтып, жырлагъанды, ариу сёзню билип, кеси сайлагъанды, жырлай келип, бир жанына бурулады, арыгъан иесине жарсыялады: – сыртдан арлакъгъа аууп, бир кетейим да, кёмюк кибик кырдыкны отлап кёрейим да, ким биледи, арыгъаным кетер эсе, андан сора жолгъа тюшюп кетер эсек. |
| 155 |
Хажибийни батырлыгъын биз андан билир эдик, аллай жашха уллу сый, намыс да берир эдик, ол хажибий темир–къапуну темир эшигин ачалса, анда болгъан къумачланы элге–халкъгъа чачалса, сый къанганы юсюн сыйлы ичги, бал этип, темир–къапу темиринден тор атына нал этип. |
| 156 |
Батталаны жигит кючменни белбауунда бар эди, ой, бар эди, окъа бла сырылып а, омакъ да окъ орун, ой, окъ орун, биз тутмакълыкъдан а, арисейден къайтып, сау келсек, ой, сау келсек, азнорну юйюн этербиз а жахтана бла да бокъ орун, ой, бокъ орун!. |
| 157 |
Эй, мени тамбла къара жер жутса, ой, алай да жер жутса, къатыным а, жаш тапмайын, къыз тапса, ой, тай–тай, рай–да–ра, аны тюшге, тасха санап къоярсыз, ой, алай да коярсыз, къурманлыкъгъа къара къозу соярсыз, ой, тай–тай, рай–да–ра. |
| 158 |
Махар деген жашчыгъын эндирейге дагъыстан окъургъа элтип, алиймырза кёп болмай сермешген жерине къайтханды. Азнорлары аны салышыргъа чакъыргъанларыны юсюнден сагъыш эте келип, аланы жигитлери хорлатханлыкъгъа, ёзден намысны менден терен ангылай эдиле деген оюмгъа келгенди. |
| 159 |
Къатын чюйден къыл къобузну алгъанды да, къылларын бирем-бирем тартханды да, аузуна ариу сёзле салгъанды да, атаралгъа ма бу халда айтханды: – сени мен эртдеден таный эдим, аны уа бир кёрсем эд деп жана эдим, энди уа кёрдюм сени ма былайда, арып, жатып тургъан заманынгда. |
| 160 |
Иги сагъан, бурун кибик, эки айны жашар эди, мёлеханнга терс къобузну тартдырып, сенге, къанамат, къара бердан атдырып, тёгерекни сыбызгъы тауушдан алдырып, къаштыу улу къаспотха жырлар, кюулер айтдырып, жаш кёккёзни ууакъ жумушлагъа чапдырып!. |
| 161 |
Ой, игисагъан, бир кёк кёгюрчюн болур эди, къанат къагъып, мийик кёкге учуп кетерге, мен термилеме энди, туура кюсеп ёлеме къобанны сууундан жангыз бир стакан ичерге, къаракётланы, жаным а, зауурбек уста болгъанды ёлген жашлагъа бичагъы бла кебин бичерге. |
| 162 |
Биз ёлгеек тауларыбызда бёлюнюп, япон таулада жан беребиз, термилип, бизни миндирип ийген ючлю тайлагъа, бизни кюнюбюз келсин ол ит байлагъа. Жаналдыланы хамзат. Акъбаш да ариу кюмюш къамала, къарачай жашланы белинде, ой, толу юй болсун хажимурат, былай чыгъып кетген элинде. |
| 163 |
Эй–хей, жаным, илияс, – деди тууду, – келчин а, барайыкъ, алай болса, гегин а къабакъдан, ишге жетгенинде, сен къачмай, ким къачса, бери келген эсе ёхтем, этген муратында ал болуп, ол къайытсын туугъан а журтуна, миннген атына сал болуп!. |
| 164 |
Бир-бирледе сабийча, ашыкъ оюнла ойнай, бирде уа ол жашыртын къызны ариуун сайлай, кишиге да билдирмей, чын чагъырладан уртлай, анда жокъ муслийманлыкъ, мажюсю къартха ушай, эсинде кир ниетле бий болгъандыла анга, бир кюн чыгъар, уллу аллах, боярча аны къаннга!. |
| 165 |
Ол юч нарт улан, деди, алай атландыла, къамичиле чакъдыла, ой, жемегей бойнунда узун сын ташлагъа атларын такъдыла, ой. Да бауурланып, дейле, башха да башха садакъларын атханда, ой, шибижияны садагъы къара сослан ташха къары–къарыш батханды, ой. |
| 166 |
Таулуну бла эбзени арасында, ол ишге ким, къалай да къараса, ыфчыкдан къайсыны малы ётсе, кёзден ташайып, узакъгъа кетсе, олсагъат сана аны тас болгъанга, – деди ол, къаш тюбюнден къарап анга. – гара ауузуна тапдырайым, хатасыз, сени, санап айланма мындан ары кечелени бла кюнлени. |
| 167 |
Уой, о кёрюгюз да, уой: – атабыз къартды, бурун эсин тапмайбыз, бизни тау элледе жорукъну да, уой, атмайбыз, атасындан къалгъан мюлкню ким жойса, уой, о ким жойса да, уой, ол да атасына халал жаш болмаз, эки къарт къазакъдан бирин сизге, уой, биз берсек, журтну сакъламагъан а баш болмаз,. |
| 168 |
Къонакъланы кёргенде, чора согъумла этип, алларына аш салып, чагъыр, боза келтиртип, къонакъланы кёзлерин, кёллерин ачама деп, къайгъылары бар эсе, барын да чачама деп, майданлагъа кюн сайын элчилерин жыяды, сау ыйыкъны алайда тутуш, атыш барады. |
| 169 |
Уой, тай–тай, ол келген эки атлы юрюк–суугъа жетселе, уой, уой, алай да жетселе, – дейди, – къанлы юрюкден, кечиу излемей, ётселе, уой, тай–тай, была сора игиликге–ахшылыкъгъа келмейле, уой, уой, алай да келмейле, – дейди, – чакъырылмагъан къонакъны даражасын билмейле. |
| 170 |
Уой, тай–тай, былагъа сора хошкелдиге ким барса, уой, уой, алай да барса, – дейди, – салам айтып, арбазыма ким жол а салса, уой, тай–тай, андан бешкъарышдан жесир алырма, уой, уой, алай да алырма, – дейди, – къысыр къунажин тазир да салырма!. |
| 171 |
Байча улу болур алай къарт байчагъыр, заманында аты айтылгъан алчагъыр, эки аягъын жерден кючден–кючден ала эди, эки кёзю, жукъ кёрмей, къармала эди, абын–сюрюн эте, ол бийлеге келген эди: – сизге сёзюм, бир айтырым барды, – деген эди. –. |
| 172 |
Уой, тай–тай, къазакълары къазанланы къайната, уой, уой, алай да къайната, дейди, отун жара, жютю балталаны ойната, уой, тай–тай, мисирбий да орта юйюнде олтуруп, уой, уой, алай да олтуруп, дейди, къартланы тепсетирге къобузчуланы сокъдуруп. |
| 173 |
Заманы жетсе, муну къатынга алырма деп, эл–журтха бийче этип, отоугъа салырма деп, къызчыкъны къамгъут эмчек анасына берген эди: – сен муну бир адамгъа кёргюзтме, – деген эди. – мени асырагъан кибик, муну да асырарса, кеси балангча кёрюп, аш–суууна къарарса. |
| 174 |
Э–эй, болгъан ишни бийге да билдирир ючюн, къуру бизни огъай, аны ичин да кюйдюрюр ючюн, э–эй, бу жашлагъа аналары этген ётмек берир ючюн, биз былайда, узакъ жерде, андан ашап, ёлюр ючюн, э–эй, тилейме энтда, ий мени, заманында къайтырма, андан къайтхынчы уа сен жашлагъа къатылма!». |
| 175 |
Умутум бар эди, бу жол къутулсакъ, тынч жашаргъа, санга кюмюш иер салып, чаришледе ойнаргъа, къарачайны буу жолларын сынаргъа, къабартыны бал бозасын тартаргъа, уллу дюгерни къара сырасындан уртларгъа, сени бла ногъай эллеге барыргъа, кёп жерледен тансыгъымы алыргъа. |
| 176 |
Уой, тай–тай, жаулукъ эсе ёзден бетинги жойдургъан, уой, уой, алай да жойдургъан, – дейди, – санга былай эр белгисин къойдургъан, уой, тай–тай, бадинатла санга нёгер болмазла, уой, уой, алай да болмазла, – дейди, – экинчи жол сени атынгы да сормазла. |
| 177 |
Уой, тай–тай, малкъар басияты, дюгер бадинаты, уой, уой, алай да бадинаты, – дейди, – бары да тоноугъа барлыкъ кёп атлы, уой, тай–тай, тагы бойнунда, – дейди, – жыйылып, уой, уой, алай да жыйылып, – дейди, – оноусуз болуп а турадыла, жолдан тыйылып. |
| 178 |
Эй–эй–эй, алагъа уа, баям, бир аман кюн а келгенди, уой, алай да келгенди, – дейди, мычымайын а эки да чабырын гымых кийгенди. – эй–эй–эй, эки кюнден къайытмасам, ёлгеними билигиз, уой, алай да билигиз, – дейди, – сиз а энди, – деди, – уллу малкъаргъа къуугъун ийигиз. |
| 179 |
Эй–хей, узакъ жерден келген жолоучулабыз, – дейди, ой, – уой алай да жолоучулабыз, къырым ханны хар жумушун тири толтурабыз, – хо–орайда. – эй–хей, жангыз бирер къонакъ къангадан тоймабыз, – дейди, ой, – уой, алай да тоймабыз, аны ючюн жау жеринде сауут–саба къоймабыз! – хо–орайда. –. |
| 180 |
Уой, тай–тай, къонакълыкъ ирикни жаууруну кертичи, уой, уой, алай да кертичи, – дейди, – тукъум жаулукъ да турур душман келгинчи, уой, тай–тай, къурманлыкъны хант юлюшю бишгинчи, уой, уой, алай да бишгинчи, – дейди, – келген келин къыз чубасын а тешгинчи. |
| 181 |
Оба болсун бахсанукъну бу жар башында къаласы, къулдан да къул болсун гиляу–батырны баласы, бий бахсанукъ уллу бызынгыгъа бийи да болмасын, темир терек бийик къаласына чюй болмасын, мен ол эки итни, къуууп, ма бюгюн жетмесем, жетип, экисине да, уой, этерими да этмесем!. |
| 182 |
Эй–эй–эй, танг да жарыкъ къаршы бола келгенде, уой, алай да келгенде, дейди, бир сууукъ окъ, тюзелип а, къарча улуна тийгенде, эй–эй–эй, андан сора башланганед уллу атыш, къазауат, уой, алай да къазауат, дейди, тохтамайын а бара турду, дейле, уруш сау сагъат. |
| 183 |
Татаркъанны алгъышлайла къартла, къатынла, ой, алай да къатынла: – кёп туусунла къарачайгъа татаркъанча батырла, ой, тай–тай, рай–да–ра, бёрк башында балаууз чыракъ жандыргъан, ой, алай да жандыргъан, ысхауат сууну да къызыл къанга алдыргъан! Ой, тай–тай, рай–да–ра,. |
| 184 |
Ала энди жорта, чаба кетдиле да, ойра, баранникни къабагъына жетдиле да, о–ой, чюелди уа туу байталын тохтатханды, ойра: – а, къонакъларым, – дегенни айтханды, о–ой, – атланнганда муратыгъыз бирми эди, ойра, сюрлюгюгюз жылкъымы эди, жесирми эди, о–ой?. |
| 185 |
Эй–эй–эй, керти нёгерим, сау болуп да энди турмайса, уой, алай да турмайса, – дейди, – жарыкъ бетинги да мени таба, – деди, – бурмайса, эй–эй–эй, сени таза къанынгы да бюгюн, – деди, – алайым, уой, алай да алайым, – дейди, – алалмасам, сени кибик шейитлеге нёгер болайым!. |
| 186 |
Эй–хей, ариу боюнчакъ а келечиге былай дегенди, дейди, ой, уой, алай да дегенди: – уой, кишибиз марал уугъа кетгенди, – хо–орайда. – эй–хей, ингир алада бу арбазгъа жангыз кесинг келирсе, – дейди, ой, – уой, алай да келирсе, ачемезни ханга айтырыгъын анда билирсе, – хо–орайда. |
| 187 |
Атларыны ёшюнлерин чий кюмюшге алдырып, кирген тарны кюбелери, жау чыракълача, жарытып, жюйрюк хора атларына къамичини да жетдирип, от чакъдырып ат наллары, кукурт ийис да этдирип, атларыны сауруларын акъ кёмюкге уа бояталла, бирде, жырны башласала, агъач къушланы уяталла. |
| 188 |
Бири, дейди, жюже деген батыр таматалары, ойра, экинчиге ачыбатыр деген уланлары да, ойра, ючюнчюге кичилери жигит кичибатыр, ойра, ала эртден бла къуралып, ол юч атлы да, ойра, юрдю башына да ала марал уугъа баралла, ойра, дагъыда ючюсю уа эллерин сакълап къалалла, ойра. |
| 189 |
Ой, джамболат, жюзген окъдан кёз жуммагъан, ёмюрюнде бир кишиден хыны сёз жутмагъан, бойнун да къылычдан бир жанына уа бурмагъан, атхан топдан да артына чырт турмагъан, уо нек къопмайса жерингден, ушкок ата, ёрге, уо не болду да джамболат къара уа темирге?. |
| 190 |
Къарча деген атам къаллай киши эди? Къарча деген атам аллай киши эди: кюн тыякъдан бек тартылгъан къыл садагъы бар эди, къара ташдан багъа жетмез сыйлы тахы бар эди, ой, тай–тай, жаным, къара ташдан багъа жетмез сыйлы тахы бар эди!. |
| 191 |
Арисейни падчахы, не кючлю болса да, жерлени, шахарланы не кёбюн алса да, къазан аскерге чора башчылыкъ этер деп, ол аскер бла орусну гунч этип кетер деп, ол сагъышда, кече-кюн къайгъысы бёлюнмей, жашагъанды, байлыгъы кёзюне кёрюнмей. |
| 192 |
Тейри къылычха бурун огъурлу къылыч, адамлагъа болушхан къылыч, аман затны тыйгъан къылыч, Уллу Тейриден келген, аны къолу бла ишленнген, къудуретни бир жанындан бирси жанына жетген, юсю бла нартла, тейриле жюрюген, аллай сейир бир болгъанды деп айтыучу эдиле къартла. |
| 193 |
Барысы да кёп сагъыш этгенден сора кюнцыгъышха, кюнбатышха, дагъыда кёп тюрлю зерлеге барып, андан хапар билип юц зылны ицинде къайтып келирге бёкем къанатлары болгъан, къарыулу бутлары болгъан, талмай кёп уцхан зурнукну тюз кёрдюле. |
| 194 |
Кёгюрчюн изеуню атландырып, терек башында кёп кюрешеди, алай: Юйрендим, билдим! – деген кёгюрчюн, ууакъ чырымталаны ары айландырып салып къараса да, бери айландырып салып къараса да, чырымтачыкъланы бирикдирип, уягъа ушагъан зат ишлеелмейди. |
| 195 |
Терекден секирип-секирип, алтын тапчанны юсюне тюшюп, кёгюрчюн къапларындан чыгъып, мёлекле кибик, юч ариу къыз, сют кёлге секирип, кёмюлюп, жууунуп чыгъып, кийинип, кёгюрчюн къапларына кирип, жашны да эслемей, къанат таууш этип, учуп, къайтып кетедиле. |
| 196 |
Шамшият, атына да минип, бийлени ат солутхан жерлеринде халны кёрдю, къалай десенг – бийле, айтханыбызча, атларыны иерлерин алып, кишенлеп, иерлерин жастыкъ этип, жамычыларын узун жиберип, тынчайып тургъанларын эмда Къара-Гебенекни болушун да эслепди. |
| 197 |
Энди былайда ол жау Шамшият атланы ызындан бийлени къатына жетип, къамичиси бла ала къобаргъа кюреше тургъан жерлеринде, кеси атындан да тюшмей, бийлени бирер урады да, артына айланып кетип бара, эрин кёрсе да, ол болгъанына къамчисин ёре тутуп, къатындан жаны бла озуп кетеди. |
| 198 |
Ол кишини уа жангыз бир къызы бар эди да, аны уа хар кечеден обур бууа эди да, меннге сакъла дедиле да, мен да сакълап тургъанлай, ожакъ бла бир кече бир обур келди да, сермеп тутдум да, обур айтды: Мен сен Ындырбайланы болгъанынгы билеме. |
| 199 |
Текстни кемчиликлери барды: болгъан ишлени суратланыу тынгылы, бир бири ызындан берилмейди, къатышдырылыпды, баш жигитни хапары алгъа аны кесини атындан бардырылады, артдан ючюнчю бетден, ахырында уа биягъы Байланы Махамет айтады. |
| 200 |
Кир да, зыккыл да болгъан жыйрыкъчыгъын бла кёлекчигин жууаргъа сапын тапмай, юсюн-башын къашый, Эртденден ингирге дери юй жумушланы тындырып келсе, дагъыда ашны игисин кеси къызына берип, Фатиматны аллына уа, къагъын-согъун этип, сууукъ хантны тюртюучю эди. |
| 201 |
Дарман дерле, сен а къуртхагъа айтыгъыз дерсе, ала меннге келселе, мен а: Бу элде Фатимат деп бир жаягъы айча, бир жаягъы кюнча жылтырагъан бир ёксюз къыз барды да, аны къанындан бир тамычы келтирип ичирсегиз, сау боллукъду, – десем, ала аны къоратырла, – деп юйретип кетеди. |
| 202 |
Кичи, баракетип, ючэмегеннгебир-бир жолугъуп, ючюсюндаёлтюрюп, юч ариу къыз да алып, ол кеси окъуй, жырлай тургъанны да алып, къайтып, биягъыючжол айырылгъанжердекъарындашларынсакълап, ючкъызныда юч къарындаш алып бара, эки къарындаш, Тамада бла ортанчы, кенгешип:. |
| 203 |
Алай эсе, ол ханны жашлары келтирген юч эгечден бирлерине, кичилерине бу кюзгюню да бер, кече, къарангы болуп, къазланы юйге сюрюр заманнга ол сеннге ат, сауутла, кийимле берир, аланы да алып кел, – деп жиберип, чыгырчыкъ да келтиргенди. |
| 204 |
Болсада, аналары жашлагъа, къолу бла башына тийип, чачын ачып, иша бла: Быллай бир болсагъыз да, меннге жукъ этеллик тюлсюз, – деп билдирип, – мен ёлгеннге кесими санайма, сиз мени ючюн кесигизни ёлтюртмегиз да, былайдан кетигиз, – деп ангылатды. |
| 205 |
Эй, – дейдиле бу жашла, – ол керти да бизни кичи къарындашыбыз эсе, биз болмагъанлай, юйге барып, къызлагъа, атабызгъа, анабызгъа жолугъуп, биз анга этгенлени айтса, ол хапар болса, бизни дунияда жашагъаныбыздан не магъана барды?. |
| 206 |
Бу кичи къарындашлары уа, айхай да, бир жары да кетмей, къонакъбайны юйюнде олтуруп тургъанда, къонакъбай кюмюшчю келип, хар не эшитгенин, кёргенин кибик, ызындан келген эм артха къайтып кетген жашла бла сёлешгенлерин да толусунлай айтып ангылатды. |
| 207 |
Бир жол тогъуз жашым да тогъузтору атха, кесим да къолан атха минип, кетип баргъанлай, бир залим эмеген, сюрюу кюте тургъанлай тюбеп: Кёп болсун! – дегенде, бек жарыкъ болуп: Ой, сау болугъуз, сау келигиз, жууукъ болугъуз, къонакъбай болайым! – деп, дорбуннга жууукъ этди. |
| 208 |
Чыгъарманы башланнганы Ындырбайланы Махамет, Байланы Бат, Байланы Махамет деген жомакъладачады, алай хапарны андан арысында уа аман къатынны юсюнден жашау-турмуш сюжетни орунуна мараучуну эмегеннге дерт жетдириуюню юсюнден жигитлик сюжет бериледи. |
| 209 |
Анда сейирлик сабийни – къозуну – туугъаны миф кёз къарамны, тотемизмни ызы, аны юйдегили болууу, сыфатыны тюрлениую, къатынына аманаты, аны бузулууу, баш жигитни чыпчыкъ сыфатха кирип, учуп кетгени да оруслуланы Царевна-лягушка деген жомакъларына ушатады. |
| 210 |
Бу жомакъны орус халкъда жюрюген чыгъармалагъа ушатхан шартлары барды: адам тилде сёлешген алтын тюклю къуш - Жар-птица; юсю тюрлю-тюрлю ашарыкъладан толуучу хант къанга – скатерть-самобранка; хыйлачы, аман адамланы тюйюучю токъмакъ – палка дубинка-самобойка. |
| 211 |
Балам, ёлюрюмю аллында сеннге осуят этеме, тилейме: Серине жаншайды, – деп, ыспассыз этип, унутуп къойма, Этген осуятымы эсингде тутарынгы тилейме, осуятым сеннгеды, Мен ёмюрюмде уугъа айланнгандан башха мадарым болмай жашагъанма. |
| 212 |
Жаш, ол элге патчах болуп, ол келтирген къызны да кесине къатыннга алып, къарт анасын да келтирип, кеслери жашагъан жерде сюйгенин ашатып, сюйгенин кийдирип, къолун сууукъ суугъа тийдирмей, ашап-жашап, бюгюн-бюгече да турадыла деп эшитгенме. |
| 213 |
Чыгъармада тамашалыкъ жаныуар болушлукъчула адам тилинбилген ажир, сёлеше билген, Къанмырзаны, келини, хазнасы бла бирге, жер башына чыгъаргъан уллу къуш эм ажайып жаула сарыуек, Джансыз-Мыджыкъ, баш жигитни хаталадан къалдыргъан жашырын ауазла да сагъыныладыла. |
| 214 |
Бу тийреде журт, эл, адам табалсам – тёгерекге бир къарайым, – деп, бёлек заман жюрюп, бир уллу агъачда гитче мырыгъа сыртдан къарагъанда, бирер уллу чынар терекни чачы-башы бла кётюрюп келе, тогъуз эмегенни кенгден къарап кёреди. |
| 215 |
Болуучусуча, кюнлени биринде Аллахберди уугъа жайылгъанда, анасы, къалада кеси къалып, сагъыш эте тургъанда, тынгылап, къаланы ичинде, бийик жеринде бир шыбыр-шыбыр эшитеди да, къулакъ салып, иги да тынгылагъанда, бир зат барча ангылайды. |
| 216 |
Кел, энди сен да бугъуп турма да, Аллахбердиге да, кеси жашынга да ачыкъ бол да, экибиз да, жашланы аталары, аналары болуп, жашау этейик, ансы ёмюрде, бугъуп, сен да туралмазса, мен да, жашла кетген заманда болмаса, сени бла жашау этмегеним себебли, бек эригеме. |
| 217 |
Аллахбердини къарындашы уа, хар затны кибик, Аллахбердиге не болгъанын да, къайдагъысын да билгени себебли, туруп, итлерин да, ушкогун да алып, Аман къолгъа тебиреп кетди да, ары жетип, ол Аллахберди этгенча этип, кийикчи къошха жетди. |
| 218 |
Энди сау келсе уа: Сау болгъанма, кёп къыйналдынг, тешин да, бир жууунчу, къарыу-бер сууда, ансы адамла, жаныуарла бла да урушуп, ёлюк болгъан болурса, – дерсе: Ол тешиннгенлей, мен а кеси-кес къамасын алып къачарма, – деди, къызны къучакълап. |
| 219 |
Алай сенден тилейме: байрым кюн халкъ жууапха ханны аллына жыйылгъанда, кесинг чыгъып, жамагъатны аллында: Жууапчы олду, кеси да мени сохтамды, – деп, мени кёргюзтюрсе да, ол хан менден жууабы бла къанып, халкъ да, сен да зарансыз къалырсыз, – деп жарашдыла. |
| 220 |
Чыгъарманы хапарлау жаныбла кемчиликлери кёпдю, бир-бир жерлери къысхартылып, бир-бирде уа берилмей да къаладыла сёз ючюн, Алладинни жер тешикден къалай бла къутулгъаны, тот чыракъны сейир кючюн къалай ачыкълагъаны, ханны хыйнычы араблы урлагъан къызын къалай табалгъаны эм б... |
| 221 |
деп, чабып, мени тутуп, бичакъларын чыгъарып, ма, къолларымы да кесип бичакъ бла, быстырларымы да жыртып, – кеси бичакъ бла кесип ётюрюкге, кесини кёнчегин да жыртып, – ма мен сени къатынынг болгъанымы биле тургъанлай, сени намысынгы сындырыр ючюн, ма былай этгендиле!. |
| 222 |
Ичи бла не адам, неда мал жибермей, эр кишилерин, не кёп болуп келселе да, хорлап, жипле бла байлап, тиширыуларына артыкълыкъ этип, малларын сыйырып, дунияда, кёкде учуп айланнган къанатлыдан сора, жерибизни ичи бла адам жибермей тура эдик. |
| 223 |
Къайтып бир кёрюр эдик, не затла эселе да ол къычыргъанла, – деп, биреулен къайтып келип, къошха кирип къараса, киштикни кёзю отда жылтырагъанында: От ёчюлтмей тура кёреме да, – деп, былай къолу бла къозгъаргъа тебирегенинде, мяу-мяу этип, киштик къолундан къапханды. |
| 224 |
Мында юйсюз-кюнсюз болуп къалгъан жаныуарла, къанатлы да, жашауну терс жорукълары амалтын къыйынлыкъ сынап, дунияда жангы жашауну жангы тюрлюсюню жорукъларын къураргъа талпынадыла, Аны мурдоруна бирликни бла бир бирге болушлукъну саладыла. |
| 225 |
Сен меннге тарыберсе эдинг, тарыны тауукъгъа берсе эдим, ол баласын къушха берсе эди, къуш терекге къонмаса эди, терек кертме берсе эди, кертмени тонгузгъа берсе эдим, тонгуз тюгюн берсе эди, тюкню суугъа салсам, тюк бла битни суудан алсам, бир тап боллукъ эди. |
| 226 |
Къатыныны тилине ийнанып, хата кимден чыкъгъанын билмей, Солтан жазыкъ Салимагъа аман, ачы оноу этеди: юсюнден кийимлерин сыдырып алады, къолларын артына байлайды, кёзлерине быстыр чулгъайды, сора, малны салгъанча, ат арбагъа салып, бир кюн бла бир кечелик жолгъа чыгъады. |
| 227 |
Эртде-Эртде, адамла узун сакъал, мыйыкъ ёсдюрген ёмюрледе, къуру тери, жюн кийимле бла жашагъан ауукълада, жерни юсюнде жаныуар, кийик да кёп болгъан кезиуледе, адамланы онглусу онгсузун урлап, хАюанны орунунда жюрютген чакълада Ийналукъ деп бир мардасыз ёхтем хан жашап болгъанды. |
| 228 |
Жаш болгъанын аладан толтургъанды, башында жёнгерлерине суу ийгенди, кеси да чыкъгъанды да, алагъа хапарын айтханды, ызы бла алтынларын къуйгъанды, бир кесегин жашырыргъа да излегенди, алай а сатып алгъан сёзю эрлай эсине тюшюп, алтынланы барын да ортагъа салып, тенг юлешгенди. |
| 229 |
Малынгы, ырысхынгы бошасанг, Умарны тели жашыча деп айтдырмаз ючюн, ол чардакъдан къыйыры къарап тургъан, мен кеси къолум бла такъгъан жыжымны тюбюне бир шинтик сал да, боюнунга аны такъ да, аякъларынгы тюбюнде шинтикни бир жанына тюртда, бууул да, ёл дакъал. |
| 230 |
Кеси кесини насыбын тыялмай, палах этгенин ангылап, атасыны сёзлери эсине тюшюп, бурунун къысха-къысха тарта, бёркюн къолуна алып, жолда ташха, агъачха абына, къайтып келип, юйге киралмай, эшик аллында тырхыкчыкъда олтуруп, сагъышланып тургъанды. |
| 231 |
Ёлеме да, ёлеме, орамда ауузумачыла, сюйгенни-сюймегенни арасында ёлмейим да, атамы осуятын да толтуруп, ол къолу бла жарашдырып кетген жыжымчыкъны кесиме асмакъ этип ёлейим, – деп, атасы хазырлап кетген асмакъ жыжымчыкъ болгъан темир юйчюкде кесин асаргъа акъыл этгенди. |
| 232 |
Охо, энди муну тауатха тартайым да, кисиу таракъ салып хазырлайым да, от алай алырма, – дегенди да, чепкенликни тауатха тартханды, кисиу таракъ бла ётдюргенди, чыкга тюлген бойну бир жанын тауат къурукъгъа, экинчи жанын къоюн агъачха бегитгенди. |
| 233 |
Ол мени аскерими, кесими да сындырып, бирси ханлагъа хыликкя этдирген адам, мени бек масхараучу ханнга бир кёлюм кенгерча этсе, мен аны бар хатасын да кечеме, ханлыгъымы жартысын да, къызымы да берип, киеу этеме, – деп, оноуун билдирди. |
| 234 |
Экинчи жол да, биягъынлай, ингирде тепсиге олтургъандыла да, юй бийче, келтирип, хар кимни аллына хычин табакъланы салып, нени эсе да алыргъа ызына бурулгъанлайына, жаш, марап туруп, сермеп, амма бла келинини табакъларын эрлай ауушдургъанды. |
| 235 |
Ол бийикликни тохташдырыр ючюн жомакъда метафорала хайырланыладыла: юлгюлю келин сокъур, сангырау, чолакъ болургъа керекди, - Аны тюзюча ангылап къарагъанда уа: ол керексиз затны кёрмейди, анга керек болмагъан затны эшитмейди, башха адамны мюлкюне да узалмайды. |
| 236 |
Болсада, батыр Зауур: Мен дунияда бир затдан къоркъмагъанма, бу не зат эсе да, мен мындан къалай къоркъайым, – деп, атха да къамичини иги жетдирип, ол тиширыуну къатына къаршчы барып, кючюнден келгени чакълы бир керилип, ол тиширыуну ат ургъан къамичи бла урады. |
| 237 |
Андан юйге барып, анамы чирги ийнесин да алып, тауукъ адакъасына да минип келип, бир терен къолгъа кирип, адакъаны да терекге тагъып, чирги ийнени гумух жанын жерге уруп, кесим а ийнени жютю жанына минип къарасам, эшеклерим бир уллу сыртны артында, суугъа батып тура эдиле. |
| 238 |
Ажайып бууну жыйыны бла бирге ёлтюрюп, аны юсю бла ата журтундан айырылгъанды, нёгерлери да жоюлуп, кеси жангыз къалып, кёп къыйынлыкъгъа тюшгенди, алай иги адамла саудюгерчи, къанатлыланы Тамадасы билеклик этип, аладан къутулгъанды. |
| 239 |
Сёз ючюн, Ындырбайланы Махамет, Байланы Бат, Байланы Махамет деген чыгъармалада баш жигит, ит сыфатда аны тутуп, тилегенден сора жибергени ючюн, ол анга, гылын къуш сыфатда болгъанында, болушханды, биягъы адам кепге кирир амалын да юйретгенди. |
| 240 |
Жомакълада да эмегенлени эки тюрлюсю барды: адамлагъа жаулукъ этген, бир, неда кёп башы болгъан, бек къарыулу, эриши затла Сокъур Алиюкъ, Худуйчукъ, Юч къарындаш; баш жигитге ата къарындаш болуп, анга сёз бла иш бла да болушургъа кюрешген эмегенле Къолан атла, Юч къарындаш. |
| 241 |
Дагъыда аланы кеслерини китабларында аланы китаблары да хакъ болгъанын бегите, къараб тургъан китаб келгенинде – ала уа ары дери кяфыр къауумну хорлар ючюн, аны келирине ашыгъыб, Аллахдан тилеб тургъан эдиле - сора ол келгенинде ала анга ийнанмадыла . |
| 242 |
Сиз алагъа : «Биз Аллахха да, бизге тюшгеннге да, Ибрахимге, Исмагъилге, Исхакъгъа, Якъубха, аланы туудукъ бутакълары - Муссагъа, Гъыйсагъа келгеннге да, Раббийлеринден файгъамбарлагъа келген затха да ийнанабыз, аланы бирин да айры кёрмейбиз, биз Аллахха берилгенледенбиз» - дегиз!. |
| 243 |
Сен алагъа: «Биз Аллахха да, Аллахдан бизге тюшгеннге да; Ибрахимге, Исмагъилге, Исхакъгъа, Якъубха, аланы туудукъларына тюшгеннге да; Муссагъа, Гъыйсагъа, башха файгъамбарлагъа – аланы Иелери Аллахдан алагъа келгеннге да ийнанабыз, аланы бирин да айры кёрмейбиз. |
| 244 |
Раббигизни кечмеклигине да, кенглиги кёкле да, джер да тенгли болгъан, такъуалылагъа хазырланыб тургъан джаннетге да ашыгъыгъыз кенгликде, тарлыкъда , Аллах разылыгъы ючюн, рысхыларын аямагъан, ачыуларын да ичлеринде джутдургъан, адамланы да кечиучю болгъан . |
| 245 |
Сен алагъа Аллах аланы хакъында сизге быллай фатауа береди: «Бу сизге китабда окъула тургъан, ёксюз къызлагъа джазылыб буюрулгъан хакъларын бермей, аланы алыргъа излегенигизни юсюнден да, аны кибик къарыусуз сабийлени хакъында да, сиз алагъа тюзлюк этерге буюрады», - де. |
| 246 |
Аллахны сизге буюргъан джорукъларын да, харам айда белгили джорукъланы да, не къурман маллагъа, не джасаннганлагъа , не Аллахны чомартлыгъын, разылыгъын излеб, Бейтул Харамгъа баргъанлагъа тийиб джорукъну бузууну, кесигизге халалгъа санамагъыз!. |
| 247 |
иш алайды: хакъ болуб, Раббинг сени юйюнгден чыгъаргъан заманда, муъминледен бир бёлек аны эрши кёрюб: Аллахдан къазауатха, керти, буйрукъ болдуму сора?» - деб, хакъны юсюнден, сюрюлюб барыб ёлюмге тирелиб, аны кёре тургъанлача, ала сени бла даулашыб тохтагъан эдиле. |
| 248 |
Энтда эсигиздемиди: Ол сизни рахатландырыб, джукъугъа ташайтханы, кёкден да сизге суу эндиргени, сиз шайтандан киригизни тазалар ючюн, джюреклеригизге да батырлыкъ салыр ючюн, алай бла аякъларыгъызны да таймазча, кючлю бегитир ючюн?. |
| 249 |
Эй, мухаджирле! сиз джер юсюнде аз болуб, къарыусузлукъ, онгсузлукъ джетиб, джауларыгъыз да сизни сермеб тутуб деб сиз къоркъгъан заманда, Аллах сизни Кесине къысыб, болушлугъу бла билек болгъанын, Ол сизге таза ашарыкъланы да насыб этгенин. |
| 250 |
сен ол кяфырланы къалай джан бергенлерин кёрсенг эди, мёлекле аланы бетлерине да, сыртларына да ура: «Отну кюйдюрген азабын чегигиз, бу сизге кесигиз къолугъуз бла къурагъан затды, Аллах а Кесини къулларына, не аз да артыкълыкъ этиучю тюлдю», - дей алагъа. |
| 251 |
Китаб иелеринден Аллахха да, Къыямат кюннге да ийнанмагъанла бла, Аллах да, Аны Расулу да харам этгенни харам этмегенле бла, бу хакъ динни кеслерине дин этерге да унамагъанла бла, ала сыныб кеслери къоллары бла джизьяларын бергинчи дери, ала бла къазауатны бардырыгъыз!. |
| 252 |
Муъминлеге зараннга, кяфырлыкъгъа, араларын бёлюрге деб, эртдеден бери Аллах бла, Аны Расулу бла къазауат бардырыб тургъанлагъа болушлукъ ючюн, межгит ишлеген мунафикъле: «Биз муну къуру иги мурат бла этгенбиз!», - деб, ант-кърал этерле. |
| 253 |
Биз уахъю этиб: «Ауаз айтыб, адамланы сакълыкъгъа да чакъыр, ийнаннганлагъа да – алагъа Иелерини джанында, ишексиз, ашхы затла хазырланыб тургъаныны сюйюмчюсюн да айт!», - деб, аланы кеслеринден биреуню джибергенибиз, адамлагъа сейирми кёрюндю сора?. |
| 254 |
Сора ала аны къуюну ичине атаргъа деб, келишиб, алыб барыб атхан заманда, Биз Юсуфну джюрегине: «Быланы бу ишлерин сен алагъа, ала унутуб бошаб, эсде да болмай тургъан заманда, бир кюн бир айтырса», - деб, уахъю этиб билдирген эдик. |
| 255 |
Барынг да Анга муслиман болугъуз сен Анга баш ийгенлеге сюйюмчю айт, аллайлагъа: Аллах эсгерилген заманда джюреклери къоркъгъанлагъа, къыйынлыкъгъа тёзгенлеге, сакъ болуб намазларын къылыучулагъа, Аллах разылыгъы ючюн, Биз берген рысхыдан джоюучулагъа. |
| 256 |
Ишексиз, ала мени джауумдула, къуру Гъаламланы Раббиси болмаса, мени джаратыб, тюз джолгъа да салгъан, меннге ашарыкъ, ичерик да берген, аурусам, сау да этген, мени ёлтюрлюк да, сау этерик да, Къыямат кюн гюнахларымы кечерине термилгеним да – Олду. |
| 257 |
Биз да джазыкъсыныб, джер юсюнде ол онгсузлукъ джетген къауумгъа болушургъа, аланы алчыла да этерге, ол къауумну тюбюне аланы ие этерге да мурат этген эдик, аланы ол джерде орнатыргъа, фыргъаууннга да, Хаманнга да, аланы аскерлерине да, ол ала къоркъгъан къоркъууну кёргюзюрге. |
| 258 |
Ишексиз, муслиман эркишиле, муслиман тиширыула да, муъмин эркишиле, муъмин тиширыула да, бойсуннган эркишиле, бойсуннган тиширыула да, сёзлерине керти болгъан эркишиле, сёзлерине керти болгъан тиширыула да, сабырлы эркишиле, сабырлы. |
| 259 |
Хаманда джашлай тургъан джашчыкъла да аланы тёгереклерине айлана, къолларында: стаканла, къошунла, суусаб аякъла бла, ичлеринде, не баш аурутмагъан, не эсиртмеген толу ичгиле бла, ала кеслери сайлагъан кёгетле да, сюйгенлерича этле да. |
| 260 |
Биз шоркъулдатыб, сууну къалай къуябыз, джерни да къалай джарабыз, Биз аны юсюнде къалай битдиребиз: мюрзеуле, джюзюмле, хансла, зейтунла, хурмала, къалын кёгет терекле, кёгетле, джайлыкъла, кесигиз да, малыгъыз да хайырланыр ючюн. |
| 261 |
Кюн бюкленнген заманда, джулдузла да джукъланыб, чачылгъан заманда, таула да джюрютюлген заманда, онайлыкъ буаз тюе да иесиз къалгъан заманда, кийик джаныуарла да джоббу-джоббу джыйылгъан заманда, тенгизле да бир-бирине къуюлуб, бир болуб заманда. |
| 262 |
Мен ант этеме, хаман къайытыб келиучю бла бара-барыб ташайгъан, къарангылыкъ басхан кече бла да, агъарыб келген танг бла да, ишексиз, бу сыйлы келечини сёзюдю , деменгили Гъаршны Иесинден келген, уллу къарыуу болгъан келечи, анга бойсуннган, кеси да ышаннгылы болгъан . |
| 263 |
Халкъда джалгъан пайгъамбарла да болгъандыла, аны кибик сизде да джалгъан устазла боллукъдула; ала уа, аланы сатыб алгъан Раббийни къабыл этмей, заранлы аджашдырыучу окъуула чыгъарыб, кеслери-кеслерине къысха заманда джоюлууну келтирликдиле. |
| 264 |
Къарнашла, сиз къалай джашаргъа эмда Аллахны къалай разы этерге керек болгъаныгъызгъа бизден юреннгенсиз. Сиз да алай джашайсыз. Ахырында бу ишде андан да бек джетишимли болугъуз деб, сизден Раббий Иссаны аты бла тилейбиз эм джалбарабыз. |
| 265 |
Ийманлы бийлери болгъан къулла да, алагъа сансыз къараргъа керек тюлдюле, нек десенг ала къарнашладыла; алай а ала ийманлыла эм сюйюлюннгенле болуб эмда алагъа игилик этиб тургъанлары ючюн, алагъа андан да иги къуллукъ этерге керекдиле. |
| 266 |
Сора ол уллу ауазы бла, бек къычырыб: «Джоюлду! Уллу саякъ Бабил джоюлду! Ол джинлени мекямы эм хар тюрлю харам нюрню къысылыр джери, хар тюрлю харам эм джийиргенчли къанатлыны уясы болду; нек десенг кесини саякълыкъ этиуюню къутургъан чагъырындан бютеу миллетлеге ичиргенди. |
| 267 |
Исса Бейтхиниде, келепен ауруудан ауругъан Шимонну юйюнде болуб, ашаргъа олтургъан заманда, бир тиширыу акъ мермер сауут бла таза, багъалы нардданa этилген ариу ийисли джау келтириб келди эм сауутун сындырыб, джауну Иссаны башына къуйду. |
| 268 |
Нек десегиз сиз озгъан заманда джашауугъузда меджисуу талпыу бла адебсизликлеге, тыйгъычсызлыкълагъа, ичкичиликге, ашауда эм ичиуде артыкъ оздурмакълыкъгъа эм джийиргенчли идоллагъа табыныугъа кесигизни бериб джашагъаныгъыз боллукъду. |
| 269 |
Сора башха мёлек, къолунда ладан кюйдюрюлюучю алтын саууту бла келиб, къурман этилиучю джерни аллында тохтады. Ол, бютеу сыйлыланы тилеклери бла, тахтаны аллында болгъан алтын къурман джерни юсюне салыр ючюн, анга кёб ладан берилди. |
| 270 |
Нек десенг кесин белгили этерге излеген бир киши да ишин джашыртын этмейди. Сен аллай ишле эте эсенг, сора Кесинги дуниягъа ачыкъ эт», – дедиле. лула, ата-бабаларыны Муса пайгъамбарны башчылыгъында къум тюзде джашагъан заманларын эсгерир ючюн, джети кюн чатырлада джашайдыла. |
| 271 |
Нек десегиз бизни Аллахыбызны шафагъатын саякъ джюрюрге сылтаугъа бургъан эм Бийибиз бир Аллахны да, Раббийибиз Масих Иссаны да къабыл этмеген бир къауум аллахсыз адамла арагъызгъа джашыртын киргендиле. Бу этген ишлери ючюн алагъа сюд этиллиги эртдеден джазылыбды. |
| 272 |
Мен сизни джаныгъызны къыйнар ючюн тюл, алай а менде сизни сюймеклик къалай толу болгъанын сиз ангылар ючюн, мен сизге уллу къайгъыдан эм джюрегими такъырлыгъындан кёб джыламукъла бла джазгъан эдим. Терслик этгенни кечерге керекди. |
| 273 |
Ийманы бла Къабилден эсе Абил Аллахха иги къурман келтиргенди. Ол тюзлюклю болгъанына ийманы бла шагъатлыкъ алгъанды; нек десегиз аны саугъаларыны юсюнден Аллах разы болгъанына шагъатлыкъ этгенди. Абил ёлген эсе да, ийманы бла ол энтда айтыб турады. |
| 274 |
Болсада сенде, Сардисде, кеслерини кийимлерин харам этмеген бир бёлек адам барды. Ала акъ кийимлери бла Мени бирланы этлерин ашаргъа юретирге эм аджашдырыргъа бошлаб къояса. a «Кеслерини» – эм эски текстледе: «аны» (Изабелни). геме джюрюрюкдюле; нек десенг ала мынга тыйыншлыдыла. |
| 275 |
Баш дин къуллукъчу да, бютеу тамадала да мынга шагъатлыкъ эталлыкъдыла. Мен аладан Дамаскда джашагъан иудейли къарнашлагъа джазылгъан эркинлик къагъытла алыб, андагъыланы да байлаб, Иерусалимге келтириб, азаб чекдирир ючюн, Дамаскгъа барыргъа джолгъа чыкъгъан эдим. |
| 276 |
Мындагъыланы бир къаууму садукейледен, бир къаууму уа фарисейледен болгъанын билиб, Пауул синедрионда: «Къарнашла! Мен фарисей улу фарисейме. Ёлгенлени тиргизилликлерине ышаныб тургъаным ючюн, меннге сюд этиледи», – деб къычырыб айтды. |
| 277 |
Энди уа, биз ёлюб, алгъын бизни джесир этген Закондан эркин болгъанбыз, джазылгъан джорукъла бла байланнган эски джашауда тюл, Сыйлы Нюр берген джангы джашауда Аллахха къуллукъ этер ючюн, Закондан азат болгъанбыз. Гюнах бла сермешиу. |
| 278 |
Кюнлени айыргъан адам Раббий ючюн айырады. Кюнлени айырмагъан адам да Раббий ючюн айырмайды. Хар нени да ашагъан адам Раббий ючюн ашайды, нек десенг Аллахха шукур этеди. Бир къауум затланы ашамагъан адам да Раббий ючюн ашамайды эм Аллахха шукур этеди. |
| 279 |
Энди уа, Тимотей сизден бизге келиб, сизни ийманыгъызны эм сюймеклигигизни юсюнден эмда сиз хар заманда бизни игилик бла эсигизде тутуб, биз сизни кёрюрге бек сюйгенибизча, сиз да бизни кёрюрге сюйгенигизден иги хапар келтиргенди. |
| 280 |
Аны кибик, эрле, сиз да къатынларыгъызгъа тюз акъыл бла таб къарагъыз, сизден къарыусуз джанлагъача, алагъа хурмет этигиз; нек десегиз ала шафагъат бла берилген джашауда сизни бла бирге юлюшлюледиле. Сора сизни тилеклеригизге тыйгъыч болмаз. Тюзлюк ючюн къыйынлыкъ кёрюу. |
| 281 |
Алай а бу билим барысында джокъду. Бир къауумла эндиге дери огъуна, идоллагъа берилген джюреклеринден, эт ашагъан заманларында, аны идоллагъа этилген къурманны этине санайдыла эм аланы джюреклери къарыусуз болгъаны себебли, харам болады. |
| 282 |
Эм джаланда аны келгени бла болуб къалмай, алай а ол, сизни имтиниуюгюзню, сизни джылагъаныгъызны, сизни, мени ючюн эришгенигизни хапарын бизге айта, сизни ючюн аны къууаныуу бла да кёл этгенбиз, алай бла мен дагъыда бек къууаннганма. |
| 283 |
Мен кесим да бой салыб тургъан адамма, алай болгъанлыкъгъа меннге бойсуннган аскерчилерим бардыла. Бирине: "Бар!" дейме, барады; башхасына да: "Кел!" дейме, келеди; къулума да: "Муну эт!" дейме, этеди», – деб айтдырыргъа Анга шохларын ийди. |
| 284 |
Ол тёрт хайыуандан хар бирини тёгерегинде алтышар къанаты бар эди, аланы ичлери уа кёзледен толу эди; аланы не кюндюз, не кече тынчлыкълары болмай: «Бар Болгъан, Бар Болуб Тургъан эм Бар Болуб Турлукъ, бютеу дунияны тутхан Раббий Аллах сыйлыды, сыйлыды, сыйлыды!» – деб къычырыб турадыла. |
| 285 |
Мен, къараб, саз атны кёрдюм. Ол атха миннгенни аты Ёлюм эди. Ахырат да аны ызындан бара эди. Ала, къылыч бла эм ачлыкъ бла, ауруула бла эм джерни джаныуарлары бла адамланы ёлтюрюр ючюн, алагъа джерни тёрт юлюшюнден бирини эркинлиги берилгенди. |
| 286 |
Джамагъатны чигинджилерине саналгъан Якъуб, Кефа эм Ахия, Аллахны меннге берген шафагъатын билгенлеринде, бирикмеклигибизни белгисине меннге бла Барнабагъа онг къолларын бергендиле. Биз башха миллетлеге, ала уа сюндетлилеге барыргъа бегим этгендиле. |
| 287 |
Бийле, сиз да къулларыгъызгъа иги къарагъыз, алагъа къатылыкъ этиуню къоюгъуз; сизни кесигизни да, аланы да башыгъызда кёкледе Раббий болгъанын эмда Ол адамланы бирин-биринден башха этмей къарагъанын билигиз. Аллахны нюр сауутлары. |
| 288 |
Мен, аланы аталарыны къолларындан тутуб, Мисирни джеринден чыгъаргъан кюнде ала бла этген кесаматымча аллай кесамат боллукъ тюлдю; нек десегиз ала Мени ол кесаматыма тюз болмагъандыла, Мен да аланы сан этмей къойгъанма дейди Раббий. |
| 289 |
Андан сора мен, къараб, хар миллетден эм хар тукъумдан, хар халкъдан эм хар тилден болгъан, аланы уа бир киши да санаргъа болалмагъан бек кёб адамла тахтаны аллында эм Къозуну аллында тургъанларын кёрдюм. Ала акъ кийимле кийиб эдиле эмда къолларында хурма терек бутакълары бар эдиле. |
| 290 |
Бегирекда гюнахлы табигъатлары кюсеген харам ишлерини ызындан баргъанланы, Раббийни буйругъун сан этмегенлени, бетсизлени, бурушакъыл адамланы, махтаулулагъа аман айтыргъа къоркъмагъанланы, къыяматa кюннге, азаб берирге къалай сакъларгъа биледи. |
| 291 |
Сора мен кёкде былай айтхан уллу ауаз эшитдим: «Энди бизни Аллахыбызны къутхарыуу да, кючю да, патчахлыгъы да эм аны Масихини оноуу да келди; нек десегиз къарнашларыбыздан тил этиучю, Аллахыбызны аллында аладан кече да, кюн да тил этиучю энишге атылгъанды. |
| 292 |
Мен, анга седжда этер ючюн, аны аякъларына аудум; алай а ол меннге: «Къара, этме алай! Мен да сени кибик эм Иссагъа шагъатлыкъ этиуню бардыргъан къарнашларынг кибик Аллахны къулума. Седжданы Аллахха эт, нек десенг Иссагъа шагъатлыкъ этиу пайгъамбарлыкъны нюрюдю», – деди. Акъ атха Миннген. |
| 293 |
Эмда сизни ким къабыл этмесе эм сизге тынгыламаса, андан чыгъа туруб, алагъа шагъатлыкъгъа, аякъларыгъыздагъы букъуну къагъыб тюшюрюгюз. Кертисин айтама сизге: къыямат кюн ол шахардан эсе Содомгъа бла Гоморагъа тынчыракъ болур», – деди. |
| 294 |
Энди уа ма, Аллахны къолу сени юсюнгдеди: сен сокъур боллукъса, бир заманнга дери кюнню кёрлюк тюлсе», – деди. Билмей тургъанлай, аны мутхузлукъ бла къарангылыкъ басды; сора ол, ары бла бери бурулуб, кесин джюрютюрге адам излеб башлады. |
| 295 |
Сёлешген адам Аллахны сёзлерин ангылатыр кибик сёлешсин. Къуллукъ этген адам да Аллах берген кючюне кёре къуллукъ этсин. Алай бла Масих Иссаны юсю бла Аллахха хар не джаны бла да махтау салынсын. Махтау да, бийлик да ёмюрледен ёмюрлеге да Аныды. Амин. Масих ючюн азабха тёзюгюз. |
| 296 |
Сюндетсиз болгъанлай, ийман салгъанланы барыны да аталары болур ючюн эм алай бла аланы да ийманлары тюзлюклюлюкге саналыр ючюн, Ибрахим, сюндет этилгинчи, кесинде болгъан ийманы бла тюзлюклю болгъанын кёргюзтген мухургъа сюндет белгини алгъанды. |
| 297 |
Мен а сизге: къарнаш аталыб, саякълыкъда, неда джутлукъда, неда идоллагъа табыныучулукъда, неда ачы тиллиликде, неда ичгичиликде, неда джыртхычлыкъда къалгъан адам бла тюбешмегиз, аллай адам бла бирге ашагъан да этмегиз деб джазгъан эдим. |
| 298 |
Алай бла, Левийлилени дин къуллукъчулукъларыны юсю бла тамамлыкъ джетишсе эди – нек десегиз Исраилни халкъы Тауратны Законун ол дин къуллукъчулукъгъа таяныб алгъанды – Харунну чынында аталмагъанлай, Мелкиседекни чынында башха дин къуллукъчу чыгъаргъа энди не кереги бар эди?. |
| 299 |
Нек десегиз анасыны къарнындан алай туугъан юйленалмагъан адамла бардыла, башхала аланы алай этген юйленалмагъан адамла да бардыла эм кеслери-кеслерин Кёклени Патчахлыгъы ючюн алай этген адамла да бардыла. Сыйындыраллыкъ адам сыйындырсын», – деди. Исса сабийлеге разылыкъ береди. |
| 300 |
Ол джер къышны анда ашырыргъа джарамагъаны себебли уа, кемедегиледен кёбюсю, онг болса, андан да кетиб, Критни къыбыла-кюн батхан бла шимал-кюн батхан джеллеге ачыкъ болгъан, Финика атлы портуна барыб, къышны анда ашырыргъа оноу этдиле. Тенгиз толкъунланады. |
| 301 |
Эм ийнанмагъан адамланы арасында джашауугъузну хайырлы ишле бла бардырыгъыз, сизге аманлыкъчылагъача аман сёзле айтханла, сизни хайырлы ишлеригизни кёрюб, алагъа джууукълашхан кюнюнде Аллахха махтау салсынла. Оноучулагъа боюн салыгъыз. |
| 302 |
Аллайла сизни сюймеклик ушхууурларыгъызгъа бедиш келтиредиле: сизни бла ашаб-ичиб, къоркъуусуз кеслерин семиртедиле; ала джел айландыргъан суусуз булутладыла; тамырлары бла чыгъарылгъан, эки кере ёлген, кёгетсиз, кюз артындагъы терекледиле;. |
| 303 |
Нек десегиз дунияда, бегирекда сизни арагъызда, биз адам акъылманлыкъ бла тюл, Аллахны шафагъаты бла, Аллахдан келген тюз джюреклилик бла эм ачыкъ кёллюлюк бла джашагъаныбызгъа бизни джюрегибиз шагъатлыкъ этеди. Эмда муну бла махтанабыз. |
| 304 |
Алай бла, сюйюлюннгенлерим, сиз хар заманда бойсуннганыгъыз кибик, джангызда мен сизде болгъан заманда болуб къалмай, бегирекда энди мен сизде болмагъан заманда, кесигизни къутхарылыуугъузну къоркъуу бла эм титиреу бла толу этигиз. |
| 305 |
Хорлагъанны Аллахымы табыныучу юйюнде чигинджи этерикме эмда ол энди андан тышына чыгъарыкъ тюлдю; эмда аны юсюне Аллахымы атын эм Аллахымы шахарыны, кёкден Аллахымдан энишге тюшген джангы Иерусалимни атын эм Мени джангы атымы джазарыкъма. |
| 306 |
Алтын эм кюмюш затланы, багъалы ташланы, инджилени, ариу гетен къумачланы, дарийни, къызгъылдым бла къызыл къумачны, хар тюрлю ариу ийисли терекни, пил сюекден ишленнген хар тюрлю затны, бек багъалы агъачладан, джезден, темирден эм мермер ташдан ишленнген хар тюрлю затны,. |
| 307 |
Эмда мен ёлгенлени, уллуланы эм гитчелени Аллахны аллында тургъанларын кёрдюм. Сора китабла ачылдыла. Аты джашау китабы болгъан башха китаб да ачылды. Ёлгенлеге уа китаблада джазылгъанла бла, кеслерини этген ишлерине кёре, сюд этиле эди. |
| 308 |
Бир джумушчу да эки бийге къуллукъ эталлыкъ тюлдю. Нек десегиз неда бирин кёрюб боллукъ тюлдю, экинчисин а, сюерикди; неда бирине кёл саллыкъды, экинчисине уа эс бурлукъ тюлдю. Аллахха да, байлыкъгъа да къуллукъ этерге болаллыкъ тюлсюз». |
| 309 |
Аман ишлери ючюн алагъа тыйыншлысы джетер. Нек десегиз ала кюндюзгю кюнде къайнаб, джашауну зауукълукъгъа санайдыла; сизге айыб эм бедиш келтиредиле, ала сизни бла ашай-иче тургъан заманларында кеслерини алдаулары бла зауукъ этедиле;. |
| 310 |
"Сени ишлеринги эм джашагъан джеринги билеме; шайтанны тахтасы андады. Алай болгъанлыкъгъа Мени атымы къаты тутаса эм арагъызда – шайтан джашагъан джерде ёлтюрюлген Мени тюз шагъатым Антипаны кюнлеринде огъуна меннге ийнаныудан таймагъанса. |
| 311 |
Эм кёкде эм джер башында, джерни тюбюнде эм тенгизде хар джаратылгъан, бютеу алада болгъанла: «Тахтада Олтургъаннга эм Къозугъа алгъыш да, хурмет да, махтау да, бийлик да ёмюрледен ёмюрлеге да болсун!» – деб айтханларын мен эшитдим. |
| 312 |
Сора мен: «Былай джаз: мындан арысында Раббийге ийнаныулары бла ёлгенле насыблыдыла!» – деб кёкден меннге айтхан ауазны эшитдим. «Алайды, – дейди Нюр, – Ала урунууларын бошаб тынчайырыкъдыла, аланы этген ишлери да аланы ызларындан барлыкъдыла». Джерни тирлиги джыйылады. |
| 313 |
Ахырында Исса, онбир сохтасына ашаргъа олтургъан заманларында кёрюнюб, Аны тиргизилиб тургъанын кёргенлеге ийнанмагъанлары ючюн, аланы ийнаныусузлукъларына эм джюреклерини сезимсизлигине айыб этди. Исса сохталарын бютеу дуниягъа иеди. |
| 314 |
Аланы, Хайыр Хапарны хакълыгъы бла тюз этмегенлерин кёргенимде уа, мен Петерге, барыда тургъанлай: «Сен, иудейли болгъанынглай, иудейлича джашамай, башха миллетлилеча джашай эсенг, сора башха миллетлилени иудейлилеча джашагъыз деб нек къысаса?. |
| 315 |
Ашхы джерге тюшген а, ала сёзню эшитиб, аны халал, таза джюрекде сакълагъанла эм тёзюмлюк бла тирлик бергенледиле», – деди. Муну айтыб бошагъанлай: «Эшитирге къулакълары болгъан эшитсин!» – деб уллу айтды. Барыда белгили боллукъду. |
| 316 |
Ол себебден энди сиз синедрион бла бирге, Пауулну ишин энтда сюзюб къараргъа излеген кибик этиб, аскер башчыгъа кёрюнюб, Пауулну тамбла сизни аллыгъызгъа чыгъарырын тилегиз. Биз а, ол къаршы болгъунчу, аны ёлтюрюрге хазырбыз», – дедиле. |
| 317 |
Барына да сюд этерикди эм Аллахны джолуна къаджау болуб аллахсызлыкъ бла этилген бютеу аман ишле ючюн эм аллахсыз гюнахлыла Анга къаджау айтхан бютеу къаты сёзле ючюн араларында болгъан аллахсызланы барына да терсликлерин кёргюзтюрюкдю», – дегенди. |
| 318 |
Ол заманда Ирод, джулдуз билгичле аны хыликке этиб кетгенлерин кёрюб, бек ачыуланнганды эмда билгичледен тамам билген заманына кёре, Бейтлехемде бла бютеу аны чегинде болгъан экиджыллыкъ эм андан кичи улан сабийлени барын да ёлтюртгенди. |
| 319 |
Бу затланы юсюнден Пауул бютеу джазыб ийгенлеринде да айтады. Аны джазгъанларында къыйын ангылашыннган джерле бардыла; джахил эм бегимсиз адамла, Сыйлы Китаблада башха джазылгъанланы этгенлери кибик, быланы да терсине буруб кеслери-кеслерине джоюлуу хазырлайдыла. |
| 320 |
Нек десегиз башха миллетлиле къутхарылыр ючюн, алагъа айтыргъа иудейлиле бизге чырмау этедиле. Алай этиб, хар заманда кеслерини гюнахларыны мардасын толтурадыла, алай а Аллахны ахыргъы чамланыуу алагъа энди джууукълашханды. Пауулну келиуюне чырмаула. |
| 321 |
Сёзсюз, Аллахны джолуну тахсасы уллуду: Аллах адам чархы бла Кесин ачыкъ этгенди, Кесин Сыйлы Нюр бла тюз кёргюзтгенди, мёлеклеге кёрюннгенди, миллетле арасында билдирилгенди, дунияда ийман бла къабыл этилгенди, джер башындан махтау бла кёлтюрюлгенди. Иймандан тайыу. |
| 322 |
Аны кибик джангы чагъырны да эски гыбытлагъа къуймайдыла; алайсыз а гыбытла джыртыладыла, чагъыр да агъады, гыбытла да зыраф боладыла. Алай а джангы чагъырны джангы гыбытлагъа къуядыла; алай болса, экиси да сакъланырыкъдыла», – деди. Тиргизилген къыз, сау этилген тиширыу. |
| 323 |
Анга ючюнчю кере да: «Джюнюс улу Шимон! Сюемисе сен Мени?» – деди. «Сюемисе Мени?» – деб ючюнчю кере да соргъанына Петер мыдах болуб, Анга: «Раббий! Сен барын да билесе; Сен билесе, мен Сени сюйгеними», – деди. Исса анга: «Мени къойларымы кют. |
| 324 |
"Ахыр кюнледе былай боллукъду дейди Аллах: Мен Нюрюмден бютеу адамлагъа къуярыкъма, сизни уланларыгъыз да, къызларыгъыз да пайгъамбарлыкъ этерикдиле, сизни джаш адамларыгъыз да кёрюнюуле кёрлюкдюле, къартларыгъыз да тюш кёрлюкдюле. |
| 325 |
Алай болгъанлыкъгъа, Ол бизге кёкден джауумла эм тирлик битген заманла бериб, бизни аш бла тойдуруб, джюреклерибизниa къууанчлыкъ бла толтура, ашхылыкълары бла Кесини юсюнден шагъатлыкъ этгенин бир заманда да къоймагъанды», – деб сёлешдиле. |
| 326 |
Нек десегиз бир адамны гюнахындан ол адамны юсю бла ёлюм бийлик этиб тургъан эсе, сора андан да бег'а Аллахны бай шафагъатын эм тюзлюклюлюкню саугъасын къабыл этгенле бир Кишини – Масих Иссаны юсю бла – джашауда бийлик этерикдиле. |
| 327 |
Джамагъатларыгъызны оноучуларына бойсунугъуз эм айтханларын этигиз; нек десегиз ала сизни ючюн джууаб берирге борчлулача тохтаусуз сизни джанларыгъызны къайгъысын этиб турадыла. Ала къуллукъларын, ахсыныб этмей, къууаныб этсинле; нек десегиз аны ахсыныб этселе, сизге пайда болмаз. |
| 328 |
Нюрню джамагъатлагъа не айтханын, къулагъы болгъан эшитсин: хорлагъаннга джашырын сакъланнган маннаны ашаргъа эркинлик берликме эм анга джангы ат джазылгъан акъ таш берликме; ол атны уа ташны алгъан адамдан башха бир киши да билмейди"». Тиатирадагъы джамагъатха. |
| 329 |
«Раббийни Нюрю Мени юсюмдеди; нек десегиз Ол Мени джарлылагъа хайыр хапар берирге майлагъанды эмда Мени джюреклери сыннганланы сау этерге, джесирлеге азатлыкъны, сокъурлагъа кёзлерини ачыллыгъын билдирирге, унукъдурулгъанланы эркинликге бошларгъа,. |
| 330 |
Сен аланы кёзлерин ачар ючюн, ала къарангылыкъдан джарыкъгъа, шайтанны оноуундан Аллахха къайытышыр ючюн, Меннге ийнаныу бла гюнахларындан кечгинлик алыр ючюн эм сыйлы болгъанла бла бирге юлюшлю болур ючюн сени энди алагъа иеме" деб айтханды. |
| 331 |
Эмда Ол Кесини чархыны – Джамагъатыны башыды; башланыу Анданды, хар неде да биринчилик Аны болур ючюн ёлгенледен биринчи тиргизилген да Олду. бюзден башлаб, сизни ючюн тохтамай дууа этиб, сиз нюр джанындан хар тюрлю акъылa «Барыгъыз» – эм эски текстледе: «нюрюгюз». |
| 332 |
Бир киши да кеси аллына сабыр акъыллылыкъ этиую бла эм мёлеклеге табыныуу бла зауукъланыб, кесини кёрген кёрюнюулерине ышаныб эмда кесини табигъат акъылы бла керексиз ёхтемлениб, сизни терилтиб, аллыкъ саугъагъыздан къуру къалдырмасын. |
| 333 |
Миллетле къутургъандыла; алай а башларына Сени чамланыуунг келгенди эм ёлгенлеге сюд этер заман, Сени къулларынга – пайгъамбарлагъа, сыйлылагъа эмда Сени атынгдан къоркъгъан гитчелеге эм уллулагъа – тыйыншлыларын берир эм джерни джойгъанланы джояр заман келди», – дей эдиле. |
| 334 |
Сора отну бийлерге эркинлиги болгъан башха мёлек, къурман этилиучю джерден чыгъыб, уллу къычырыу бла джити орагъы болгъаннга: «Джити орагъынгы узат да, джер башындагъы джюзюм чопалланы кесиб джый! Нек десенг джюзюмлери бишгендиле», – деб къычырды. |
| 335 |
Бираздан сора дуния Мени энди кёрлюк тюлдю, сиз а Мени кёрлюксюз. Мен джашагъаным ючюн, сиз да джашарыкъсыз. «Кёллендириучю», «Ёкюл» эмда «Болушлукъчу» магъананы да тутады. Бу сёз, Ахия 14:26-да, 15:26-да эмда 16:7-де да джюрюйдю. |
| 336 |
Аны себебли пайгъамбарланы сёзлери бизге бегирекда къаты болгъанды; сиз да, джюреклеригизде танг джарыб башлагъынчыгъа эм эртден джулдуз чыкъгъынчыгъа рыгъымы». дери, къарангы джерде джарытхан чыракъгъа ушагъан ол сёзлеге эс бёлгенигизни иги этесиз. |
| 337 |
Алай эсе, Тауратны Закону не ючюн берилгенди? Ол а терсликлени ачыкъ этер ючюн кесаматха къошулуб берилгенди. Аны кючю, ант сёз Анга берилген эм Ибрахимни урлугъундан болгъан Масихни келир заманына дери баргъанды. Закон мёлеклени юсю бла келечини къолу бла берилгенди. |
| 338 |
Нек десегиз Муса, бютеу парызланы Тауратны Законуна кёре бютеу халкъны аллында айтханында, таналаны бла текелени къанларын суу бла эм къызыл джюн бла эм себгичc бла алыб, Китабны кесинеда, аны кибик бютеу халкъны юсюнеда себгенди. |
| 339 |
Ирод Тирлилеге бла Сидонлулагъа бек ачыуланыб эди. Ала уа, бир-бирлери бла келишиб, аны аллына келдиле эм патчахны баш ёзюрю Бластны кеслери джанлы этиб, джарашыулукъ тиледиле; нек десегиз аланы къраллары, патчахны къралындан азыкъ ала эди. |
| 340 |
Эмда Сени шагъатынг Истефанны къаны тёгюлген заманда, мен да алайда туруб, аны ёлтюргенлерине разы болгъанма эм аны ёлтюргенлени кийимлерин сакълагъанма" дедим. кёзюуде, билмей тургъанлай кёкден бир уллу джарыкъ мени тёгерегими джарытды. a Тюзлюклю – Масих Исса. |
| 341 |
Нек десегиз мен сизге келсем, сизни мен джаратмагъанла болуб табарма эм сиз да мени сиз джаратмагъан болуб табарсыз: сизде къаугъала, зарлыкъла, ачыуланыула, даулашыула, сёз этиуле, тилчиликле, ёхтемликле, низамсызлыкъла табарма деб къоркъама. |
| 342 |
Бу палахладан ёлмей къалгъан адамла уа кеслерини къоллары бла этген ишлеринден тобагъа къайытышмадыла; джинлеге табыныуну, алтындан, кюмюшден, багъырдан, ташдан эм агъачдан ишленнген, ала уа не кёрюрге, не эшитирге, не джюрюрге болалмагъан идоллагъа табыныуну къоймадыла. |
| 343 |
Сора джаныуар да, аны бла бирге аны аллында сейир ышанла кёргюзтген, ол ышанла бла джаныуарны тамгъасын къабыл этгенлени эм аны суратына баш ургъанланы терилтген джалгъан пайгъамбар да тутулдула; ала экиси да саулай, кукурт джаннган от кёлге атылдыла. |
| 344 |
Алай а сен алагъа ышанма; нек десенг аладан къыркъдан артыкъ адам, аны ёлтюргюнчю, не ашамазгъа, не ичмезге къаргъаныб ант этгендиле, ала, бугъуб, аны мараб турадыла; энди хазыр болуб, сени буйругъунгу сакълайдыла», – деб джууаб этди. |
| 345 |
Энтда келген заманымда, мени Аллахым мени, сизни аллыгъызда ыйлыкъдырыр эм алгъын гюнах этиб, этген харамлыкъларындан, саякълыкъларындан, адебсизликлеринден тобагъа къайытышмагъан кёб адам ючюн мен джылау этерме деб къоркъама. Ахыргъы насигъатла бла саламла. |
| 346 |
Нек десегиз левийлиле ант этилмеген дин къуллукъчула эдиле; Исса уа Аны юсюнден: «Раббий ант этгенди эм сокъуранырыкъ тюлдю: "Сен Мелкиседекни чынында ёмюрде да Дин Къуллукъчуса"», – деб айтхан Аллахны анты бла Дин Къуллукъчу болгъанды. |
| 347 |
Бир киши да джангы чагъырны эски гыбытлагъа къуймайды. Алайсыз джангы чагъыр гыбытланы джыртар, чагъыр да агъар, гыбытла да зыраф болурла. Алай а джангы чагъырны джангы гыбытлагъа къуяргъа керекди», – деди. Шабат кюнню юсюнден соруу. |
| 348 |
Сора Исса Ахияны сохталарына джууабха: «Барыгъыз, не кёргенигизни эм не эшитгенигизни Ахиягъа айтыгъыз: сокъурла кёрюб, асхакъла да джюрюб башлайдыла, келепенле тазаланадыла, сангыраула эшитедиле, ёлгенле тиргизиледиле, джарлылагъа Хайыр Хапар бериледи. |
| 349 |
Бий анга: "Хайырсыз къул! Сеннге, сени ауузунгдан чыкъгъан сёзлеринг бла сюд этерикме. Мен салмагъанымы алыучу эм себмегеними оруучу, къаты адам болгъанымы сен биле эдинг. а 10 мина = 1000 динар (1 динар Иссаны заманында усталыгъы болмагъан ишлеучюню кюнлюк хакъы эди). |
| 350 |
Ала уа: «Джюзбашчы Корнелий – тюзлюклю эмда Аллахдан къоркъгъан, бютеу иудей миллет да разы болгъан бир адам – сени юйюне чакъырыб, сени айтырыкъ сёзлеринге тынгыларгъа сыйлы мёлекден буйрукъ алгъанды», – дедиле. Петер Корнелийни юйюнде. |
| 351 |
Ол заманда абыстолла бла тамадала бютеу джамагъат бла бирге кеси араларындан сайлагъан адамларын Пауул эмда Барнаба бла Антиохиягъа иерге оноу этдиле. Къарнашланы арасында башчылыкъ этгенледен Баршаба аталгъан Иуданы эм Силаны сайладыла. |
| 352 |
Сора Ол алагъа: «Мени аягъымы ичериксиз, Мен сынай тургъан кёмюлюу бла да кёмюлдюрюллюксюз. Мени онг эм сол джанымда олтурургъа эркинлик берирге уа Мени оноуумда тюлдю, алай а Атам кимлеге хазырлагъан эсе, ала олтурлукъдула», – деди. |
| 353 |
Ийманда бек эм къаты болуб турургъа эмда сиз эшитген Хайыр Хапаргъа ышаныудан таймай турургъа керексиз ансы. Мен, Пауул, кёкню тюбюнде джаратылгъанланы барына да билдирилген ол Хайыр Хапарны джумушчусу болгъанма. Пауулну ийманлылагъа къуллугъу. |
| 354 |
Ишексиз, джалгъан динчиликни, кеси аллына сабыр акъыллылыкъ этиуню эмда чархын къыйнамакълыкъны юсюнден айтсагъ'а, ол бегимле акъылманлыкъча кёрюнедиле. Алай болгъанлыкъгъа адам табигъатны тыйгъысызлыгъын хорларгъа уа аланы кючлери джокъду. Масихде джангы джашау. |
| 355 |
Бир киши да эки бийге къуллукъ эталлыкъ тюлдю: нек десегиз неда бирин кёрюб боллукъ тюлдю, экинчисин а сюерикди; неда бирине кёл саллыкъды, экинчисине уа эс бурлукъ тюлдю. Аллахха да, байлыкъгъа да къуллукъ этерге болаллыкъ тюлсюз». Къайгъы этмегиз. |
| 356 |
Ол себебден бир-бирлерине: «Муну джыртмайыкъ, кимге тюшер эсе да мынга чёб атайыкъ», – дедиле. Бу Китабда: «Мени кийимлерими кеси араларында юлешдиле, абама да чёб атдыла», – деб джазылгъан къабыл болур ючюн болду. Аскерчиле алай этген эдиле. |
| 357 |
Аланы биргенге алыб, ала бла, тазаланыу адетге къошул эм ала чачларын къыркъдырыр ючюн къурман къоранчларын тёле. Сора сени юсюнгден эшитгенлери тюз болмагъанын, алай а сен кесинг да Тауратны тутуб джашагъанынгы ала барысы да билирле. |
| 358 |
Ол себебден сен, табигъатда кийик зейтун терекден кесилиб, сени табигъат халингде болмагъан иги зейтун терекге джалгъаннган эсенг, сора бегирекда ол керти бутакъла кеслерини зейтун тереклерине джалгъанырла! Бютеу Исраил къутхарыллыкъды. |
| 359 |
Башха миллетлиледен ийнаннганлагъа уа, ала ол джорукъланы тутмасынла, алай а идоллагъа этилген къурманланы этлеринден, къандан, мурдар ёлген хайыуан этден эмда саякълыкъдан кеслерин сакъласынла деб этген бегимибизни джазыб ийген эдик», – дедиле. |
| 360 |
Нек десегиз бу халкъны джюреги сезимсиз болгъанды; къулакълары бла кючден эшитедиле, кёзлерин да джумгъандыла. Алай болмаса эди, кёзлери бла кёрюр эдиле, къулакълары бла эшитир эдиле, джюреклери бла ангылар эдиле, къайытышхан да этер эдиле, Мен да аланы сау этер эдим". |
| 361 |
Алай а сиз Масихден алгъан майланыу сизде болуб турады эм сизни киши юретир кереклигиз да джокъду; алай а сизни хар неге да юретген ол майланыуa джалгъан тюл, керти болгъаны себебли, ол сизни юретгени кибик, Масихде болуб туругъуз. |
| 362 |
Аны кибик эркишиле да, табигъатда тыйыншлысыча тиширыуну джюрютюуню къоюб, тыйгъычсызлыкъ бла бир-бирлерине къызышхандыла: эркишиле эркишилеге бедишлик иш этиб, кеслерини аджашыулары ючюн кеслерини чархларында тыйыншлысын аладыла. |
| 363 |
Ол баш дин къуллукъчула алгъа кеслерини гюнахлары ючюн, андан сора уа халкъны гюнахлары ючюн хар кюн сайын къурманла этгенлерича этерге Аны уа кереклиси джокъду; нек десегиз Ол КесиКесин къурман этгени бла муну бир кереге этиб бошагъанды. |
| 364 |
Аллах сора бир къауумланы джамагъатда биринчиге абыстолла этиб, экинчиге пайгъамбарла этиб, ючюнчюге устазла этиб салгъанды. Андан сора бир къауумлагъа къудуретли ишле этерге кючле эмда ауругъанланы сау этиу саугъала, болушлукъ этиу, оноу этиу, тюрлю-тюрлю тилле бергенди. |
| 365 |
Оракъла заманнга дери экисин да бирге ёсмеге къоюгъуз, сора оракъланы заманында мен оракъчылагъа: ,Алгъа аман хансланы, отда кюйдюрюр ючюн джыйыб кюлте этиб байлагъыз; будайны уа кюфюме джыйыгъыз', дерме" деб айтды». Татыран бюртюкню бла ачытхычны юсюнден таурухла. |
| 366 |
Нек десегиз Ахия сизге тюзлюклюлюк джол бла келгенде, сиз анга ийнанмагъансыз, джасакъ джыйыучула бла саякъ тиширыула уа анга ийнаннгандыла; сиз а, муну кёргенде да, артда сокъураныб анга ийнанмагъансыз!» Джюзюмчюлени юсюнден таурух. |
| 367 |
«Оюм берген башха таурухха да тынгылагъыз. Джер иеси бир адам болгъанды; ол джюзюм бачха орнатыб, тёгерегине буруу этгенди, аны ичинде джюзюм эзиучю орун къазгъанды, къала ишлегенди, сора аны джюзюмчюлеге джалгъа бериб, узакъгъа кетгенди. |
| 368 |
Шимон, алагъа алгъыш этиб, Иссаны анасы Мариямгъа: «Ма, бу (Сабий) Исраилде кёблени энишге тюшюрюлюулерине эмда (кёблени) ёрге кёлтюрюлюулерине себеб боллукъду. Ол (Раббийни) ышаны боллукъду, (алай болгъанлыкъгъа кёбюсю) Аны къабыл этерик тюлдюле. |
| 369 |
Сиз а душманларыгъызны сюйюгюз, аладан бир зат да умут этмегенлей, ашхылыкъ да этигиз, ёнгкюч да беригиз. Сора сизге уллу саугъа болур, сиз Аллаху-Тагъаланы уланлары болурсуз, нек десегиз Ол, игиликни билмегенлеге да, огъурсузлагъа да игиликлиди. |
| 370 |
Андан сора Араматиялы Юсюб, Иссаны ёлюгюн къачдан тюшюрюрге, Пилатдан эркинлик тиледи. Юсюб Иссаны сохтасы эди, алай а иудейлиледен къоркъгъанындан, джашыртын сохта эди. Пилат да эркинлик берди. Юсюб, барыб, Иссаны ёлюгюн къачдан тюшюрдю. |
| 371 |
Алай а сизге, эй фарисейле, палах! Сиз дугъумадан, рутадан эм хар тюрлю тахта кёгетледен зекят бересиз, тюзлюкге бла Джюнюс пайгъамбарны ышанындан башха, анга ышан бериллик тюйюлдю. a Нинеба – Ниневия. Аллахны сюймекликге уа эс бурмайсыз. Быланы этерге, аланы да къоймазгъа керек эди. |
| 372 |
Ол бизге: "Сауланы да, ёлгенлени да, сизге сорама: сиз мени не иш бла чакъыргъансыз?» – деди. a Майлагъанын – Къутхарыучу этиб сайлагъанын. Аллах белгили этген сюдюсю Олду" деб халкъгъа билдириб шагъатлыкъ этерге буйрукъ бергенди. |
| 373 |
Джыйылыу чачылгъандан сора уа, кёб иудейлиле да, иудей диннге къайытышыб Аллахха табыннган башха миллетлиле да Пауулну бла Барнабаны ызындан бардыла; ала уа, бу адамла бла ушакъ этиб, аланы таймай Аллахны шафагъатында турургъа ийнандырдыла. |
| 374 |
Сени чачарыкъдыла, сени сабийлеринги да сени ичингде ёлтюрлюкдюле, сенде таш юсюнде таш да къоярыкъ тюлдюле. Нек десенг Аллахны сеннге болушургъа келген заманын билмединг!» – деди. Исса сатыу-алыу этгенлени табыныучу юйден къыстайды. |
| 375 |
Сора барыб, кесинден да огъурсуз башха джети харам нюрню биргесине алыб келиб, ары кириб анда джашайдыла; ол адамны артдагъы халы алгъыннгыдан да аман болады. Бу огъурсуз тукъумгъа да алай боллукъду», – деди. Иссаны анасы бла къарнашлары. |
| 376 |
Ол а, чыкъгъанлай, болгъанны хар джерде джайыб билдириб башлады. Ол себебден Исса энди шахаргъа ачыкъ киралмады, алай а тышында, адам болмагъан джерледе турду. Ары Анга хар джерден адамла келе эдиле. Санлары къурушхан адам сау этиледи. |
| 377 |
Бизни аталарыбыз чатырны алгъыннгы тукъумдан къабыл этгендиле; Иешуну башчылыгъы бла башха миллетлени джерлерин къолгъа алгъан заманларында, чатырны да биргелерине келтиргендиле. Миллетлени аталарыбызны аллындан къыстагъан – Аллах эди. Шагъатлыкъ Чатыры Дауутну заманына дери тургъанды. |
| 378 |
Ол заманда Пауул бла Барнаба таукеллик бла алагъа: «Аллахны сёзю бек алгъа сизге билдирилирге керек эди; алай а сиз аны къабыл этмей, кесигиз-кесигизни ёмюрлюк джашаугъа тыйыншлы болмазча этгенигиз ючюн, ма, биз башха миллетлилеге айланыб айтабыз. |
| 379 |
Ол муну айта тургъан заманда, джыйын халкъ кёрюндю, халкъны аллында уа, онекиден бири болгъан, Иуда деген келе эди. Ол, Иссаны уппа этер ючюн, Аны къатына келди. Ол алагъа: «Мен кимни уппа этсем, (Исса) Олду», – деб белги берген эди. |
| 380 |
Ала да анга джууабха: «Огъесе сендамы Галилеяданса? Сюзюб къара, сора Галилеядан пайгъамбар келмеучюсюн кёрюрсе», – дедиле. тюлсюз", деб айтхан сёзлени магъанасы неди?» – дей эдиле. a «Ол Адам сёлешгенча» – эм эски текстледе: «былай». |
| 381 |
Ол къайры келсе да, эллеге болса да, шахарлагъа болса да, аууллагъа болса да, ауругъанланы чыгъарыб ачыкъ джерлеге сала эдиле эмда ала Аны джангызда кийимини къыйырына тиерлерин Андан тилей эдиле; эмда Анга тийгенле барыда сау бола эдиле. Адамны харам этиучю неди?. |
| 382 |
Аталарыбыз джерни кеслерини къылычлары бла алмагъандыла эмда аланы, кеслерини билек кючлери къутхармагъанды, алай а Сени онг къолунг эм Сени билек кючюнг эмда Сени бетинги джарыгъы къутхаргъанды; нек десенг Сен аланы иги кёргенсе. |
| 383 |
Сора ол РАББИЙге тилек этгенди: – Я РАББИЙ! Мен кесими джеримде болгъан заманда бу затны айтмагъанмы эдим? Ма муну ючюн къачхан эдим мен Таршишге. Мен биле эдим да, Сен мархаматлы, джумушакъ джюрекли, уллу тёзюмлю Аллахса, Сени сюймеклигинг уллуду эм Сен къыйынлыкъны иерге излемейсе. |
| 384 |
Ол жашла, санларында бир тюрлю кемчиликлери болмай, ариу сыфатлы, тюрлю илмуланы ангылай билген, акъыллы эм патчах тоханада къуллукъ этерге жараулу болургъа керек эдиле. Ашпеназ аланы халдейлилени китапларына бла тилине юйретирге керек эди. |
| 385 |
Олсагъат темир да, кюйдюрюлген саз топуракъ да, жез да, кюмюш да, алтын да бирча ууалгъандыла да, жай ындырлада къууукълай болгъандыла. Аланы жел учуруп думп этгенди. Статуяны ургъан таш а, бир уллу тау болуп, битеу жер юсюн толтургъанды. |
| 386 |
Ол сен кёрген кесеги кюйдюрюлген саз топуракъдан, кесеги темирден болгъан аякъ тюпле бла бармакъла уа, ол бёлюннген патчахлыкъ боллукъду; анда бираз темирни къатылыгъы къаллыкъды, нек десенг, сен темир кюйдюрюлген саз топуракъ бла къатыш болгъанын кёргенсе. |
| 387 |
Алай а сен Бабил областьны ишлерине къараргъа салгъан бир яхудалыла бардыла: Шадрах, Мешах эм Эбеднего; бу адамла сени буйругъунга бойсунмайдыла. Ала сени тейрилеринге къуллукъ этмейдиле эмда сен сюеген алтын статуягъа сежда этмейдиле. |
| 388 |
Сатрапла, келечиле, аскер башчыла эм патчахны ёзюрлери аланы тёгереклерине жыйылгъандыла. Ала ол адамланы санларына от бир тюрлю заран этмегенин, бир чач тюкню да юйютмегенин кёргендиле. Аланы кийимлерине да от тиймегенди, аладан кюйген ийис окъуна билинмей эди. |
| 389 |
Ол себепден мен хар халкъны, миллетни эм тилни адамларын, ким Шадрах, Мешах эм Эбеднего табыннган Аллахха къажау сёлешсе, аны пара-чара этерге, юйлерин да ояргъа буйрукъ береме, нек десегиз алай къутхарыргъа амалы болгъан бир Аллахдан башха жокъду!. |
| 390 |
Бу оноу къалауурланы бегимлерине кёре билдириледи, бу сёз да мёлеклени буйрукъларына кёре бериледи, нек дегенде, Аллаху-Таала адам патчахлыкълагъа бийлик этгенин, аланы кимге сюйсе бергенин, башчыгъа адамла арасында эм сыйсызны окъуна салгъанын жашагъанла билсинле». |
| 391 |
Набухаднасарны юсюнден айтылгъан бу сёз олсагъат толгъанды. Ол, адамла арасындан къысталып, ёгюз кибик кырдык ашап тургъанды. Аны санларын кёкден тюшген чыкъ жуууп тургъанды, чачлары ёсюп къуш тюклеча узун болгъандыла, тырнакълары да къанатлыланы тырнакълары ушаш болгъандыла. |
| 392 |
Бу кюнлени ахырында мен, Набухаднасар, кёкге къарагъанма да, акъылым манга къайтханды. Ол заманда мен Аллаху-Таалагъа алгъыш этгенме; Ёмюрге Жашагъаннга махтау эм шукур этгенме. Аны бийлиги – ёмюрлюк бийликди; Аны патчахлыгъы – тёлюледен тёлюлегеди. |
| 393 |
Чагъырдан кеф болуп, Белшасар, уллу атасы Набухаднасар Аллахны Иерусалимдеги табыныучу юйюнден алгъан алтын эм кюмюш аякъланы келтирирге буюргъанды. Патчах кесини ышаннган адамлары бла, кесини къатынлары бла эм тос къатынлары бла аладан ичерге умут эте эди. |
| 394 |
Ол анга берген бийикликни аллында битеу халкъла, миллетле, хар тюрлю тилни адамлары да титиреп эм къоркъуп тургъандыла. Патчах, ёлтюрюрге сюйгенин ёлтюре эди, сау къояргъа сюйгенин сау къоя эди; кётюрюрге сюйгенин кётюре эди, чёкдюрюрге сюйгенин чёкдюре эди. |
| 395 |
Патчахны битеу бийлери, аскер башчылары, сатраплары, ёзюрлери эм келечилери келишгенлерине кёре, отуз кюнню ичинде сенден болмаса, патчах, бир тейриден, не адамдан тилек этген хар адамны асланла тургъан уругъа атаргъа деген буйрукъ берирге керекди. |
| 396 |
Ахырында мени кёргеним буду: Тахтала салыннгандыла, Ёмюрден бери болгъан Аллах олтургъанды; Аны кийими къар кибик акъ эди, башында чачлары уа ариу акъ жюн кибик эди. Аны тахтасы от кибик жана эди, тахтаны чархлары да жаннган от кибик эдиле. |
| 397 |
Эмда битеу халкъла, миллетле эм хар тюрлю тилни адамлары Анга къуллукъ этсинле деп, Анга бийлик, хурмет эм патчахлыкъ берилгендиле. Аны бийлиги – ахыры болмагъан ёмюрлюк бийликди эмда Аны патчахлыгъы бузуллукъ тюйюлдю. Тюшню магъанасы. |
| 398 |
Сора мен бир бири бла сёлеше тургъан эки мёлекни эшитгенме. Аладан бири: – Бу кёрюнюуде харкюнлюк къурманны, халеклик келтирген къозгъалыуну эм сыйлы жерни бла аскерни сансыз этиуню юсюнден болгъаны не къадар заман боллукъду? – деп соргъанды. |
| 399 |
Я Раббий, Сен тюзлюклюсе, биз а бюгюн айыплы болгъанбыз, – хар яхудалыда, Иерусалимде жашагъанлада эмда битеу Исраилде, кими жууукъ болсун, кими узакъ, Сенден тайгъаныбыз ючюн Сен бизни ары къыстагъан битеу къыраллада жашагъанлада да. |
| 400 |
Мусагъа берилген Таурат Китабында жазылгъаны кибик, битеу бу къыйынлыкъ бизге келгенди, алай болгъанлыкъгъа, биз РАББИЙ Аллахыбызны мархаматын излемегенбиз, законсузлукъларыбызны къоймагъанбыз эм Сени хакъ кертинги эсибизге алмагъанбыз. |
| 401 |
Я Раббий, битеу тюзлюклюгюнг ючюн Сен ачыуланыуунгу бла чамланыуунгу, Сени шахарынг Иерусалимден бла Сени сыйлы тауунгдан кери эт. Бизни гюняхларыбыз ючюн эм бизни аталарыбызны законсузлукълары ючюн Иерусалимни да, Сени халкъынгы да битеу аны тёгерегинде болгъанла кёрюп болмайдыла. |
| 402 |
Аллах сени халкъынга эм сыйлы шахарынга жетмиш ыйыкъ буюргъанды. Ол заманны ахырында аманлыкъла тохтарыкъдыла, гюняхланы ахыры келликди, законсузлукъла тёленирикдиле, ёмюрлюк тюзлюк келтирилликди, Аллахны файгъамбаргъа ачхан затлары толтуруллукъдула эм Сыйлыланы Сыйлысы майланырыкъды. |
| 403 |
Муну бил эм ангыла: Иерусалимни жангыдан къураргъа буйрукъ чыкъгъан замандан Масих Бийни келирине дери жети ыйыкъ бла алтмыш эки ыйыкъ озарыкъды. Шахар, орамлары бла жангыдан къураллыкъды, тёгерегинде индек ишленирикди, алай а ол къыйын заман боллукъду. |
| 404 |
Сора ол манга: – Эй Даниял, Аллахны сюйюлюннген адамы! Ол мени бюгюн санга ийгенди да, сен, аякъ юсюнге туруп, мен айтырыкъ сёзлеге иги тынгыла, – дегенди. Ол манга бу сёзлени айтхандан сора, мен, санларым къалтырап, ёрге тургъанма. |
| 405 |
Сора ол манга былай айтханды: – Къоркъма, Даниял. Сен ангылаугъа жетиширге эм Аллахынгы аллында жууаш болургъа жюрегингде акъыл этгенинги биринчи кюнюнден окъуна, Аллах сени тилеклеринги эшитген эди да, мен сени тилеклеринге жууап болуп келдим. |
| 406 |
Ол, билдирмей, бай жерлеге кирликди да, аны ата-бабалары этмеген ишле этерикди. Ол тонагъан хазнасын бла байлыгъын кеси жанлы болгъанлагъа юлеширикди. Ол къалалагъа уруш бла барыргъа умут этерикди, алай а ол бары жаланда бир кезиуге боллукъду. |
| 407 |
Алай Рут былай жууап этди: – Мени къоюп кет, менден кери бол деп тилеме менден. Сен къайры барсанг да, мен ары барлыкъма, сен къалайда тохтасанг да, мен да анда тохтарыкъма. Сени халкъынг мени да халкъым болур, сени Аллахынг да мени Аллахым болур. |
| 408 |
Тюш азыкъны заманында Боаз анга: – Былай кел. Гюттю ал да, аны мысты чагъыргъа булгъап аша, – деди. Рут оракъчыланы къатларына олтургъанда, Боаз аны къууурулгъан мирзеу бла сыйлады. Ол сюйгени тенгли бир ашады, дагъыда артыкъ къалды. |
| 409 |
Ол себепден, патчах ыразы эсе, ол бегим этсин да, Астин мындан арысында бир заманда да кёрюнмесин Ксеркс патчахны кёзюне. Бу зат Персияны бла Мидияны тюрлендирилмезлик жорукъларына кирсин. Патчах а аны патчах даражасын башхагъа – андан игиге берсин. |
| 410 |
Ол къызны бек жаратханды, анга иги болгъанды. Ол олсагъатдан къызгъа аш-суу, этин-санын ариу этерча, ариу ийисли жаула да бергенди. Аны жумушун этерге деп, Хегай, патчах къалада сайлап, жети къарауаш айырып, аны къарауашла бла бирге гаремни бек иги мекямына орнатханды. |
| 411 |
Патчах, кесини уллу оноучуларын бла байланы чакъырып, Эстерге атап, уллу той этгенди. Ол битеу провинциялагъа да байрам болгъанын билдиргенди эм патчах халаллыгъы бла саугъала юлешгенди. Мордокай патчахха къажау таша тиллешиуню ачыкълайды. |
| 412 |
Ол къагъытла, битеу да чюйютлюлени – жашланы, къартланы, тиширыуланы, къагъанакъ сабийлени иш да – бир кюнню ичинде, онекинчи айны онючюнчю кюнюнде, адар айда ёлтюрюрге, жокъ этерге, ырысхыларын да тонаргъа деген буйрукъ бла, битеу да патчах провинциялагъа жиберилген эдиле. |
| 413 |
«Бар, битеу Шушандагъы чюйютлюлени бирге жый да, мени ючюн ораза тутугъуз. Юч кюнню ичинде не кече, не кюн ашамагъыз, ичмегиз. Мен да, сизнича, кесими къарауашларым бла ораза тутайым. Андан сора, ол жорукъгъа келишмесе да, патчахха барайым, жоюлсам – жоюлурма». |
| 414 |
мен патчахны ыразылыгъын тапхан эсем, ол манга мен сюйген затны берирге дей эсе, мени тилегими толтурургъа дей эсе, патчах бла Аман тамбла да келсинле мен алагъа атап къурагъан тойгъа. Ол заманда мен патчахны соруууна жууап этерме. Аманны Мордокайны ёлтюрюр мураты. |
| 415 |
Юй бийчеси Зереш, битеу шуёхлары да анга былай айтхандыла: – Элли къары чакълы бийиклиги болгъан асмакъ ишлет да, эрттенликде уа патчахдан Мордокайны анда асайыкъ деп тиле. Сора къууанып, патчахны биргесине тойгъа бар. Аман бу оюмну жаратханды да, асмакъ къураргъа буюргъанды. |
| 416 |
Андан сора ол кийимлени да, атны да бек уллу патчах оноучуладан бирине берсинле. Ол оноучу кийимлени патчах сый береме деген адамгъа кийдирсин; атын да, жюгенинден тутуп: «Патчах бир адамгъа сый берирге сюйсе, ма былай этеди!» – деп къычырып, шахар орамлада айландырсын. |
| 417 |
сора айтханды юй бийчеси Зерешге, битеу кесини шуёхларына да анга болгъан ишни юсюнден. Аны кенгешчилери, юй бийчеси Зереш да анга: – Ол сени жолунгу артха бургъан Мордокай чюйютлю эсе, сен анга къажау жукъ да эталлыкъ тюйюлсе, ёлмей къалмазса! – дегендиле. |
| 418 |
Сора Харбона, патчахны бичилген жумуш- чуларындан бири: – Аманны юйюню жанында элли къары чакълы бийиклиги болгъан асмакъ сюелип турады; ол аны сёзю бла патчахны къутхаргъан Мордокайгъа хазырлагъанды, – дегенди. Патчах: – Ма анга асыгъыз Аманны кесин! – дегенди. |
| 419 |
Сиз патчахны атындан энчи, кесигиз сюйгенча, чюйютлюлеге тап келген бегим жазыгъыз да, аны патчах жюзюкдеги мухур бла бегитигиз, нек десегиз патчахны аты бла жазылып, аны мухуру салыннган къагъытны артха чакъырыр онг жокъду, – дегенди. |
| 420 |
Патчах бегим не шахарда да чюйютлюлеге жыйылыргъа, кеслерин къорууларгъа: алагъа чапхан къайсы халкъны да, къайсы провинцияны да аскерин, тиширыуларын, сабийлерин да къошуп, ёлтюрюрге, жокъ этерге эм душманларыны ырысхыларын тонаргъа эркинлик бере эди. |
| 421 |
Патчах бийчеси Эстерге: – Шушан къалада беш жюз адамны ёлтюргендиле чюйютлюле, жокъ этгендиле, Аманны он жашын да. Башха патчах провинциялада уа ала не этгендиле? Алайды да, не сюйсенг да тиле, ол санга берилликди. Сени тилегинг, къаллай болса да, толлукъду, – дегенди. |
| 422 |
Аны теппеси кёкге тирелиб турады, ол себебден камсык джулдузчукъла, учуб келиб, аны тегерегинде бугъунчакъ ойнаргъа сюйгендиле, терен чатлагъа тюшюб аланы ичинде, гинасууча, джылтыраб баргъан кирсиз тау суулада джууунуб тургъандыла. |
| 423 |
Аны бетинде, инбаш ларында (майкасы дж абмагъан этинде) тери чирчик-чирчик чыкъгъанды, алай а ол тёрт-беш метрден ёрге чыгъалмай, тамам къарыуун тауусуб джерге тюшдю. Бир уллу ам анлы къ этгенча адам лагъа кёзюн кёлтюрелмей, джерге къарагъанлай, бет-къол д ж уаргьа ичкери кетди. |
| 424 |
Вокзалда адам излеб айланнганын эслеб, ал гъан эдим. Д ж аш 'столда кесини суратында Катя дж азгъ ан сёзлени кёрмез ючюн мен билдирмей суратны тайдырыргъа умут этдим, алай а Катяны къолу столдан тая кеЛИ'6, мени къолума джетиб чимдегенлей, мен суратны ызына ийдим.... |
| 425 |
Ол тири, джарыкъ, къууанчлы ёсген сабий болгъанды, дженгил къымылдагъан, дауурлу оюнлагъа кесин бергенди, джюзерге тенглери бла узакъ джерлеге барыргъа, конькиле бла учаргъа Беш джыл джетерге Володя окъургъа юреннгенди, тогъуз джылда Симбирскеде гимназияны биринчи классына киргенди. |
| 426 |
Патчахлыкъ правительствону артыкълыгъы, помещикле бла капиталистле бардыргъан унукъдуруу, ишчиле бла элчилени с а д а к ъ а ч ы л ы к ъ л а р ы бла эркинликсиз болгъанлары джаш адамда унукъдуруучуланы кёрюб болмауну, унукъгъанлагъа джан аурутууну къозгъагъандыла. |
| 427 |
Ол историялы ишни джашауда толтурур ючюн а, пролетариатны кесини илму теорияны башчылыкъгъа тутуб ишчи классха, аны мураты бла этер ишлерин тюз кёргюзген эм да аны социализм ючюн кюрешине башчылыкъ этген революцион партиясы болургъа керекди. |
| 428 |
Патчахлыкъ ызларындан тюшгени ючюн къралдан тышында бугъунургъа керек болгъан, Плеханов бла аны нёгерлери 1883 джыл Женевада (Швейцария) "Урунууну башына бош этиу" ("Освобождения труда"""") деген биринчи орус марксист группаны къурагъандыла. |
| 429 |
80-чи джыллада Россияда биринчи марксист кружокла бла группала чыкъМа марксизмде кёргенди джаш Ленин, россиячы пролетариат окъуб-билиб, аны кючю бла кесине баш бошлукъ табаллыкъ эм да социалист къурулушну хорламын болдураллыкъ ол идея сауутну. |
| 430 |
Аргда Анна Ильинична эсине тюшюргеннге кёре, Ленин уллу къызыб эм да учунуб, анга "Марксны теориясыны баш затларыны эм да ол ачхан джангы горизонтланы юсюнден..." — айтханды.— Андан ушакъ этген адамларына да джукъгъан алай уллу ийнанмакълыкъ келе эди. |
| 431 |
Марксизмни буржуазия излеген затлагъа кёре джарашдырыргъа кюрешиб, ала капиталист джорукълагъа къаршчы революцион кюрешни унамагъандыла, марксизмни революцион магъанасын—класс кюрешиуню, социалист революцияны эм да пролетариатны дектатурасыны юсюнден окъууну унамагъандыла. |
| 432 |
Ол бек уллу заводланы алчы ишчилери бла: В. А. Шелгунов бла (Балтикада кеме ишлеучю завод), И. В. Бабушкин бла (Невада кеме ишлеучю эм да механика завод), Н. Е, Меркулов бла (Александров механика завод) эм да кёб бирсиле бла байламла салгъанды. |
| 433 |
Крупская зеине тюшюргенди,— ишчилени турмуш болумларын, джашауларын суратлагъан хар не бош затчыкъгъа эс бёлюб, аны билгенди, башха-башха затчыкъла бла ишчини джашауун бютеулей билирге, ишчиге революцион пропаганда иги келишир ючюн не зат керек эсе, аны табаргъа кюрешгенди" . |
| 434 |
Кёб джылланы чекден тышында тургъан заманында, деб билдиргенди ол кесини письмоларыны биринде, Россиядан келген кёб адамла бла тюбешгенди ол, алай а джаш Ульянов бла байлагъан чакълы бир ышанмакълыкъны бир адам бла байламаШвейцариядан Ленин Парижге эм да Берлиннге баргъанды. |
| 435 |
1895 джылны къачында Ленин Петербургну марксист кружокларын бирикдириб бир политика организациягъа джыйгъанды. Аны аты "Ишчи классны башына бош этер ючюн кюрешиуню союзу1 ("Союз борьбы за освобождение рабочего класса11) болгъанды. |
| 436 |
Ленин "Кюрешиуню союзу'на"""" башчылыкъ этер ючюн джолла мадарла да табханды, тышында бошлукъда къалгъан тенглери бла хапар джюрютюр ючюн байлам салгъанды, письмола, листовкала бла броинорала джазгъанды эм да аланы тышына ашыргъанды. |
| 437 |
Ол алада орус социал-демократланы этер ишлерин белгилегенди, бирикген ишчи партияны къураргъа керек болгъанын тюшюндюрюб бегитгенди, марксизмни джауларына къаршчы чыгъыб Ленин "Россияда капитализмни айныуу" ("Развития капитализма в России"""") деген джазыу ишин да анда бошагъанды. |
| 438 |
Ол Россияда эм да чекден тышында революцион ишчи къозгъалыуну деятеллери бла къагъыт джазыуну уллу джюрютгенди, социал-демократчы организацияланы болумларындан хапары болгъанлай, аланы кереклерин, къыйналгъан эм да бек инджилген затларын билгенлей тургъанды. |
| 439 |
Ол себебден Ленин, аны чекден тышында чыгъарыргъа оноу этгенди, алай а ал бурун ол Россияда социал-демократ организацияла бла байлам салгъанды, газетге болушууну юсюнден сёз бегитгенди, газетде ишлерик адамла бла корреспондентле боллукъланы белгилегенди. |
| 440 |
Мында копекле бла багьасы салынмазлыкъ, сагъатла бла билинмезлик бизни ишибизни, бютеу орус ишни юсюнден джазылады; аны окъусанг ол заманда, жандармла бла полиция биз ишчиледен эм да биз ызларындан баргъан ол интеллигентледен нек къоркъгъанлары ангылашынады"""". |
| 441 |
Съездни ачылырын Ленин уллу къайгъылы болуб, тёзюмю джетмей сакълагъанды. Делегатлагъа джылы эм да къууанч болуб тюбегенди, Россияны юсюнден, ишчилени революцион джюреклерини (революционное настроение) юсюнден, джер джерде ишни юсюнден ачыусаб соргъанды. |
| 442 |
Ленин бла аны джанындагъыла революцион программаны, пролетариатны диктатурасыны юсюнден джорукъну, ишчи класс бла элчилени союзуну, миллетле кеслерини болумларын кеслери белгилеу эркинликни (права наций на самоопределение) эм да пролетар интернационалчылыкъны тутуб тургъандыла. |
| 443 |
Съезд чёблени бир кесек кёблюгю бла Мартовну партияны членине, аны партия организациягъа кирирге эм да партия мизамгъа бойсунургъа борчламай, партияны программасын къабыл кёрмеклик эм да анга ачха зат бла болушмакълыкъ джетишиб боллукъду деген оппортунист айтымын алгъанды. |
| 444 |
Съездни эм да аны оноуларыны магъанасыны юсюнден Владимир Ильич 1905 джыл июлда чыкъгъан "Демократ революцияда социал-демократияны эки тактикасьГ ("Две тактики социал-демократии в демократической революции") деген китабны джазгъанды. |
| 445 |
Къазав организацияны члени В. В. Адоратский: "Революцияны ёсюб барыууна керекли затланы Ленинден бек тюз, андан бек бир затыны ызындан бир затын эм да андан бек пахмулу сакъларгъа болмазлыгъын биз барыбыз да биле эдик" ,—деб эсине тюРоссияда революцион къозгъалыу дженгил ёсгенди. |
| 446 |
Ленин уллу къурау ишни бардыргъанды, ол большевиклени Ара эм да Петербург комитетлерине башчылыкъ этгенди, партия джыйылыулада, конференциялада, совещаниеледе докладла этгенди, Россияны тёрт джанындан келген, партияда ишлеген адамла бла тюбешгенди, большевик басмагъа статьяла джазгъанды. |
| 447 |
Москваны ызындан восстаниеле Нижний Новгородда, Дондагъы-Ростовда, Новороссийскеде, Екатеринославда, Уфада, Красноярскеде, Читада эм да башха шахарлада Алай а бу бирикмеген, джер-джерде кюрешиулени барын да патчахлыкъ правительство аяусуз къаты ууатханды. |
| 448 |
Ала джерни национализация этиуге къаршчы болгъандыла эм да муниципализация этиуню, алай деген помешиклени джерлерин кесини о'ноуун кеси этиуню джер джердеги органларыны (муниципалитетлени) эркинлигине бериуню салгъандыла. Элчиле джерни аладан арендге алыргъа керек эдиле. |
| 449 |
Ленинчи резолюция черносотенчи партияла бла эм да уллу помешиклени бла бржуазияны партиялары бла аяусуз кюреш бардырыуну; либералчы буржуазияны партиясы—кадетлеге алдаулукъбла ызындан элчилени элтирге мадар бермез ючюн, аланы демократиялыгъыны ётюрюгюн айгъакълауну излегенди. |
| 450 |
Революция хорланнгандан сора меньшевикле паника этиб артха кетгендиле, партияны программасы бла лозунгларына айыблы болуб огъай дегендиле, аны ташатын ишлеген организацияларын къурутургъа эм да закондан таша баргъан революцион ишни тохтатыргъа къарыуларын салыб кюрешгендиле. |
| 451 |
Ол ликвидаторла, отзовистле да керти революционерле болмагъанларын, пролетариатха джолдан къошулгъан ууакъ буржуй джол нёгерле болгъанларын, аланы бири, экинчиси да революциягъа, ишчи классны хорларына ийнанмагъанларын кёргюзгенди. |
| 452 |
Орус пролетариатны хорлаб алгъанларыны уллулугъун ол айырыб уллу терен ангылатыу бла кёргюзгенди: "юч джылны ичинде (1905— 1907) кесини джигитлик кюреши бла,—деб джазгъанды Ленин,— орус пролетариат кесине эм да орус халкъгъа башха халкъла он джылланы къоратыб алгъан хорламланы алгъанды" . |
| 453 |
Конференция' баргъан комната бусагъатда орнуна тюшгенди, ёмюр джарымны мындан алгъа къалай эди эсе, алай этилгенди, юйню кесинде уа чехословакияны Коммунист партиясыны Ара Комитети бла чехословак правительствсну 1953 джыл 21 январда этген оноулары бла В. |
| 454 |
Конференция ачылгъан кёзюуде Ленин сёлешгенди, заседаниеледе тамадалыкъ этгенди, докладла этгенди эм да къараллыкъ бек баш ишлени юсюнден резолюцияланы бичимлерин (проектлерин) джазгъанды, джер джерден келгенлени докладларын кесине джазгъанды. |
| 455 |
Анга тыйыншлы революцион джигит марксистни кючлю къызыулугъу бла Ленин оппортунистлени марксизмни бузаргъа, кеслерин джюрютюулерин Марксны, Энгельсни айтханлары бла тюз кёргюзтюрге кюрешгенлерин ирият бериб кючлю къакъгъанды, аланы марксизмден кетгенлерин айгъакълагъанды. |
| 456 |
Ол ишчилеге империалист урушдан чыгъаргъа эм да империализм туудуруучу къыйынлыкъладан къутулургъа революцион джолну кёргюзгенди: хар къралны пролетариаты революция этер ючюн башха къраллада болумла къачан бишерлерин сакъларгъа керек тюлдю. |
| 457 |
Ол империалист урушну тохтатмай бардыргъанды, солдат асламланы фронтха сюргенди эм да фронтлада къан тёкген, мардасызуллу инджилмеклик бла джарлылыкъны сынагъан ишчиле бла элчилени къыйын, ауур джашауларын тынч этер ючюн бир зат этерге излемегенди. |
| 458 |
Хар такъыйкъада Кёзюулю правительствону ызчылары тутарла деген къоркъуудан чыкъмагъанлай ол юч ай бла джарымдан кёбню терен ташада (подпольеде) джашагъанды эм да ишТалай кюнню Ленин Сестрорецк заводну ишчиси болгъан бет бла петроградчы ишчилени патарларында букъгъанды. |
| 459 |
Владимир Ильични башха тюрлю адамлыгъы, башхалада аз тюбеучю джюрек джумушакълыгъы бизни барыбызны да сейирсиндирди, сора биз, аны бла 5 такъыйкъа олтуруб, аны бла эртдеден шагърей болгъанча алай болдукъ, алай джандан джаннга ушакъ этдик. |
| 460 |
Совет власть тиширыулагъа къысха заманны ичинде этген чакълы бирни бютеу дунияны башында "демократ1 республикала бары да биргелей джюз джылгъа этмегенлерин кёргюзе, ол тиширыуланы социалист къралны къоруулаугъа эм да ишлеуге къызыу къошулургъа чакъырЛенин джаш тёлюню шоху болгъанды. |
| 461 |
Тюрлю-тюрлю къралланы джаш коммунист партияларын орус коммунистлени сынамы бла шагърей этер ючюн, ол сынамны алагъа берир ючюн, Ленин 1920 джыл "Солчулукъну"""" коммунизмде сабий аурууу"""" ("Детская болезнь "левизны1 в коммунизме11) деген китабны джазгъанды. |
| 462 |
Партияны этерге керекли баш иши промышленностну, артыкъ да бек ауур промышленностну орнуна салыуду эм да андан ары кючлю ёсдюрюудю, къралны техника экономика джаны бла артха къалыуун къоратыуду эм аны дунияда алчы къралланы санына чыгъарыуду деб билдиргенди Владимир Ильич. |
| 463 |
Партия эм да совет иш ишлеучюлени барындан да Ленин башламчылыкъны, иш ючюн уллу энчи джууаблылыкъны, Совет властны законлары бла бегимлерини толгъанын иш этиб иги тинтиуню, ол айтыргъа сюйюучюча, ишде не зат чыкъгъанын тинтиб билиуню излегенди. |
| 464 |
Промышленность бла эл мюлкню, илму бла техниканы уллу джетишимлери, халкъны джетишимли иги джашауу бла культурасын кёлтюрюу— бизни туугъан Коммунист партиябызны, аны ленинчи Ара Комитетини бек уллу къурамчылыкъ иш бардыргъаныны себебиди. |
| 465 |
Ишчи классны къралла арасы бири бирин билиуню юсюнден, социализмни бютеудуния хорламы болмай къалмазлыгъыны юсюнден бек уллу ленинчи идеяла учундургъан коммунист эм да ишчи партияла кеслерини халкъларыны рахатлыкъ ючюн, демократия ючюн, социализм ючюн кюрешлерини аллында барадыла. |
| 466 |
Биз биринчи бешджыллыкъланы терк, къызыу джылларында, бизни къралны ишчилери бла эллилери алагъа история берген къысха болджалны ичинде социализмни тамалын салаллыкъмыдыла, Ата джуртну кючлю индустриялы державагъа бураллыкъмыдыла деген соруу баджарылгъан сагъатда хорладыкъ. |
| 467 |
Совет адамланы бютеу тёлюлерине, эркишиле бла тнширыулагъа, коммунистле бла партияда болмагъанлагъа, кючлерин, къарыуларын, керек сагъатда уа джашауларын да аямай Ата джуртну социал прогрессии джитилерине чыгъаргъанлагъа — сый эмда махтау!. |
| 468 |
Эм ахыры, революция не ючюн болгъан эсе, ол борчланы толтурургъа, — кёбчюлюкню джашау болумун кёлтюрюрге, социалист демократияны кенг ёсдюрюрге, адамны не джаны бла да ёсдюрюрге бнр заманда да болмагъанды бизни аллай таб болумубуз. |
| 469 |
Совет власть джангы къуралгъан заманда огъуна Владимир Ильич Ленин, алгъа дженгил барыр ючюн, кърал кючлю эмда бай болур ючюн, бизде «табигъат байлыкълада да, адам кючню запасларында да, уллу революция халкъ творчествогъа берген аламат къулачда да материал барды...», дегенди. |
| 470 |
Ма ол себебден партия илму-техника прогрессии дженгил этнуню, план салыу бла башчылыкъны игилендирпуню, хар ишчини ишлеген джеринде, хар башчылыкъ этген звенода къурамлылыкъ бла мизамны бегитиуню къайгъысын джанлаусуз бардырыб турады эмда бардырлыкъды. |
| 471 |
Ол себебден партияны къайсы бир оноуу да, политикада, къурау эмда идея-юретиу ишде хар атламы да партия бла халкъны бирлиги хаман бегиб барырча, халкъны иартиягъа ышанмакълыгъы мындан ары да тайышмаздан сакъланырча болургъа керекдиле. |
| 472 |
(Ап— Ишчи класс эмда аны союзниклери, керти политика властны къолгъа алыб, аны капиталист эмда башха унукъдуруучу къауумну социал эмда экономика бийлигин къурутур ючюн хайырландыра эселе, социализмге кёчерге ол заманда табыллыкъды мадар. |
| 473 |
Ишчи класс бла аны авангарды — коммунистле— уруннган халкъны джангы джамагъатны ишлеуге кёллендире, бирикдире биле эселе, экономика бла бютеу джамагъат иш джюрютюулени социалист башламда тюрлендирирге кёллендире эселе, социализм хорларгъа ол заманда боллукъду. |
| 474 |
Бусагъатда бир къауум капиталист къралны деятеллери, Къытай Халкъ Республика бла Совет Союзну эмда социализмни башха къралларыиы арасыида къаршчылыкъ эмда сууукълукъ кёб заманны барлыкъларына, келлик заманда бютюн да тереннге кирликлерине ышаныб, умут этедиле. |
| 475 |
Социализмни дуиия системасыны бюгюингю дуиияны джашаууна кьошхан уллу юлюшю — ол къарнаш партияланы интернационалист политикасыны кючюнден социалист къралланы арасында, неден да алгъа социалист шохлукъну къралларыны арасында къуралгьан джангы халды. |
| 476 |
Таза джюрекден биз былай айтыргъа боллукъбуз: бизни союзубуз, шохлугъубуз, иш джюрютюуюбюз — арадагъы нюзюрле эмда излемле бирикдирген, джолдашлыкъ бир иннетлиликни эмда бир-бирине болушууну муратлары бла байламлы, башларына эркии, тенг къралланы союзуду ол, шохлукъ бла иш джюрютюудю. |
| 477 |
Бизни Октябрь миллет азатлыкъ ючюн къозгъалыуну ёсюмюне берген хайырны айтыб айтыргъа да къыМа ол Октябрны хорламы кертиси бла уятханды колониалы халкъланы ангыларын, империализмни джегиуюнден къутулур ючюн кюрешиуде алагъа уллу джетишимле этерге болушханды. |
| 478 |
Бюгюн а биз толу ышанмакълыкъ бла айтыргъа боллукъбуз дунияны башында бир тукъум бнр кючле джерни юсюнден кетараллыкъ тюлдюле империализмни алгъыннгы колониялары бла джарым колонияларында кёб миллионлу халкъланы азатлыкъ ючюн джигит кюрешиулерини хайырын. |
| 479 |
Уллу кърал къуллукъчуланы осал политика бузукълукълары, сатлыкълыкълары, власть бла тюз хайырланмагьанлары, законну асылсыз тукъум бузгъанлары къаугъа болуб баямланады, бир ол къралда, бир бу къралда бомбала атыладыла, башчылыкъ этген классны оюлгъанын кёргюзе. |
| 480 |
Ол мурат бла, сёз ючюн, джалгъац фатауаланы чыгъарыб, социализмни къралларъшы компартиялары, артыкъ да бек КПСС, Западны коммунистлерине джамагъатны социалист джолда тюрлендириуню кеслери чыгъаргъан рецептлерин сугъуб кюрешедиле, дейдиле. |
| 481 |
Къралланы бир-бири бла халал эмда тюз нш джюрютюулерини джорукъларыны кодексин халкъла арасы документледе мюкюл этиуде эмда бегитиуде кёрюнедиле ала. Ол зат а аскер авантюраланы сюйгенлени джолларында праволу эмда адеб-политика тыйгъычла салады. |
| 482 |
В а р ш ав а Д оговорну О рганизац иясы ны , неден да а л г ъ а аны П оли ти ка консультатив комитетини Европаны иш леринде, таб бютеу х а л к ъ л а арасы ишледе, к ъ а л л а й ул л у м агъ а н а с ы эм д а хайы ры болгъанын озгъан з а м а н толу кёргюзгенди. |
| 483 |
Д ж у у у к ъ В остокда б аш ч ы лы к ъ орунну алы р ючюн кюреше, А Б Ш К эм п -Д эвидн и политикасы ны дж олуна, а р а б дунияны бёлю у бла И зраилни , Египетни арасы н д а с еп ар ат тиллеш иуню кенгирек к ап и ту л ян т келиш иуге б у р ал м агъ ан д ы . |
| 484 |
К ъ о ш у л м ау ючюн къ о згъ ал ы у н у дуния полити кад а м агъ ан асы н мы ндан ары д а ёсдю рю уню ачхычы,— ол затны биз а л г ъ ы ш л а р ы к ъ эдик,— аны кесини ол м а гъ а н а л ы принциплерине керти б о лм ак ъ - лы гъы ндады . |
| 485 |
Кёб а й р ы л ы к ъ «тас боллукъду , аж 'ымсыз къ урурукъду: ол з а т керти ачы д ж а у бла , б у р ж у а зия бла биргелей кю реш иуню л оги касы н дан чыгъар ы къды .. .»1 деб кёргю зген кёзюуюнде, В. И. Л ени н та м а м да тюзю н айтханды . |
| 486 |
Г Д Р неда П ольш а, Венгрия неда Куба, М онголия неда Ю гослави я ,— къысхасы , бютеу социалист к ъ р а л л а револю цияны кеслерича б ар д ы р гъ ан д ы л а , аны форм ал ар ы н хар к ъ р ал н ы ичинде класс кючлени базЛенин В. И. Чыгъ. толу джыйымы, 39 т., 225 бет. |
| 487 |
А лай а, ком м унистле бютеулей революцион иш ючюн кю реш е эселе, биз ол за тх а таянабыз: тю рлю -тю рлю ою м ланы эм да п ози цияланы тёзю м лю д ж о л д а ш л ы к ъ х ал д а сюзю у ал ан ы бютеулей ню зю рлерине не к ъ а д а р ты йы нш лы болады . |
| 488 |
А лай болса да ачы к ъ ай ты р гъ а керекди: З а п а д н ы к ъ р а л л а р ы , Е в р о п ад а кеслерини аскер кю члерин д а ёсдюре, сёлешиулени мы ндан ары д а а л а й соза турсала , сора биз д а ол ф актны эсге ал ы р гъ а керек б оллукъбуз. |
| 489 |
Кетген б еш д ж ы л л ы к ъ н ы ичинде Совет Союз бла аны сою зниклерини кёб м а г ъ а н а л ы б а ш л а м л а р ы БМ О -н у бегим лери б ла да , Б а ш А ссам блеян ы сауутсузлан ы ун у юсю нден иш этиб д ж ы й ы л гъ а н сессиясы нда д а к ъ аб ы л этилгендиле. |
| 490 |
Ол мораторий бу ишни юсюнден сёлеш иуле б аш л а н н га н л а й огъуна кючюне кирирге эм д а Е в р о п ад а а л л а й ядро м а д а р л а ны м а р д а л а у н у , эм игиси у а — а л а н ы къ ы схарты ун у юсюнден салы ннгы нчы иш леб турургъ а д а б оллукъ эди. |
| 491 |
О нглу би рлеш лй к ле «Н ейтрон» б ла « П о л и мер», Томск химия завод , П рикум ск, О м ск эм да Ш евченковск п ластм асса за в о д л а эм да д ж а н гы предприятиелени бир къ ауум у б у сагъ ат за м а н н ы химия индустриясыны ядросун къ у р ай ды л а . |
| 492 |
П родукци ян ы кёб м а гъ а н а л ы тю рлю сю н ч ы гъ ары уда Совет Союз д у н и яд а биринчи орунну тутады деб, айты л а туруучанды . А ланы ичинде нефть бла къурч, цемент бла м инерал д ж ер аш а у л а , будай бла мамукъ, м аги стр ал ь эл ек тр о во зл а б ла теп ловозла б а р ды ла . |
| 493 |
Эшта, илмуланы Академиясы, илму бла техника джанындан К ърал комитет, министерствола тюрлю-тюрлю санагъатланы илму эмда конструктор базалары на багъа берир джанындан иш бардырсала, илму кючлени белгили халда къауумлаб бегитиуню юсюнден оюмларын айтсала керек эди. |
| 494 |
Алай а джангыны аллында эшиклени кенг ачаллы къ неден да алгъа машиностроениеди, Илму, инженер оюм къурагъан алчы затланы машиностроение дженгил огъуна хайырландырыргъа, хайырлы, ышаннгылы машиналагъа, приборлагъа, технология линиялагъа бурургъа керекди. |
| 495 |
Ол дж олда биз керти да историялы джетишимле этСовет властны биринчи дж ы ллары ндан башлаб, бизни экономика эмда социал политикабыз алай къуралгъанды, Россияны алгъыннгы миллет къыйырларын аны арасыны ёсюм дарадж асы на не къадар дженгил кёлтюрюрча. |
| 496 |
Бы лайда Р С Ф С Р-де автоном округланы юсюнден закон да, Орта Азияда сугъарыу системаланы кенгертиу да, Къыйыр Северни районларында буучулукъну ёсдюрюу бла Къыргъызияда тахта кёгетлени ёсдюрюу да, Сиван кёлню ресурсларын сакълау, дагъыда кёб тюрлю магъаналы иш барды. |
| 497 |
Д ж ер-джерден джангы промышленность объектлени хайырланыугъа бергенлерини юсюнден келген рапортлада былайда ишлериклеге не этилгени, адам ла дж аш ары къ нелляй бир мекям, ненча сабий сад, библиотека эмда профилакторий ишленнгени асламысына кёргюзюлмейди. |
| 498 |
Ф изкультура халкъны кёбчюлюгюню, артыкъ да бек сабийлени, хар кюндеги дж аш аулары на кирирге кеД ж олдаш ла, совет джам агъатны тин дж аш ауу кёб тюрлю эмда бай бола баргъанында бизни культурабызны деятеллерини, литература бла искусствону юлюшлери кемсиз уллуду. |
| 499 |
Чы гъармаланы геройлары ууакъ-тюек ишлени арасында къуршоуланыб къалмай, кеслерини к ъ р ал ны къайгъылары бла, аны дж аш ауу бла джаш аргъа, къаты эмда хайырлы урунуу бла, тюзлюк бла ашхылыкъны хорламлары ючюн къадж ыкъмай кюрешиу бла д ж аш аргъа керекдиле. |
| 500 |
Халкъны излемлери бла джашамакълыкъ, къууанчиы, бушууну да аны бла бирден кёрюу, дж аш ауну кертилигин, бизни адамлы къ идеалларыбызны бегитиу, коммунизмни ишлеуге тири къошулуу — ма бу затлады ла искусствода керти халкълыкъ, керти партиялыкъ. |
| 501 |
Юретиу а, социал-экономика политиканы демеигили фундаментине таянса, сынгар ол зам анда болады д ж еАдамны толу ёсдюрюуню бадж ары р ючюн, бизни уллу материал эмда тин м адарларыбы з бардыла, аланы мындан ары да аслам эте барлыкъбыз. |
| 502 |
Ара ишге, производствону ёсдюрюуге дж ан аурутуу, оюмланы тенглешдириу, ачыкъ эмда принципли критика бла самокритика, хар гражданинни дж ам агъат-политика тирилигин кёлтюрюу — ол затдады совет демократияны, ишлеб, джюрютюлюб тургъан демократияны магъанасы. |
| 503 |
Эмда хар заманда, ол затны къралны къоркъуусузлугьу, рахатлыкъны сакълау излеген заманда, агрессияны ууу джетгенлеге болушургъа керек болгъан зам анда, совет аскерчи дуния аллында халал эмда ётгюр патриотча, интернационалистча, къаллай кьыйынлыкъны да хорларгъа хазырлыкъ халда сюеледи. |
| 504 |
А дамланы политика тириликлери болгъан, кеслерини ишлерин билген, урунууну сюйген эмда уруна билген, кеслерини Ата джуртну д ж ак ъ л ар гъ а хар зам анда да хазыр болгъан тёлюсюн къураугъа себеб болуу, — ма комсомолну ишинде эм магъаналы, эм баш зат. |
| 505 |
Аладан 43,4 процента — ишчиле, .12,8 процента — колхозчула, 43,8 проценти — техника, илму эмда творчество интеллигенцияны келечилери, халкъ окъууну, саулукъ сакълауну, культураны, башчылыкъ этген алпаратны къуллукъчулары, аскер къуллукъчула. |
| 506 |
Эл мюлк производствогъа джерчиликни илму системасын эмда алчы практиканы сингднриуде парторганнзацияланы ишлерини кючлю болгъаны бла байламлыдыла Кьазахстанны мюрзеучюлери бла Узбекнстанны мамукъ сабанларыны уруннганларыны уллу джетишимлери. |
| 507 |
Республиканы экономика эмда социал ёсюмюню джюрюшюн иги огъуна дженгил этгенди Грузияны Кадрланы сайлау бла юретиуде, ишни белгили участогунда башчыланы джууалы лыкълары н ёсдюрюуде Украина бла Белоруссияны компартияларыида да сейир ишле аз тюлдюле. |
| 508 |
Кадрланы, мюлк планланы толууларыны неда адамланы урунуу эмда турмуш болумларын игилендириуню юсюнден сёз б а ра эсе да, парторганизацияла, администрация излеген джолну тутуб турмай, ол терс этгени болса, принциплиликни танытыргъа керекдиле. |
| 509 |
Ленин бир кере айтыб къоймагъанды, ол — адамланы сайлауду эмда толтурууну Отчет кёзюуде башчылыкъ этген кадрланы асыулулукъларын игилендириу, ишге салыу, квалифцкацияларын ёсдюрюу дж аны бла иги кесек иш баджамюлкню специалистлери таукел теджелгендиле. |
| 510 |
Тамам аллай школну, джаш ауну школун, кёбчюлюкде ишлеуню практика школун, адетдеча, биз ишге теджерге хазы рлагъан резервни бютеу коммунистлерн ётерча этер ючюн кюреширге Кадрланы ышаннгылы резервин къурау уллу магъаналы иш болгъанды, алайлай да къалады. |
| 511 |
Ол джаны бла халкъ мюлкге башчылыкъ этерик кадрланы хазырлагъан баш партия школла бла окъуу заведениелени ишлерин тюрлендириуню, аны ичинде д ж ам агъат илмуланы Академиясы бла халкъ мюлкню Академиясын къурауну магъанасы уллу болгъанды. |
| 512 |
Сёз ючюн, КПСС-ни АК-де талай союз министерствону коммунистлерини ишлерини юсюнден вопросха къарау ачыкълагъаннга кёре, мюлк джюрютюуде кемликлени кёбюсю контрольну кесгин системасы болмагъаны бла, башчылыкъ этиуню къагъыт джазыу стиль бла баргъаны бла байламлыды. |
| 513 |
П артиягъа чексиз ышана, ала анга д ж ам агъат джашауну, урунуу бла турмушну эм джууаблы вопросларыны юсюнден таза джюрекден дж азады ла, кеслерини оюмларын эмда къайгъырыуларын ачыкъ айтадыла, а л къын тюбеген кемликлени айгъакълайдыла. |
| 514 |
Газетде неда ж урналда хар статьягъа, телевидение эм да радио бла хар бериуге къуру фактланы тюзюнлей эмда дженгил бериллигии тюл, аланы терен анализин, толу ангылашынырын сакълагъан адам ла бла деменгили уш акъгъача къ араргъа керекди. |
| 515 |
Совет журналистле, бизни басманы кёб миллионлу активи бла бирге, партия журналистиканы ленинчи принциплерин эмда традицияларын башчылыкъгъа тутуб, хар заманда да уллу д ж ам агъат тириликни эмда джууаблылыкъны кёргюзюрюклерине ышанабыз биз!. |
| 516 |
Ол себебден семинарланы, политшколланы, университетлени къаллай боллукълары аны кеси бла байламлыдыла: ала бир кёзюуде эрикгенлик аулаб тургъан, белгили сагъатланы «чыдаб» джанларча джермидиле, огъесе башха тюрлюмю, къалайда да бютеу партия оюм бла сёзню керти аралыгъымы, боллукъдула. |
| 517 |
СССР-ни БАШ СОВЕТИНЕ САЙЛАУЛАНЫ СОВЕТ СОЦИАЛИСТ РЕСПУБЛИКАЛАНЫ СОЮЗУНУ З А К О Н У БЮТЕУЛЮ ДЖ ОРУКЪЛА СССР-ни Конституциясына кёре, СССР-ни Баш Советини Союз Совета бла Миллетле Советине депутатланы сайлау бютеуден, тенг эмда тюзюнлей сайлауну тамалында ташатын чёб атыб бардырылады. |
| 518 |
СССР-ни Баш Советине депутатла сайлаугъа бютеуден бары къошуладыла: СССР-ни 18 дж ы лгъа джетген гражданларыны бютеу барыны, закон ачыкълагъан джорукъ бла акъылы дж арты гъа саналгъанладан къалгъанланы, сайларгъа эркинликлери барды. |
| 519 |
Сайлау округланы чеклерин белгилеген сагъатда союз республикаланы административ-территория юлешиниулери эсебге С айлау округланы списогу СССР-ни Баш Советине сайлаула бардырыуну юсюнден СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы бла бирге басмаланады. |
| 520 |
СССР-ни Баш Советини М иллетле Советине сайлаула бардырыуну хакъындан сайлау округла быллай мардада къураладыла: хар союз республикада 32 округ, хар автоном республикада 11 округ, хар автоном областда 5 округ эмд,а хар автоном округда бир сайл ау округ. |
| 521 |
Бир-бирде аскер бёлекледе, поляр станциялада, аны кибик сайлаула баргъан кюн джюзюуде болгъан кемеледе къуралгъан сайлау участокланы Союз Совета бла Миллетле Советине сайлауланы хакъындан сайлау округланы къайсыларына къошуллукъларыны оноуун СССР-ни Баш Советини Президиуму этеди. |
| 522 |
Аскер бёлекледе, аны кибик уллу темир джол станциялада, аэропортлада, тенгиз эмда суу портлада, чёб атылгъан кюн джюзюуде болгъан кемеледе сайлау участокла ол болдж алда къураладыла, чыртда энчи халлы кёзюуде — чёб атылырдан беш кюнню алгъа. |
| 523 |
Хар сайлау участокда сайлаучуланы списокларын халкъ депутатланы шахар, ш ахарлада район, поселок эмда эл Советлерини толтуруучу комитетлери саладыла, тыйыншлы Советлени толтуруучу комитетлерини председателлери бла секретарлары къол салыб бегитедиле аланы. |
| 524 |
Комиссияланы составын союз республикала бла автоном республикалада аланы Баш Советлерини Президиумлары, автоном областла бла автоном округлада халкъ депутатланы Советлерини область, округ толтуруучу комитетлери сайлаула белгиленнгенни джетинчи кюнюнден кечге къалмай бегитедиле. |
| 525 |
Участок сайлау комиссияны составын, къайда болгъанына кёре, халкъ депутатланы район, шахар (районнга бойсуннган ш ахарладан башхасында), ш ахарда район Советини толтуруучу комитета сайлаула белгиленнгенден сора онючюнчю кюнден кечге къалмай бегитеди. |
| 526 |
Ко миссиян ы бютеу саныны асламысы ачыкъ чёб атыу джорукъ бла къабыл, этсе, аны Сайлау Комиссияла кеслерини эркинликлерини чегинден чыкъмай алгъан бегимлени бютеу кърал эмда д ж ам агьа т органла, предприятиеле, учреждениеле эмда организацияла амалсыз толтурургъа керекдиле. |
| 527 |
Кърал эмда д ж ам агъ ат органла, предприятиеле, учреждениеле, организацияла, джууаблы къуллукъчула сайлау комиссиялагъа кеслерини эркинликлерин толтурууда болушургъа, аланы ишлерине керекли хапар бла материалны табдырыргъа борчлудула. |
| 528 |
Депутатха кандидат теджеуню юсюнден бегим джыйылыугъа къошулгъанланы кёбюсюню чёб атыуу бла неда д ж ам агъат организацияны тыйыншлы органыиы бютеу составыны кёбюсюню чёб атыуу бла алынады эмда теджелген кандидатха дженгил огъуна билдириледи. |
| 529 |
Сайлауланы аллы бла округ кенгешиуле депутатха кандидатланы дж акълауну юсюнден бегим этедиле, сайлаучулагьа, д ж ам агъ ат организациялагъа, урунуу коллективлеге чакъырыу аладыла, депутатха кандидатланы ышаннгылы адамларын сайларгъа боладыла. |
| 530 |
Депутатха бу Законнга тюз келишген халда тедж елген кандидатланы, д ж ам агъ ат организация, урунуу коллектив неда аскер бёлекде аскер къуллукъчуланы джыйылыуу билдиргеннге кёре, тыйыншлы сайлау округну округ сайлау комиссиясы регистрацнягъа алады. |
| 531 |
Сайлау комиссия депутатха хар кандидатны регистрацнягъа алыуну юсюнден протокол дж араш дырады , аны, тыйыншлы округда депутатлыкъгъа чёб атыугъа тюшерге кандидатны разылыгъыны юсюнден заявлениеси бла биргелей, Ара сайлау комиссиягъа джибереди. |
| 532 |
С айлаулагъа дери къалгъан заманны ичинде депутатха джангы кандидатны теджерге, регистрациягъа алыргъа эмда сюзюуню бардырыргъа мадар болмаса, СССР-ни Баш Советине сайлаула бардырылгъандан сора айлыкъ болджалны ичинде бардырадыла сайлауланы тыйыншлы сайлау округда. |
| 533 |
Саулугъуну къарыусузлугъу бла неда джолну къыйынлыгъындан чёб атыу баргъан мекямгъа кеслери келалмагъан башха-башха сайлаучула тургъан джерге, аланы тилеклери бла, участок сайлау комиссия, бир неда талай членин джибериб, чёб атыуну анда къураргъа боллукъду. |
| 534 |
Сайлаучуланы списогуну, чёб атыугъа эркинлик берген удостоверениени, сайлау комиссияланы протоколларыны формаларын, аны кибик округ сайлау комиссияла депутатха кандидатла бла депутатлагъа берген удостоверениелени формаларын СССР-ни Баш Советини Президиуму белгилейди. |
| 535 |
Ишчиле кеслерине экономика джаны бла баш бошлукъ табар ючюн кюрешиуню бардырыргъа, аз-кёб болса да политика эркинликни табаргъа боллукъдула, алай а аланы джарлы лыкъдан, ишсизликден, унукъмакълыкъдан бир тюрлю бир бошлукъ къутхарльж ъ тТолдю. |
| 536 |
Бу затны юсюнде орус революция айырылыб уллу таб тюшгенда, не ючюн десенг, лолицей крепостной са 1мадержавиени джийиргеншли казёнщинасы башхаланы 'къой, дин къуллукъчуланы а рас ын да огъуна разысызлыкъньь амгыллыкъньь ачыулулукъну, къайнаб къозгъалыуну болдургъанды. |
| 537 |
Ма аны ючюн биз кесибизни трограм м абы зда атеистлигибизни юсюнден айтмайбыз, айтыргъа да боллукъ тюлбюз; ма аны ючюн ол неда бирси эски ышанланы тутхан пролетарийлеге бизни партиябыз бла джууукъ болургъа биз къаршчы турмайбыз, турургъа керек да тюлбюз. |
| 538 |
Тюзю уа «аллахны -излеген» уллу адамны юсюнден айтылгъан омакъ сёзле, эртдеден огъуна дж араш дыры лгъан д екл амация,—ёпбе-ётюрюкдю не ючюн десенг, орус либерал не Толстой ыйнаннган аллахха ыйнанмайды, неда аны бусагъатдагъы стройну сёкгенине разы тюлдю. |
| 539 |
Толстойну, адам улун къыйынлыкъдан къутхарыргъа дж ангы рецептле табхан байхамбарлыгъы бек кюлкгюлюдю, — ма ол себебден, аны окъуууну эм къарыусуз джанын догма этерге кюрешген тыш къраллы эмда орус «толстойчула» бек къарыусуздула. |
| 540 |
Бир джанындан ёмюрле бла крепостной унукъдуруу, онла бла джылланы ичинде уруб келген реформа джетдирген дж аланнгачлы къ кёрюб болмаунуачыулулукъну эмда азаблыльикъщан къутулур ючюн джюрекден хазьирлыкъны таула тенгли къалатханды. |
| 541 |
Бизни революцияда элчилени азысы керти да ол муратла ючюн бир кесек къурала, барите кюрешгенди, бек азыюы уа къолларьина сауу.т ал-ыб, кеслерини джаулары н ууаты ргьа, патчалны джумушчу; ларын эмда ламещиклени джакълаучуланьг кьурутургъа къобханды. |
| 542 |
Н ародная воляны заманындан бери революцияны уллу ёсюмю, анга кеслери энчи кюрешии бардырырло да деб тамам либерал помещикле бла либерал офицерле къоркъуб тургъан «акъара тууар» къолуна -сауут алыб там ад ал агъа къаршчы тургъанды. |
| 543 |
Капитализмни ёсюмю 1къул джекген помещиклени эм да аланы правителыстволарын (кёрюб болмаулары хар сагъат самый бирикдирген м.иллмшла бла элчилени революция-демократ кю решге тюртген болумланы тюрлендиреди эмда кючлюден-кючлю этеди. |
| 544 |
Аны бла бирча Энгельс 1877-чи джылда «Ан Дюрингде», Дюринг философ ну идеализм бла диннге не аз дженгдиргенлерин да хатерсиз ууата, Дюрингни социалист обществода динни унамауну революцион идеягъа санатыргъа кюрешгенин андан да кючлю ууатханды. |
| 545 |
Энгельс ол ишни заявление халда этгенди, ол биле-биле, социал-демократия дин бла къралны арасы къалай боллукъду дегенде, дин къралгъ а къатьиимагъан энчи иш болургъа керекди алэй а социал-демократияны кесине, не марксизмге, не ишчи партиягъа дин энчи иш тюлдю деб чертгенди. |
| 546 |
джер тебрениуледен дагъы да аллайладан эсе бек ишчи адамланы кюн сайын, сагъат сайын минг кере кёб термилиб, тамам дж аны уарча эзиб тургъан, сокъур кючлерини тюбюнден киши къутулалмавча кёрюннген капитализм — ма олду динни бусагъатдагъы эм терен тамыры. |
| 547 |
Биринчиден, дин бла кюрешиу, революцион буржуазияны историялы борчуду эмда Западда буржуазия демократия кеслерини революцияларыны. неда кеслерини феодализм эмда средневековье бла кюрешген эпохасында ол борчун танг кесек толтургъан эди (неда толтурургъа излей эди). |
| 548 |
Оппозициягъа киргенле, эшда, прогрессистле бла мирнообновленецледен тёрт священник эмда польско-литовский къауумдан бири х К ъалайды «Д умадагъы духовенствону (третьеиюньСкий деб къош аргъа керекди) кёб асламыны таза мораль, этика къарауу?». |
| 549 |
Бу санла эндиги ачыкъ юйдегилени— ол тюзюнде бирбирин алмагъанлай, бир-бири бла джюрюню джашыргъан эмда «джилекни» сюйгенлеге кеслерини излемлерин «законлу» сёнгдюрюрге мадар берген дж орукъду» («Экономистни биринчи номери, 83-чю бети)». |
| 550 |
Аллай реформа бизни партияны деменгилилигин иги танг бегитирик эди эмда бизге къаршчы къралланы а р а сында аны кюрешин тынч этерик эди, мени кёлюме келген бла уа, аллай кюреш джууукъ джы лланы ичинде бек кючлю болургъа боллукъду, болургъа да керекди. |
| 551 |
Ольденбург болур эди дейме ол) тюз айта эди, биринчиси, Совет Россиягъа къаршчы оюнларында бизни партияны бирлигин бузаргъа мурат этген сагъатында, экинчиси, аллай бузукълукъ болдурур ючюн партияны ичинде терен айрылыкълагъа ышаинган сагъатында. |
| 552 |
Мен, деменгилилик деген сагъатымда, джууукъ заманда айрылыкъдан сакълар затхача къарайма анга, былайда энчи халлы талай оюмну сюзер муратым да барды, Деменгилиликни юсюнден бу джанындан къар аб айтханда, мени кёлюме келгенден, баш орунну алгъанла АК-ни Сталин бла Троцкийча членлеридиле. |
| 553 |
Аланы ортасындагъы хал, мени сартын, айрылыкъны къоркъуууну асламысын тутады, ол къоркъуу къораргъа керекдн,чаны къоратыргъа джарарыкъды, мени кёлюме келгенден, айтыб къояргъа, АК-ни членлерини санын ёсдюрюб 50-го, 100 эдамгъа дери джетдириу. |
| 554 |
Сынгар эсге салайым, Зиновьев бла Каменевни октябрда болгъан ишлери, айхай да, кеси аллына болгъан зат тюлдю, алай а ол заг да алагъа энчи халда уллу терслеу болмазгъа керекди, Троцкийге большевик болмагъаны ючюн салыннган терслеуча. |
| 555 |
Алай а мени акъылыма былай келеди, айрылыкъны болдурмаз джанындан къ арас акъ эмда мен башында Сталин бла Троцкнйни арасында болумну юсюнден джазгъанымы эсге алсакъ, ол бош затчыкъ тюлдю, неда ол, баш магьаналы орунну алыб къоярча, аллай бош затчыкъды. |
| 556 |
Мени акъылым бла, Госпланнга бир джаны бла илму билими болгъан, айырыб айтсакъ — не техника, не агрономия джанындан, не техника не агрономия джаны бла кертн ишде кёб джылла бла ёлчеленнген уллу сынамы болгъан адам башчылыкъ этерге керекди. |
| 557 |
Мен кесими дневнигими мындан алдагъы номерлерини биринде кёргюзгенча, биз патчахлыкъдан алыб, совет хал бла сынгар аз-буз акъланнган ол эресейчи аппаратдан чыкъгъан болмазмы*. Сёз джокъду алайлыгъына: кесибизнн аппаратыбызгъа *Къара. Чыгъ. толу джыйымы, 45 т., 349—353. |
| 558 |
Мен акъыл этгенден, этерге къолдан келлик эди эмда этерге борчлу эдик, алай а ол мадарланы биз эталмагъанБылайда Сталинни ашыгъышлыгъы бла администраторлукъгъа дженгнгени, аны кйбик ол осал «социал-миллетчиликге» ачыулулугъу келтиргендиле джангылычха, - деб келеди мени акъылыМа. |
| 559 |
Мени акъылым бла, бир тукъум бир провокация бла, ол огъай бир тюрлю бир кёл къалдырыу бла орус къол джетдириушо тазаларгъа боллукъ тюлдю, Дзержинский джолдашны да бу къол джетдириуге алай джууабсыз къарагъанында адам тюзеталмазча терслик барды. |
| 560 |
Бу затны ангыламагъан — ол миллет ишге керти пролетар къарамны къалай болгъанын ангыламагъанды, ол кертисинде ууакъ буржуйланы дуния къарамларындан чыгъалмагъанды, эмда ол себебден хар минут сайын буржуй дуния къарамгъа тайышмай да боллукъ Пролетариатха не зат магъаналыды?. |
| 561 |
Алай болур ючюн, къалай-алай да болсун, кесинги джюрютгенинг бламы болсун, башха миллетлеге джол бергенинг бламы болсун, — эндиге дери историяда «уллу державалы» миллетни правительствосу туудургъан ийнанмауну, ишеклиликни, кёлкъалдылыкъны орнун тюзлюк бла толтурурча этерге керекди. |
| 562 |
Ишни аллай болумгъа салыр ючюн, биз тохтаусуз, къаджыкъмай, таукел ишлерге керекбиз: аны тин джаны бла да, анга бютеу билим бериу джаны бла да мийик сыйына тыйыншлы болурча. хар не дж ан ы бла да хазырлар ючюн да, баш, баш эм баш з ат— аны джаш ау болумун кёлтюрюр ючюн да. |
| 563 |
Къолдан келирми бютеу шахар ячейкаланы эл ячейкалагъа юлешиб «джазаргъа», хар тыйыншлы эл ячейкагъа «джазылгъан» шахар ячейка хар джолда, керек болгъаны сайын, кесини ячейкасыны ол неда бирси культура излемин баджары р ючюн таймаздан къайгъырыб турурча?. |
| 564 |
Аны уа бу затдан толу бир эпоха Бошайма: коопераци ягъа— экономия, финанс эмда б,-нк джаны бла талай онглулукъ; халкъны къурауну джангы принципине бизни социалист къралыбызны дж ан ындан джак ълык ъ этиу бу затда болургъа керекди. |
| 565 |
биз кооперация ючюн берген «саугъабызны» формасын (аланы къ аллай болумда берилликлерин) таба билирге керекбиз, кооперациягъа биз берген саугъа тыйыншлы болушурча формасын, биз аны берсек, цивилизациялы кооператорну къурарыкъ саугьаны формасын. |
| 566 |
Класс кюреш, ишчи классны кюрешде политика властны алыуу, унукъдуруучуланы классыны бийлигин аудуруу дегенча баш ишлени эсебге алмагъанларында, олсагъатдагъы джамагъатны рахатлыкъ халда социализм бла ауушдурургъа мурат этгенлеринде болгъанды ол. |
| 567 |
Ол аппаратыбызны тюрлендириуню борчуду, ол чыртда джукъгъа джараусузду, аны кесин да биз толусу бла озгъан замандан алгъанбыз; кюреш баргъан беш джылны ичинде ол джанындан джукъ тюрлендирирге джетишалмагъанбыз, джетишаллыкъ да тюл эдик. |
| 568 |
Экинчиси — бютеудуния историяны барында ёсюмню бирча джоругъу болгъанлыкъгъа, не формасында, не ол ёсюмню джоругъунда энчи шартла тюберге боллукъларыны, ол огъай ёсюмню энчи ызы болургъа тыйыншлылыгъыиы юсюнден оюмну не тюрлюсюн да къатха къоймайдыла ала. |
| 569 |
Ма биз да 1917 джыл октябрда керти урушха киргенбиз, артда уа ёсюмню быллай кесеклерин кёрдюк (дуния историяны ёсюмюнден къарасакъ, ала, кертиси бла да кесекледиле) , Брест келишиу неда нэп, д. а. к. Бусагъат замаида уа бпз хазна къалмай хорлагъаныбызгъа ишеклилик джокъду. |
| 570 |
Востокну адам байлыгъы мардасыз кёб, социал болумларыны башхалыкълары мардасыз ас лам болгъан къралларында мындан ары боллукъ революцияла, орус революциядан эсе, сёзсюз да, кёб тюрлю энчи башхалыкъ келтирликлерин бизни европачы мещанларыбыз тюшлеринде да кёрмейдиле. |
| 571 |
Рабкринни наркому, мени сартын, бютеу коллегияча, кесини къолунда Ишчиэлли инспекцияны бютеу ишине эмда ол санда АКК-ны аны къарамына «командировкагъа джиберилгеннге* саналлыкъ членлерине башчылыкъ этиуню тута, наркомлай къалыргъа боллукъду (алайлай къалыргъа да керекди). |
| 572 |
Олсагъатда Полит бюрону заседаниелерин хазырлауда бусагъатдан эсе излемли эмда джууаблы джорукъ орнатыргъа боллукъ эди (болургъа да керекди алай ) , алада АКК-ны членлеринден не заманны белгили болджалы бла, не къурауну белгили планы бла белгиленнген адам сан болургъа тыйыншлыды. |
| 573 |
Биз сагъат сайын этерге чакъыргъан, хар минут сайын алгъя элтиучю, артда хар секунд сайын аланы учхаралыкъларын, къолайсыз эмда ангылашынмазча болгъанларын бегитиучю хар атламыбызны заманында тинтиуню юсюнден оюмлашыргъа керекбиз. |
| 574 |
Биз не болса да бир зат билебиз, неда бизде къалай-алай болса да керти да джангы аппарат ишлер чакълы бир элементибиз барды кертиси бла да социалист, совет, д. а. к. деген атха тыйыншлы болурча деб ышансакъ, ол неден да заранлы боллукъ эди. |
| 575 |
Айтыб къояргъа, биз буржуй Запад Европа салгъанча излемле салыргъа керек тюлбюз, кесини борчуна, ёсюб, социалист къралгъа бурулууну санагъан къралгъа къаллай излем тыйыншлы, джарашы у боллукъ эсе, ма аллай излем салыргъа керекбиз. |
| 576 |
Джорукъгъа алыргъа керекди: асыулу адам материал алыргъа чыртда ышаныу болмагъанлай гузабалыкъ этгенден эсе, анга эки джылдан неда таб юч джы лдан джетген игнди Мен билеме ол джорукъну сакълагъан эмда бизни болумубузда хайырландыргъан къыйын болгъанын. |
| 577 |
Кертиси бла да биз талай джылдан, биринчисн. юлгюлю болупия кинчиси, кимни да ажымсыз этерча эмда ючюнчюсю. АКК-ча огъаргъы учреждениени итпин болумлу эталгъяныбызгъа хар ким ийнанырча, кесибизге керти аллай борч салыргъа излей эсек, биз аны эсибизге къаты алыргъа ке рекбиз. |
| 578 |
Олсагъатда талай джылны ичинде кеенни ишни баджаралырча, айырыб айтыргъа — ишчи классны, Россия коммунист партияны эмда бизни республиканы халкъыиы бютеу барыны ийнамына таяна, бизни кърал аппаратыбызны игилендирир джанындан, — учреждение къураяллыгъыбыз утопиялы зат боллукъ тюлдю. |
| 579 |
Рабкринни наркоматы бу тюрлениуню планына разы болса, олсагъатда ол, толусу бла бад жарыб бошагъынчы ишни тохтатмай бардыра, ашыкъмай эмда бир кере этилгенни тюрлендирирге огъай демей, бусагъатдан огъуна хазырланыу атламла эте башларгъа боллукъ эди. |
| 580 |
Кърал къуралышда биз энди кертиси бла не бир затха юреннгенибизни кёргюзюрге керекбиз (беш джылны ичинде бир затха юренцген айыб тюлдю), не уа — ол з ат ны этерча болалмагъаныбызны; алай эсе уа, ишни къолгъа алгъандан хайыр джокъду. |
| 581 |
Ол, скобкаланы ичинде айтыб къояйыкъ, меньшевизмге ачыкъдан джан басханы танылыб турса да, Совет влаетха келишген окъуу китабха д ж ар а м ас а да, тамалгъа Ерманскийнп бусагъатда бизни къолубузда джюрюген китабын са лыргъа боллукъду. |
| 582 |
Эшта, бу учреждениени къурамы кёб тюрлю халини бирикдирген, бир-биринден башхалыкълары болгъан адам шартланы бирикдирген джыйым болса игиди, ол себебден кандидатланы тизимин джарашдырыу джаны бла былайда иги танг ишлерге керек боллукъду. |
| 583 |
Аны бла бирге ала бизни учреждениеледе эм гитче эмда энчи учреждениеледен башлаб, эм уллу кърал учреждениелеге дери делопроизводствону тинтиу джаны бла башха-башха ишлерини арасында кеслерини заманларык тюз юлеше билирге керек боллукъдула. |
| 584 |
Бизни джангы Рабкринибнз фрапцузла деучю шартны артха къалдырыр деб ышанабыз; биз анга кюлкюлю къ ошакълылыкъ неда кюлкюлю махтанчакълыкъ дерге боллукъбуз, ол кеси да бизде бютеу бюрократиягъа — совет эмда партия бюрократиягъа — таб келишген затды. |
| 585 |
Мен «окъуу» деген сагъатда, джангыз бир керти революционер, ол чыртда бир тукъум бир накъырдалыкъ къылыбны, бир тюрлю бир хыйлалыкъны, бир тюрлю бир аманлыкъны неда аныча затны ангыларгъа унамайды деб келтирмез кёлюне деб ышанама. |
| 586 |
Бизни тыш политикабызда кесинихайырлылыгъын танытхан, бегиб бошаб, бу санагъатда ишеклилик къалдырман адетге бурулгъан бу амал, мени сартын, бизни бютеу кърал аппаратыбызгъя да андан кем келиширик тюлдю (мени кёлюме келген бла уа, андан да бек келиширикди) . |
| 587 |
Рабкрин а бютеу бизни кърал аппаратыбызгьа аталгъанды, айтыб къояргъа, аны иши тийишмеген не гитчесинден башлаб да джангыз бир учреждение д ж о к ъ д у — кърал учреждениеле да, тёбеннги да, ара да, сатыу-алыу, таза чиновник, окъуу, архив театр да, д. |
| 588 |
Аллай кенг къуллугъу болгъан учреждениеге, ол а башханы юсюне да ишини формасын бек эбли къураргъа керекди ,— да анга нек болмайды да къараууллукъ этген партия учреждение бла къараууллукъ этген совет учреждениени энчи халлы бирикдирирге?. |
| 589 |
аллай къуджур затлагъа кёб кере тюберге боллукъдуАлайлыгъы ангылашыннган да этеди: алгъа эм таукел атламла эртделеден бери да теория къарамдан тышына чыкъмагъан джерледе этилгендиле, баш болуб эмда къуру теория джаны бла къаралгъан джерледе. |
| 590 |
Алай а ёсюмлюрек капиталист къраллада социалист революция хорлаб бошагъыичы ол ийнам бла кечнниб туруу тынч тюлдю, не ючюн десенг, ууакъ эмда бек ууакъ элчиле, артыкъсыз да нэпни кёзюуюнде, экономика мадарсызлыкъдан иш къоратыуну эм тёбен дараджасындадыла. |
| 591 |
Западевропалы капиталист къралла. кими иш этиб, кими аллай мураты да болмагъанлай, бизни артха атар ючюн, Россияда граждан къазауатны элементлерин къралны не къадар аслам тозуратыргъа хайырландырыр ючюн къолдан келгенни этгендиле. |
| 592 |
Биз бусагъатда, алай бла, быллай соруугъа тюртюлебиз: ууакъ эмда бек ууакъ элчи производствобуз бла, бу тозурагъан халыбызда, западевропа капиталист къралла кесЛёринй ёсюмлерин социализмге кёчерча тамамлагъынчы, биз аякъ юсюнде тёзалырбызмы?. |
| 593 |
Алада социализм барында да тенгден «бишиб» тамамлам айдыла ала аны, бирси къралланы башхала унукъдуруб, империалист къазауатда хорлаинганладан биринчи къралны унукъдуруу бла бютеу Востокну унукъдурууну бирикдириу бла тамамланады ол. |
| 594 |
Алай а империалистлеии бютеу дунияны эки лагерге айыралгъанлары, аны бла бирге ол айрылыкъ, Германияча, кертиси бла да аллай культуралы капиталист ёсюмю болгъан къралгъа аякъ юсюне турургъа бек къыйын болум салгъаны бизни джаныбызгъа табсызлыкъ тюшюреди. |
| 595 |
Анда ишчиле . эллилеге башчылыкъ этиуню, кеслерине эллилени ийнамларын сакъларча эмда кеслерини джамагъат келишиулеринден бек уллу эблилик бла не тюрлю да артыкъ джоюмланы ызын къалдырмай къоратырча, ма аллай кърал къураргьа кюреширге керекбиз биз. |
| 596 |
КПСС-ни бу редакциясында чыкъгъан ючюнчю Программасы — ол социализмни планлы эм да не дж аны бла да игилендириуню, къралны социал-экономика ёсюмюн дженгиллетиуню тамалында совет д ж а м а гъатны мындан ары да коммунизмге кёче барыууну программасыды. |
| 597 |
Россияны пролетариатыиы аллында тамам бек къыйын эмда бек дж ууаблы борч чыкъгъанды — буржуазияны дуиия бийлигини бугъоуун биринчи болуб юзюу, Ол затны джангы типли партияны башчылыгъы бла этерге боллукъ эди,— пролетариатны джигер революцион организациясыны юсю бла. |
| 598 |
«Берчигиз бизге революционерлени организациясын — биз Россияны башын тюбюне айландырырбыз» деген ленинчи чакъырыу ишчилени, россиячы джам агъатны , уруннган халкъны эм алчы адамларыны акъыллары бла джюреклеринде исси дж ак ъл ы к ъ табханды. |
| 599 |
Пролетариатны социализм ючюн, эллилени джер ючюн, Россияны унукъгъан халкълары ны миллет азатлы къ ючюн кюрешиулерин, империалист къазауатха къаршчы, рахатлыкъ ючюн бютеу халкъны къозгъалыуун бирикдириб, партия ол кючлю ырхыны буржуй къуралышны къаушатыугъа бургъанды. |
| 600 |
Уллу Октябрь социалист революция бгатеудуния историяны тамыры бла тюрлендирген иш болгъанды, дуния ёсюмню баш дж олун эмда баш тенденцияларын ачыкълагъанды, кьайтмазлыкъ процессии — капитализмни джангы, коммунист джамагъат-экономика формация бла ауушдурууну аллын салгъанды. |
| 601 |
Культура революцияны себебинден къарангылы къ къоратылгъанды, уруннган адамны творчество кючлерин ёсдюрюрге, тин дуниясын джаш натыргъа кенг джол ачылгъанды, социалист интеллигенция къуралгъанды, марксист-ленинчи идеология совет адамланы баш ангылары болгъанды. |
| 602 |
Большевик принциплилик бла самокритиканы кёргюзе, халкъны дж акълы гъы на таяна, биреуге табыныуиу з'аранын тайдырыуда, партия эмда кърал башчылы къ этиуню ленинчи мардаларындан дж анлауну къоратыуда субъективист, волюнтарист халили джангылычланы тюзетиуде партия уллу иш бардыргъанды. |
| 603 |
«Хар кимден — болумуна кёре, хар к н и г е — къыйынына кёре» деген джорукъну дж аш ауд а баргъанына; социалист демократияны ёсюуюне; бютеу миллетле бла халкъланы тенг эркннликлерине эмда шохлукъларына; социалист хорламланы класс джауланы хыянатларыидан къоруулаугъа. |
| 604 |
Уруннганланы интернационал бириннетлиликлерин къарыусуз этерге кюреше, империализм миллетчиликни, шовинизм бла расизмни отун джандырады , башха халкъланы эркинликлери бла излемлерине, аланы миллет культура-история байлыкъларына джийиргеннген кёзден къарайды. |
| 605 |
Монополияланы артыкълыкъларына, башчылыкъ этген классланы реакцион политикаларына къаршчы кюрешиуге таукелден таукел къош уладыла интеллигенция, къуллукъчула, фермерле, ш ахарлада ууакъ буржуазияны, ууакъ миллетлени келечилери, тиширыу организацияла, д ж аш тёлю эмда студентле. |
| 606 |
Империализмни колониал системасыны къаушатылгъаны, аны оюлгъан къалаулары ны орунларында онла бла эркин къралланы къуралгъанлары — ма миллет-азатлау революцияла бла къозгъалыуланы историялы хорламлары. Ол хорлам дунияда кючлени болумларына иги танг къатылгъанды. |
| 607 |
Алай а, сынам кёргюзген бла, аланы политика бойсунмауларын бегитиуге, экономика эмда социал дж ангырыугъа дж оллары кетген зам апладан къалгъан колониал эм да дж ары м колониал затланы, империализмни ишлерини заранындан бютюн да къыйын боладыла. |
| 608 |
Экономика эмда технология джаны бла бойсунмакълыкъны, дуния капиталист мюлкде азат к ъ р ал ланы тенгсизлик болумларын хайырландыра, империализм аланы халек тукъум джегеди, кёб миллиардлы дж асакъ алыб, аланы экономикаларым таркъайтады. |
| 609 |
Азияны, Африканы, Латин Американы къраллары - ны индустрия джаны бла ёсюмлю капиталист къралл агъа кемсиз уллу борчлары империализм аланы джегерча, кимден да алгъа американ империализм унукъдурурча магъаиалы мадарны бири болгъандыла. |
| 610 |
Аланы сынамлары кёргюзген бла, кючню бусагъатда дунияда къуралгъан болумларыида алгъын джегилиб тургъан халкъланы капитализмни кери этерге, кеслерини келлик зам аиларын джегиучюледен кенгде, уруннганланы излемлери ючюн кюрешиу м адарлары кенгергеидиле. |
| 611 |
Коммунизмни болумунда бютеу производство иш уллу хайыр берген техника м адарла бла технологияланы джюрютюуню тамалында къураллыкъды, адам бла табигъатны бир-бирине гармониялы тийишиулери Коммунист формадияны баш фазасында урунуу бла производствону д ж ам агъ ат халлары толу бегирикдиле. |
| 612 |
Анга джууукълаш а, коммунист къурулушда сынам джы йы ла баргъаны сайын джангы дж ам агъатны баш фазасыны юсюнен илму къарам ёсе эмда кесгин дж араш ды ры ла Социализмни коммунизмге кёче барыуу д ж а магъатны ёсюмюню объективли законлары бла ачыкъланады, аланы эсге алмай болмайды. |
| 613 |
Алгъа чабаргъа не тюрлю тырмаш ыу да, дж ам агъатны материал эмда тин ёсюмюню дарадж асы н эсге алмай, коммунист джорукъланы сингдириу, сынам кёргюзген бла, джетишимли болмайды, ол, экономикадача, иолитикада да дж арсытыргъа боллукъду. |
| 614 |
А ла асламысына экономика ситуацияны тюрлениуюне, д ж аш ауну бютеу сфераларында терен тюрлендириуле этерге кереклисине заманында эмда тыйыншлысыча багъа берилмегени бла, аланы бадж ары уда тыйыншлы этимлилик болмагъаны бла байланыбдыла. |
| 615 |
КПСС оюм этгенден бусагъатхы ич эмда халкъла арасы болумлада совет дж ам агъатны не дж аны бла да прогресси, аны коммунизмге тохтаусуз барыуу къралны социал-экономика ёсюмюн дженгиллетиуню дж оллары нда бадж ары лы ргъа боллукъду эмда баджарылыргъа керекди. |
| 616 |
Ол бусагъатхы производствону къайсы дж анына да, д ж ам агъ ат келишиулени бютеу системасына да, адамны кеси бла ол дж аш агъан джерге да бютюн бек тнйишеди, иш къоратыуну иги танг ёсдюрюуде эм да дж ам агъатны бютеулей прогрессинде джангы перспективала ачады. |
| 617 |
П артия къралны илму-техника потенциалын мындан ары да ёсдюрюу бла файдалы хайырландырыугъа, экономиканы интенсификациясында джангы уллу м адарла ачхан, революцион тюрлендириуле болдургъан илму тинтиулени кенгертиуге мындан ары да таймаздан болуш лукъ этгенлей турлукъду. |
| 618 |
Илму-техника прогрессии дженгиллетиуню, техника бла технологияны тамыры бла тюрлендириуню, бютеу техника, къурау, экономика эмда социал факторланы барын къурауну тамалында иш къоратыу иги танг кёлтюрюллюкдю. В. И. Ленин юретгенча, алайсыз «коммунизмге толусу бла кёчерге мадар джокъду». |
| 619 |
Ол тамамлы джоюмланы хайырлылыкъларын ёсдюрюуню, аланы къысха зам анда эм онглу халкъ мюлк хайыр алыргъа, экономиканы эм таб баланслы этерге, хар дж ою лгъан сомгъа алыннган продукция бла миллет хайырны эм аслам ёсюмюн берлик баш участоклагъа джыйышдырыуну баджары ргъа керекди. |
| 620 |
Ресурсла чыгъаргъан, дж араш ды ргъан эмда хайырландыргъан санагъатлада тамамлы джоюмланы юлюшлерин игилендириу, ачханы илму-техника прогрессии дж енгиллетиуню бадж аргъан санагъатланы хайырларына джангыдан юлешиу биринчи магъаналы борчду. |
| 621 |
Онглу предприятиелени, кооперацияны т ам алында продукция чыгъарыргъа, эл мюлк бла хар джердеги сырьёну дж араш дыры ргъа, халкъны джумушун этерге деб къуралгъан предприятиелени производстволарын орунлашдырыб, гитче, орта ш ахарла бла ишчи поселокланы мадарларып толуракъ хайырландырыргъа. |
| 622 |
Халкъ мюлкню ёсдюрюуню перспективаларын КПСС тыш экономика стратегияны игилендириуню, урунууну къайсы дж аны на д а хайырлы халкъла а р а сы юлешиниуюню, неден да алгъа социалист экономика интеграцияны онглулукъларын не къадар талу хайырландырыуну мадарларындан къараб ачыкълайды. |
| 623 |
Тыш экономика эмда илму-техника байламла кенгерликдиле, халкъ мюлкню хайырлылыгъын кёлтюрюр, стратегия дж аны бла магъаналы дж оллада капиталист къ раллагъа бойсунуугъа тюшмез муратда экспорт бла импортда прогрессивли структура тюрлениуле боллукъдула. |
| 624 |
Эл мюлкню чыгъарыучу кючлерин кёлтюрюу, мюлкле арасы кооперация бла агропромышленность интеграцияны ёсдюрюу колхоз-кооператив иеликни бютеухалкъ иеликге мындан ары да джууукълаш дырыргъа, келир зам анда уа аланы бир-бирине къош аргъа мадар берлнкдиле. |
| 625 |
П артия мюлк расчегну мындан ары ёсдюрюу бла аны этим л и л иги н кёлтюрюуню, экономика мадарланы кючлю этиу бла огъаргъы организацияла белгилеген кёрпозюмлени санын къысхартыуну болумларында предприягиеле бла бирлешликлени толу мюлк расчетха кёчюре барыуну амалсыз кереклиге санайды. |
| 626 |
Ленинчи принциплеге таяна, эришиуню къурауну игилендирирге, аны этимлилйгин ёсдюрюрге, формализм бла шаблонну къоратыргъа, алчы сынамны кенг дж аяргъа , артха къалыучуланы алчыланы дарадж асына тартаргъа, башламчылыкъ, дж олдаш лы къ иш джюрютюу бла бир-бирине болушууну ёсдюрюрге керекди. |
| 627 |
Урунууну, турмушну, культураны социал ишлерин баджары угъа, адамланы излемлери бла кереклилерин бадж ары угъа тохтаусуз кючлю къайгъырыуну КПСС бютеу кърал эмда мюлк органланы, д ж ам агъ ат организацияланы ишлерини законуна санайды. |
| 628 |
Къралны экономика мадарларына кёре уруннганланы керти хайырларын дж анлаусуз ёсдюрюр ючюн, д ж а магъатны бютеу къатлары бла социал къауумларыны д ж аш ау болумларын игилендирир ючюн, партия мындан ары да къолундан келгенни этерикди. |
| 629 |
Элледе эмда джангы хайырландырылыб баш лагъан районлада турмуш бадж ары у дженгил джюрюш бла б ар Фатар нроблеманы, алай демеклик, 2000 дж ы лгъа хар юйдегини энчи фатары-квартирасы неда энчи юйю болурча болум къурауну айырылыб уллу социал м агъаналы ишге санайды партия. |
| 630 |
КПСС мындан ары да урунуу бла къазауатны ветеранларыны, джылы уллайгъан адамланы, сакъатланы, къазауатда ёлгенлени юйдегилерини материал болумларын маджал этиуге, аланы социал, медицина эмда культура дж аны бла бадж ары угъа къайгъыргъанлай турлукъду. |
| 631 |
Не джанындан да д ж ам агъ ат - ны дж аш аууна урунуу коллективлени тийишиулерин ёсдюрюрге, аны бла бирге экономика, социал эмда культура ёсюмде аланы кесгин борчланы толтурууда джуу* аблылыкъларын кёлтюрюуню нюзюрлю кючлендире бардырыуну кереклиге санайды ол. |
| 632 |
Ол ёсюм бир заманлада боллукъ истериялы нерснективада миллетлени толу КПСС бизни кёб миллетли социалист къралда джюздсп артыкъ миллет бла халкъны бирге уруннган эмда дж аш агъан болумунда миллет келишиулени игилендириуню юсюнден джангы борчла дж орукълу чыкъгъанларын эсебге алады. |
| 633 |
Союз эмда автоном республикаланы, автоном об ластлаб ла автоном округланы баш ламчыльжъларыны бютеусоюз масштабда арадан башчылыкъ этиу бла байламлы къурау бютеу къралны ресурсларын, джергили табигъатны эмда башха затланЫ оюмлу хайырландырыргъа мадар берликди. |
| 634 |
Кеслерини миллет тиллерин билген бла къалмай, совет адам ла миллетле арасы тил мадаргъа санаб, кеслери разылыкълары бла алгъан орус тилни билиулери да илмуну, техниканы, ата дж уртлу эмда дунияны культурасыны джетишимлернн билирге кенг джол ачады. |
| 635 |
Ленинчи миллет политиканы дж анлаусуз бардырыу, халкъланы шохлугъун не къадар бегитиу социализмни игилендирнуню бёлюнмезлик кесегиди, бизни кёб миллетли социалист Ата джуртубузну мындан ары джаш - наууна элтген, д ж ам агъ ат практика бла сыналгъан дж олду деген оюмдан къарайды партия. |
| 636 |
Аны башчылыгъы бла ишлейдиле бу системаны башха звенолары — Совет кърал, профессионал союзла, комсомол, кооператив эмда башха д ж ам агъат организацияла, ала адамланы бютеу къатларыны, миллетле бла халкъланы излемлерини бнрлиги бла энчи халын ачыкълайдыла. |
| 637 |
КПСС, ишин Конституциягъа кёре къурай, кърал эмда д ж а м а гъат организацияланы ишлерине башчылыкъ этеди, а л а ны ишлерини координациясын бардырады, ол организацияланы хар бири кесини функцияларын не къадар толу толтурурларына къайгъырады. |
| 638 |
Гражданланы социал-экономика, политика, энчи праволары бла эркинликлеринн кенгерликлерине эмда байынырыкъларына, аланы толу баджары лыуларына не къадар таб болумла бла гарантияла къураллыкъларына партия мындан ары да къайгъырлыкъды. |
| 639 |
Советлени ишин игилендирир эмда алагъ а джангы кючле къошулур ючюн, къралгъа башчылыкъ этиуню школун д ж а н гы адам ла — миллионла бла саналгъан уруннганла — ётер ючюн, Советлени депутатлыкъ къурамы сайлаулада хаман да джангы ртыла барлыкъды. |
| 640 |
Регионланы экономика бла социал ёсюмлерин комилексли баджары уда, магъаналы борчланы оноуун кеслери этиуде, аланы джерлеринде орналгъан организацияланы ишлерин келишдириу бла контрольгъа алыуда тёбеннги Советлени мапьаналары бла дж ууаблылы кълары мындан ары да кёлтюрюле барлыкъды. |
| 641 |
Сайлаучуланы амаиатларын, граж данланы билдиреулери бла оюмларын джыйышдырыу бла толтурууну системасын. джямагъат оюмну билиуню системасын мындан ары ля игилендирирге, этилген оноуланы юсюнден эмда ала къалай толгъанларындан адам лагъа толуракъ хапао айтыргъа керекди. |
| 642 |
Урунуу коллективленн бютеулю джыйылыулары бла советлерини магъанасы, аланы оноуларын толтурууда администрацияны джууаблылыгъы кёлтюрюллюкдю, мастерлени, участокланы тамадаларын, производство бёлеклени башха башчыларын сайлау дж орукъгъа кёчюрюу бадж арыллыкъды. |
| 643 |
Баш чылыкъ этген аппарат тынчыракъ, учузуракъ болурча, штатда керексизни къоратырча этерге, бюрократизм бла формализмни, ведомстволукъ бла местничествону къадж ы към ай къоратыргъа, компетенциясы бла башламчылыгъы болмагъан къуллукъчуладаи таукел къутулургъа тыйыншлыды. |
| 644 |
Ишде хар башчыны энчи джууаблылыгъы болуб, коллегиялыкъны къ адж ы към ай бадж ары ргъа, ишлерине кёре къуллукъчулагъа п о з багъа берирге, этилген оноуланы керти толууларына хайырлы контроль салыргъа Совет кърал эмда дж амагъат контрольну этимлилигин ёсдюрюуге КПСС тири болушурукъду. |
| 645 |
Уруннганланы халкъ контрольну органларында ишлегенлери а л а ны политика ангыларын эмда халкъ излемлени къоруулауда тириликлерин ёсдюрюуню магъаналы формасыды, ишге кърал кёзден къараргъа юретеди халкъ, байлыкъгъа иеча къаратады, деб алайгъа санайды ол. |
| 646 |
Кърал бла дж ам агъат дж аш ауну право тамалын бегитиуге, социалист закон бла джорукъну д ж ан л ау суз сакълаугъа, правосудиени органларыны, прокурор надзорну, юстиция бла ич ишлени игилендириуге партия таймаздан къайгъыра тургъанды эмда къайгъыргъанлай турлукъду. |
| 647 |
Алай а империализм агрессияны ачар деген къоркъуу, къазауат конфликтле къурумагъанлары себебли, СССР-ни къорууланыу къууатын кючлю этиуге, аны къоркъуусузлугъун бегитиуге, Сауутлу Кючлени къаллай агрессияны да ууатыргъа хазырлыгъына хаман да эс бёллюкдю партия. |
| 648 |
Совет Сауутлу Кючлени аскер потенциалыны, аскер усталыкъны, идея чыдамлылыкъны, энчи составны къурамлылыгъы бла мизамыны, аны патриот эмда интернационал борчха кертилигини, кючлю техника бла сауутланнганыны деменгили там алы болуруна партия мындан ары да таймаздан къайгъыра барлыкъды. |
| 649 |
Комсомол д ж аш ла бла къызлада урунуу бла д ж ам агъ ат тириликни къаджыкъмай ёсдюрюрге, аДада марксист-ленинчи д ж аш ау къарамны, политика бла адеб-намыс культураны, социализм бла рахатлыкъны джазы уларына историялы джууаблы болгъанларын ангылауну къураргъа керекди. |
| 650 |
Бютеу совет адам ла марксист-ленинчи илмуну терен билирча, политика культураны ёсдюрюрча, партияны полнтикасын дж араш ды ры угъа ангылы къошулурча эмда аны дж аш ауда тири бардырырча этиуге КПСС таймаздан къайгъыргъанлай турлукъду. |
| 651 |
Коммунизмге тохтаусуз барыуну болумунда иги адамлыкъ, тюзлюк, ашхылы къ шартланы дж ы йгьан революцион кюрешни нюзюрлернне, коммунизмни идеалларына кертиликни т а малында къуралгъан коммунист адебни творчество кючю толудан толу ачыкъланады. |
| 652 |
Ол адамны джангы урунуу эмда творчество джетишимле болдурургъа, коллективни эмда бютеу къралны дж аш аууна иш этиб къошулургъа, дж аш ауну социалист джоругъуна келишмеген затлагъ а таукел къаршчылыкъ танытыргъа, коммунист идеалла ючюн кючлю кюреширге кёллендиреди. |
| 653 |
Адамны уллу граж данлы къда, совет законла бла социалист дж ам агъ атда дж аш ауну джорукъларыны сыйларын кёрюуде, социалист закончулукъну не тюрлю бузулуууна да тёзмеуде, право джорукъну сакълаугъа тири къошулургъа хазырлыкъда юретиуге партия уллу магъана береди. |
| 654 |
ХАЛКЪ ОКЪУУДА Кюч-къарыу бла, ангы-акэьыл бла ишлерча, халкъ мюлкде, д ж ам агъ ат эмда кърал джаш ауиу тюрлю-тюрлю санагъатлары нда, илму бла культураны сферасында тири ишлерча адамланы юретиу бла хазырлауну партия таймаздан бардырады. |
| 655 |
Ол производетвону, илму бла культураны излемлерин терк огъуна эсге алыргъа, халкъ мюлкню уллу профессионал хазырлыгъы, идея-политика джаны ндан терен ангысы болгъан, къурау, башчылыкъ этиу ишлени бадж ара билген усталадан нзлемии толтурургъа борчлуду. |
| 656 |
Буржуй идеологиягъа, ревизионизм бла догматизмге къаршчы кюрешиу д ж ам агъ ат илмуну магъаналы борчу болуб келеди эмда болгъанлай къаП артия джигитлик излем ишлени, илмуда оюмла бла джолланы арасында баргъан эришиуню, хайырлы дискуссияланы дж акълайды . |
| 657 |
Актуал проблемаланы предметле арасы тинтилиулерин баджарыу, илму кадрланы тыйыншлы къурамлылыгъын, илму учреждениелени, хайырлы излемле бла оюмланы структурасын заманны излемине кёре тюрлениуюн болдуруу илмуну къурауну айырылыб кенг ёсюм алыргъа керекли формаларыдыла. |
| 658 |
Д ж ангы кючлени къошулуулары, ол санда производство сферадан къошулууларын да айтыб, алимлени творчество мадарларын оюмлу хайырландырыу, теория эмда практика магъаналы проблсмалагъа къошхан керти юлюшлерине кёре аланы ишге къызындырыу илмуну ёсюмюне амалсыз керекли болумду. |
| 659 |
Культура къурулушну ленинчп дж орукъларын таймаздан башчылыкъгъа тута, партия уруннганланы эстетика сезимлеге юретиуге, ёсюб келген тёлюню ата дж уртлу эмда дуния суратлау культураны эм иги юлгюлеринде юретиуге къайгъыргьанлай турлукъду. |
| 660 |
Партия ол борчланы джетишимли толтурууну дж анлаусуз джолуна бу затланы санайды: культура-джарыкълыкъ ишни магъанасы бла дж орукъларын таймаздан игилендириуню, аны материал базасын бегитиуию, элледе эмда джангы хайырландырыла тебреген районлада культура къурулушну дженгил бардырыуну. |
| 661 |
Мындан ары да совет адамланы этимли урунуулары рахатлыкъны болумунда барыр ючюн, хал къла арасы болумну иги этер, дуниягъа джайы лгъан къызыу сауутланыуну тохтатыр, ядро къазауатны халкъланы баш ларына тюшген къоркъууун тайдырыр ючюн, КПСС къолдан келгенни аймай этерикди. |
| 662 |
Идеология санагъатда КП СС къарнаш партияланы социализм ишлеуде, уруннганланы коммунист ангыда юретиуде сынамларын бир-бирине бериу дж аны бла биригиб кюреширге, марксист-ленинчи теорияны ёсдюрюр ючюн, аны творчество халисин терен этер ючюн кюреширге чакъырады. |
| 663 |
Социализм кесини онглулугъун сауут кюч бла тюл, д ж ам агъ ат дж аш ауну бютеу санагъатлары нда юлгюню кючю бла танытады — экономиками, илму бла культураны динамикалы ёсгенлерн бла, уруннганланы д ж аш ау болумларыны кёлпорюлгени бла, социалист демократияны тереннге баргъаны бла. |
| 664 |
Ол зат а бир-бирини ич иш леринекъатышмау, бир-бирини законлу излемлерини сыйын кёрюу, тенглик бла бирча къоркъуусузлукъну джоругъун мюкюл этиу эмда д ж аш ауда бардырыу, аны там алы н да бир-бирине уллу ыш анмакълыкъны къурау деген затланы джыйышдырады кесине. |
| 665 |
Европада къоркъуусузлукъну, ыш анмакълы къ бЛа рахатлыкъда иш джюрютюулени Совет Союзну башламы бла эмда аны таукел къошулгъаны бла башланнган процесси ёсер ючюн эмда терен болур ючюн, бютеу дуниягъа джайылыр ючюн, джанлаусуз кюреширикди партия. |
| 666 |
Адам улуну излемлери, бютеу халкъланы насыблары ючюн КПСС, Совет кърал къызыу сауутланыуну тохтатыуну, сауутсузланыуну, халкъланы къоркъуусузлукълары бла рахатлыкъны баджарыуну мадарларыны кенг конструктивли программасын джакълайдыла. |
| 667 |
планетаны эм къоркъуулу районларында аскерле бла сауутну бузлатыуну эмда къысхартыуну, башха къралланы джерлеринде аскер базаланы къурутууну, бир-бирине ышанмакълыкъны бегитирча м адарла этиуню, аскер къаугъала чыгъыуну къоркъууун аз этиуню, ол бош чурумладан чыгъыуну къоркъууун да. |
| 668 |
Ол социалист дж ам агъатны игилендириуде эмда коммунизмге барыуда этген шпине бек м агъ ан алы интернационал борчхача къарайды. Ол борчну бадж ары у дуния социалист снстеманы излемлерине, х ал къ ла арасы ишчи классны, бютеу адам улуну излемлерине тюз келишеди. |
| 669 |
Хар зам анда социал эмда миллет унугъуугъа къ ар ш чы джанлаусуз кюрешиучюле болуб тургъан коммунист - ле бюгюнлюкде джер джюзюнде рахатлыкъны сакълар ючюн, адамланы дж аш аргъ а эркинликлерии сакълар ючюн кюрешиуню ал тизгинлеринде барадыла. |
| 670 |
Аскер къоркъууну чурумларын ала кесгин ангылайдыла, халкъла арасы тикликни ышырыуда, къызыу сауутланыуну бардырыуда керти терслиги болгъанланы айгъакълайдыла, къазауатха къаршчы кюрешиуге юлюш къош аргъа къолларындан келликле бла биригиб ишлерге тырмаш адыла. |
| 671 |
К ъарнаш партияланы арасында бир-бир проблемаланы юсюнде мюкюллюк болмагъаны болса, бир-бири къарамын иги ангылар эмда эки дж аны на да келишген оюмла этер ючюн, аллай проблемаланы дж олдаш лы къ халда сюзюуню хайырлыгъа санайды КПСС. |
| 672 |
Къарнаш партияла бла кесини иш джюрютюуюнде КПСС пролетар интернационализмни принциплерин къаты тутады. Пролетар интернационализм революцион бириннетлилик бла бирге хар партияны баш эркинлигин эмда тенглигин мюкюл этиуню тыйыншлы кёреди. |
| 673 |
Ол принципни тамалында КПСС, арада информация джюрюте, коммунист эмда ишчи партияла бла байламлыкъны таукел ёсдюреди, эки къраллы эмда кёб къраллы тюбешиуледе болады, аны кибик керекли кёзюуде бардырылгъан регион эмда андан кенг халкъла арасы кенгешлеге къошулады. |
| 674 |
Социалист эмда социализмсиз къралланы коммунист эмда ишчи партияларыны бир-бирине болушлукъ этиулери д ж ам агъ ат прогрессии магъаналы факКПСС социалист, социал-демократ, лейборист партияла бла байламлыкъны ёсдюрюуню дж олу бла мындан ары да барлыкъды. |
| 675 |
дуния коммунист къозгъалыуну революцион идеалларын эмда марксист-ленинчи там аллары н дж акъларыкъды, илму коммунизмни теориясын творчестволу ёсдюрлюкдю, догматизм бла ревизионизмге къаршчы, ишчи къозгъалыугъа буржуй идеологияны къайсы тюрлю хатасы да тиимоз ючюн таймаздан кюреширикди;. |
| 676 |
къарнаш партйяланы бирикдирирэмда аланы бир муратда ишлетир ючюн, коммунистлени интернационал бириннетлиликлери ючюн, коммунист къозгъалыуну д у ния къазауатны болдурмауну ишине къошхан юлгошюн аслам этер ючюн къолдан келгенни барын этерикди;. |
| 677 |
Д ж ангы историялы болумлада, ич ёсюм бла халкъла арасы аренада къралны аллына джууаблы борчла чыкъгьан заманда, совет дж ам агъатны дж аш ауунда партияны башчылыкъ этген магьанасы дж орукълу ёседи, аны политика, къурау эмда идеология ишини дарадж асы на джангы уллу излемле салыиадыла. |
| 678 |
политика системаны ёсдюрюу бла кёбчюлюкню политика эмда урунуу тирилигин кёлтюрюуню, аны производствогъа, кърал эмда д ж ам агъ ат ишлеге баш чы лы къ этиуню там алында демократияны, халкъны кеси кесине социалист оноу этиуюн теренлетиу бла;. |
| 679 |
Ол идея-теория, политикаюретиу, къурау эмда мюлк ишни бирлигине ишде аллына бармау бла консерватизмни не тюрлюсюне да к ъ ар шчы. бардырылгъан компромиссиз кюрешге, чыгъыб келген проблемаланы кереклисича деменгили бадж ары рча творчестволу излеулеге принциили магъана береди. |
| 680 |
КПСС кесини кадр политикасы бла башчылыкъ этерге политика дж аны бла бишген, уллу адеб-намыс ишленмеклиги болгъан, компетентли, башчылыкъ этерге нюзюрю болгъан коммунистле бла партияда болмагъанланы салыргъа, башчылыкъ этген ишге тиширыуланы теджерге болушурукъду. |
| 681 |
Иш жаланда сизни бир тюрлю бир ийнаныуугъуз болгъанда тюйюлдю, сизни ийнаныуугъуз керти ийнаныу болургъа, уллу къыйынлыкъла болгъан заманлада да, уллу зауукълукълада да аны бла жашарча аллай ийнаныу, аны бла ёлюмден да къоркъмазча аллай ийнаныу болургъа керекди. |
| 682 |
Мени акъылыма кёре, Аллах ачыуланыр деп къоркъмаулукъ бусагъатдагъы заманны бек уллу акъылсызлыгъыды. Аны къой, бир Аллахны эм Аны ачыуланыууну юсюнден халкъ кертида къайгъы этип сагъышланмагъаны акъылны бирда болмагъанча бек дыккылыгъыны белгисиди. |
| 683 |
Тюрмеде жырларгъа арталлыда эркин этилмегенине да къарамай, мен жырладым: "Исса - Сен мени къууанчымса, Жанымы зауукълугьуса, Сен мени сыйымса-махтауумса, Ах, къалай кёп термиледи, Къоркъууда жюрек сюеди, Ёмюрденахыргьа Сени бла болургъа!" Аны тутмакъла барысы да эшитген эдиле. |
| 684 |
Мен толу бир ыйыкъны ичинде адамны жашауу ючюн кюрешдим да энди къутхардым аны деп ойлагъан эдим, алай сен мени ишими хыликкя этип, саусузну тёшегини ары жанындан туруп къолларынгы узатаса да, битеу мени къыйынымдан хайыр къалмайды. |
| 685 |
Алай эсе, аны кёлю тартхан къаллай эсе да бир болгъан-болмагъан затланы юсюнден аны бла сёлешиуню тюрлю магъанасы жокъду, мен а: "Бир Аллахны сабийи къачан болсагъыз да, жалан ол заманда адам боллукъсуз!" - деп къайтарып айтыуну къоярыкъ тюйюлме. |
| 686 |
Алайды да, биз Аллахны сабийлери тюйюлбюз, биз Аллахны сюймейбиз, биз Аны фарызларына бузукълукъ этебиз, Аны бла бизни ишибиз жокъду, биз тилек тилемейбиз - бир бирде бек ахыргъа тыянсакъ, къыйын болумгъа тюшсек, амалсыздан ол мадарны этгенибизни айтмасакъ. |
| 687 |
Кертисин айтханда аны жалан бир зат бла ангылатыргъа боллукъду, кертиди, адамла аны эшитирге да сюймейдиле, алай аны ангылатыр ючюн мен андан башха бир зат да билмейме: ким эсе да биреулен бир жаныбызда тохтап бизни аямай ашыкъдырады!. |
| 688 |
Мен анга бардым да айтдым: "Багъалы шуёхум, Сиз жашауугъузну жоя турасыз, Сиз юйюрюгюзню бузасыз, Сиз сабийлеригизни аллында хыликгялы боласыз!" Ол уллу промышленность къуллукъчу мени аллымда къалай олтургъаны бюгюн да кёзюме кёрюнеди. |
| 689 |
Ол адам мермерден этилген суратны аллында тохтады да къууанчлы халда ангылатды: "Бу мени азатлагъан Авраам Линкольнду!" Сора мен сагъыш этип эсге тюшюрдюм: бу жаш тууардан кёп заман алгъа президент Линкольн, къаты урушну бардыра, негрлени азатлаугьа жетишгенди. |
| 690 |
Сиз ол заманны кёлюгюзге келтиригиз да, Иссаны къачын кёзге кёргюзтюгюз да, Аны кёрюп бу затха толу ийнаныгъыз деп мен Сизге айталлыкъма: "Мен Аллахны эркин баласы болур ючюн былайда къарангылыкъны бийлигинден мени къутхарыр ючюн иш бардырылгъанды"""". |
| 691 |
Ёлген тенгим а жатханлай къалдыКёп жылладан сора мен биринчи кере къолларымы кёкге кётюрюп тилек этдим: "Мени Аллахым, жаханимге бармазлыгъымы мен толу билгинчи манга ёлюм берме!" Мен сизге сабыр айтыргъа сюеме, андан сора мен аскердеги пасторгъа барып;. |
| 692 |
Алай манга мени ючюн ёлюрча Кесин къурман этген Исса керек тюйюлдю!" Аны бетинде мен миллионла бла саналгъан адамланы кёреме, ала да тюз алай ойлайдыла: мени гюняхым эм шарайыбым жокъду, аны себепли Аллахны аллында кесими жашауум ючюн жууап бераллыкъма!. |
| 693 |
Алайда мен къызардым да (жарсыугъа, бек терк къызып къалыучума) анга кесими атдым: "Тынгылагъыз, жылы келген адам, кесиме пайгьамбаргъа Ницшени сайлагьанма деп манга сёз ючюн 16-жыллыкъ жаш айтса эди, мен ышарыр эдим да былай сагъыш этер эдим;. |
| 694 |
Ол столгъа уллу акъ къагъытны салды да, къолуна карандаш алып, уллу къагъытны ортасында ызлыкъ тартып, андан ары айтды: "Ангылаймысыз, жюйюсхан пастор, мен хар нени да билеме, мен сюйсем, мен былайда тартхан ызлыкъча чекден ётерге керек боллукъ эдим. |
| 695 |
Анга мен жаланда былай жууап бераллыкъма: "Масихчиле бла тюбеше турмасагъыз, Аллахны Сёзю айтылыучу жерге бармасагъыз, Сиз ийнаныулукъда тураллыкъ тюйюлАхырында мени бла бир жол шагъырейленнген бир къарт тиширыуну юсюнден айтыргъа сюеме. |
| 696 |
Тиширыу андан ары не болгъанын айтханды: "Юлиус Дамманн биринчи кере кафедрагъа чыкъды да бу сёзню окъуду: "Нек десенг, Аллах дунияны алай бек сюйгенинден, Кесини жангыз Уланын, Анга ийнаннган хар адам, жоюлмай, ёмюрлюк жашаулу болур ючюн бергенди"""". |
| 697 |
Мен алайда бирбирден арталлыда башха адамла болгъанларын кёз аллыма келтирдим: эндиге дери Аллахны бош халал затха санап, Анга сансыз къарагъан эм диннге ийнанмагъан жаш тиширыу; чагъырны хар маркасын аны татыууна кёре ангылаялыучу къарт жюйюсхан. |
| 698 |
"Ах, - деп жууаплады ол манга, - мени жашауум Иссаны къолунда болгъанлы бери, манга мени гюняхларым кечилгенли бери, мен Аллахха сабий болгъанлы бери, андан бери былайда ол бир кесекчикни тынгылап турду да андан сора айтды: хар кюнюм - Иссаны Туугъан кюнюню байрамычады". |
| 699 |
Аны ючюн мен Анга ыспас этерге сюеме!" Андан сора мени эсимде бу сёзле айтылгъандыла: "Сау бутларым бла жаханимге чабып баргьанымдан эсе, къымылдаялмазча болуп аурусам да Аллахха сабий болуп Иссаны къолунда тургьаным игиди!" Андан сора мен анга айтдым: "Мени багъалы Амзелим!. |
| 700 |
БИЗНИ СЮЙМЕКЛИКГЕ Бир-бирде мен бу теманы атына былай айтама: "Сюймеклик гюнях болургъа боллукъмуду?" Былайда адамны саны, хини бла байламлы сюймекликни юсюнден, башхача айтсакъ, биз барыбыз да билирге сюйген затны юсюнден барады. |
| 701 |
Ара Африканы тинтиу жаны бла уллу алим Давид Левингстон - дуниягъа белгили аты болгъан уллу адамладан бири, эрлиги, билими уллу болгъан акъыллы адам ёмюрлюк дуниягъа былай ётгенди (килиса бла байламлы болмагьан адам: "былай ёлгенди" дер эди). |
| 702 |
Мен урушда болгьанымда, анам манга былай жазгьан эди: "Мен бюгече сагъат ючде уяннганма да, акъылыма сабийлерим бла туудукъларым келгендиле, мен охну ичинде тургьан сизни юсюгюзден, Канададан хапары келмей тургьан Елизаветаны юсюнден сагьыш этгенме. |
| 703 |
Юлгюге Гётени алайыкъ, - ол ариу, бай, акъыллы адам болгъанды, министрни къуллугъунда ишлегенди, къысхасын айтсакъ: неси да болгъанды, алай ахырында уа: чынттыда жаны тынчайгьан сагъатланы барысын да бирге къошханда юч кюн хазна болгъу эди дегенди. |
| 704 |
Къыямат кюн Сиз жаны Бир Аллахны аллында быллай сёзлени айтыргъа къалай сюесиз: "Раббий, мен Сени зауукълугъунгу къабыл этмегенме, мен гюняхланы кечиуню алмагъанма, нек дегенде пастор арталлыда жараусуз эди!?" Алайды да, Сиз кюнлени биринде Аллахны аллынДа сюелирге сюемисиз?. |
| 705 |
А л ш мен кесими гюняхларым болгъанларыны юсюнден Анга тюз айтыргьа, андан сора уа къачха къарай, ийнаныуум бла бу затны къабыл этерге керекме: "Иссаны къаны къачдан тёгюлгенди Аны бетинден, аны жыякъларындан, менде хыйсапсыз кёп шарайып бар эди, алай къан мени жууду". |
| 706 |
Бизни бусагъатдагъы жашауубуз Иссаны юсюнДен Инжилни ыспассыз этип, бир жанына тюрте эсе, ол зат Иссаны юсюнден Инжилге къажау шагъатлыкъ этмейди, бизни заманны билимсизлигини юсюнден шагъатлыкъ этеди, нек дегенде къутхарылыр ючюн бизге жангыз амал - Иссады!. |
| 707 |
Шуёхларым, Сизни бу къолайсыз болумдан чыгъарыр муратда эм Сизни Аллах бла жарашдырыр муратда Ол анда Сизни ючюн ёледи. Аллай болумда Сиз башхаланы ачыуландырасыз, кесигиз кесигизни ачыуландырасыз эм башхала да Сизни ачыуландырадыла. |
| 708 |
Мен биргеме торт келтиргенме, энди биз бирге олтурайыкъ да ашайыкъ!" Алайлай ол адам бу затны ангылайды: Иссаны оноуунда болгъан адам кишини кёрюп болмауну билмейди, ол ачыуланыудан кериди, нек дегенде Аллахны сюймеклиги аны жюрегине къуюлгъанды. |
| 709 |
"Узакъдагъынгы сюй", - ол алай къыйын тюйюлдю, алай "Жууукъдагъынгы сюй", - бу уа къыйАлай бла, мен акъыл этгеннге кёре, мен кесими жууугъуракъдагьы адамларымы, ол санда манга аманлыкъ излеген, ауур къылыкълы, къоркъуулу адамны да сюйсем, дуния жаланда ол заманда башха тюрлю болаллыкъды. |
| 710 |
ХАР НЕ ДА КЕРЕКЛИСИЧА ТАИ ТЮЙЮЛДЮ Уллу шахарны пастору болгъанымда кёп адамла бла ушакъларымда мен ол темагьа къатыла, алагьа: "Айтыгъыз, Сизни жашауугъузда хар зат тийишлисича тапмыды?" деп соруучу эдим, эм мен ахырында: "Хар зат тапмыды?. |
| 711 |
Масихчи - ол жюрегини теренинден былай айталлыкъ адамды: "Исса Масих - Атасындан ёмюрлюкде туугъан чынтты Аллах болгъанына эм Мариям деген къыздан туугъан чынтты адам болгъанына, мени, жоюлгъан эм ёлюрге буюрулгъан адамны къутхаргъан Раббийим болгъанына мен ийнанама. |
| 712 |
"Эшитемисе, мен алай жашаялмаз эдим, - дедим мен, - Ол мени кесине къабыл алгъанын мен билирге керекме да!" Ой, сиз, арсар масихчиле, Аллахны барлыгъын, битеу алып айтханда, билмегенле, ахча бла болумугьуз къалай болгьанын тюз билгенле, алай Аллахны юсюнден а жукъ билмегенле!. |
| 713 |
Ала къызарыучудула, мен а сёзюмю андан ары бардырама: "Мингле бла саналгъан адепли адамланы ийнандыргъан Библияны Сиз терсге санай эсегиз, эм алай бла кесигизни аладан да адеплиге санай эсегиз, сора Сиз Библияны бек тынгылы окъугъан болурсуз. |
| 714 |
Кесими Эссендеги жаш тёлюм бла бир жерге солургъа атланып тебиресем, биз хар эртден сайын азыкъ ашарны аллында онбеш минутха жыйылып: "Жукъудан къобуп, Сени аллынгда, Аллахым, сюелеме"... дегенча аллай гимнни бла Библиядан жолгъа игилик жоралагъан назмуну жырлаучу эдик. |
| 715 |
Ангылаймысыз, кёбюсюнде, орамда бара, мен былай сагьыш этеме: битеу манга тюбеген адамла кеслерин масихчилеге санайдыла, хазна къалмай барысы да тилек юйню жасагьын тёлейдиле, алай мен бусагьатда биреуленни тохтатьт: "Кечгинлик беригиз!. |
| 716 |
Биз ала насыпсыз болгьанларыны юсюнден, алада гюнях жокъду деген ёчюрюк болгъаныны юсюнден, теу альт айчханда, ала ёмюрлюк жашау эмда Аллахны Дю болгъанларына ийнаннганларыны юсюнден айча к. Кече сагъач экиде мен юйге кечеме дедим. |
| 717 |
Инжилни халкъгъа дсайыу жаланда пасторну иши болуп къалмай, кеслерини да ишлери болгъанын масихчиле билир ючюн, бизни ишлеген жерлерибизде - предприятиялада, школлада, учреждениялада да Иссаны атын билир ючюн, ол тилек юйню жасакъларын арталлыда тыйылырын бир бирде мен бек сюйюучюме. |
| 718 |
Аякъларыбызны тюбюнде басар жерибиз эртдеден бери окъуна къымылдай тургьанын Сиз алыкъа къалай эслемегенсиз?" Тюбюбюзде басар жерибиз бек ышангысыз болгъанын эслер ючюн, мен акъыл этгеннге кёре, промышленность предприятияны директору болургъа керек тюйюлДю. |
| 719 |
Анга омакъ сёзле айтыу Сизге керек тюйюлдю Бир юй бийчеча бош сёзле бла тилек этсегиз тамамды"Раббий Исса, бюгюн къыйын кюндю: эрими халы осалды, сабийле тынгыламайдыла, бюгюн быстыр жуууллукъ кюндю, битеу ол затланы юсюне уа бизге 10 марка бек керекдиле. |
| 720 |
Сабийле, устазла жетишмегенлеринден этгенбиз ол ишни деп, школну директору Сафаргъа ол кюн алай ангылатхан эди, биринчи, экинчи классланы сабийлери бир отоуда, биринчи класс отоуну сол жанында, экинчи класс онг жанында олтурул дере аладыла. |
| 721 |
Болса да, «Сабийни ж ум уш ха жибер да, ызындан къара», — дегенлей болмайым деп, Мариям ж аулукълукъ, пальтолукъ да этген ботасын юсюне жабып, юйден чыкъгъанлай, эл бригадир арбазгъа келип тохтаД Ы - — Мариям, юйдемиеиз? — деди ол. |
| 722 |
Къызчыкъларына ат атаргъа тебирегенде, Сафар кишиге ал бермей, Марзият деп атагъанында, таматаладан эшитген тырманы жангыдан къулагъына эшитиле, бусагъатда М адинахан, Назир, Ануар да, тенглери да кесини тёгерегине басынып тургъанча болуп, хар къыйынлыгъын да унутуп, олтура эди Сафар. |
| 723 |
Сафар биринчи жыйылыуларында окъун а : «Устазны иши сабийлени жюреклеринде ёмюрден ахыргъа жашарыкъ тюйюл эсе, аллай адам бек алгъа кесин алдайды», — деп сёзню кесгин салып тохтагьанында, терс сёлешесе деген адам болмагъанлыкъгъа, кёпле артыкъ бюсюремей, къуш-муш болдула. |
| 724 |
Тохта, Раузат, бирге барайыкъ, — деди Мариям аллына сюелип тургъан Сафарны жолун кесип ётерге болмай, онг жанында суу ызыны юсю бла ат— Кет-кет, аллахчю, сен да, сени хатангдан не сёзле эшитип барама былайда, — деди Раузат, атлашын тохтатмай. |
| 725 |
Болса да, «Сау болугъуз, къыйыныгъызны ёмюрде да унутмам», — деп, юйден чыгъып кетерге Сафарны къолундан келмей эди. Сафар, Харунладан къайтханлай, кеси отоууна кирди да, патегшг чыракъны уллуракъ жандырып, та.мблагъы дерслсрине хазырланыргъа киришди. |
| 726 |
... Не ышарыргъа кюрешсе да, Сафарда болгъан мудахлыкъны ким да ангыларча эди. — Келчи, былайгъа олтур, — деп, Ж амий печь аллында кеси олтуруучу лаппунну алып, Сафарны шинтигини юсюне салды. — Жашым, бу къонакъ болууунгу къачан къоярыкъса?. |
| 727 |
Бу жол да Дахир Харуннга кёлкъалды сёзлерин башлагъанда, Сафарны тынгылап къойгъаны аны ючюн болду. ... Сафар эшикге чыгъып, къучагъы толу отун кийирди да, аланы печь аллына салып, сора юсюню къар ж угъусун къагъып, кеси отоууна кирди. |
| 728 |
Хм, кёлге уа нек? Аны мында табаргъа боллукъду. Санга не ат жарашханына къарайыкъ. Ма, къара, санга ташчыкъ дерге боллукъду, угъай, ол асыры гитчечикди. Ма чыбыкъчыкъ, алай ол да асыры иничкеди. Угъай. Ёргерек чыгъайыкъ, андан кёп зат кёрюнеди. |
| 729 |
Охо, сау къалыгъыз. Жулдузланы иги кёрюрча, бийигирек минейим. Ах, ай тас болду! Жулдузла уа къайдадыла? Бу къарангыда мен юйге къалай барлыкъма? Нечик дауурлуду эм жарыкъ! Жулдузчукъла жерге тёгюлюп турадыла! Энди ала къалай боллукъдула?. |
| 730 |
Мен аны керген этгенме, ол бери келеди. Биринчи джер къалтырарыкъды, артдан орнундан таярыкъды, богъан ояллукъду тюбюню, от, ырхы, мен чам этмейме, ийнан менге, аякъ тюбюбюзде болгъан зат ьары джокъ боллукъду. Бизге миийгрекге къачаргъа керекди. Кел, башгъа мадар джокъду. Барайыкъ. |
| 731 |
Ачыкъ джерде турургъа боллкъ тююлдю, бизге Дорбун керекди. Мени ызымдан атлагъыз, таушугъузну чыгъармай, бизни уллу джануарла эштиб къойгъунчун. Тохта, кетдик. Тохта, кетдик. Тохта, кетдик. Тохта, кетдик. Тохта, кетдик. Тохта, кетдик. |
| 732 |
сора барабыз, сиз кёзюгюзге бир кергюстюгюз ол узакъ джолну. Саулай юйдегибиз бла акъыртын-акъыртын барлыкъбыз. Бирге кюнле бла, кечелени этдюрлюкбюз, таурухла айтырыкъбыз, кюллюкбюз. Сора бизни юйдегибиз андан да бек бирленникди. |
| 733 |
Эртде-эртду бир гитче къапланчыкъ джашагъанды, ол юйдегиси бла Дорбунда тургъанды, аланы кёб джорукълары болгъанды. Эм сыйлы джоругъу уа алай айтгъанды, кечегиде Дорбундан чыкъма. Эшик а уа алай ауур эди, ол джорукъну эсинде тутурча эди. |
| 734 |
ызына Дорбунга къайтыргъа керекди. Хайда, къызууракъ бирге тутулугъузда, къымылдагъыз, къымылдагъыз. Болугъуз, мени къолларымдан тутугъуз. Токъмакъ, атла, хайда, хайда, бирге барабыз. Тулпар, не болгъанды сенге, биз блайда къалсакъ, ёллюкбюз. |
| 735 |
Аламат! Грасом, бизге эм иги столчукъ керекди. Къалайды ийиси? Бурнунг бла терен солу да, битеу зауукълугъун сез. Нечикди? Мында тер бла эски чындай ийисден сора жукъ болмаз дейме. Кеси да саргъыл киречикни эсиме тюшюреди, сен не дейсе ансы?. |
| 736 |
Ёсдюрген этеди. Досум, къанынг бара турад да. Алтынчыкъ, къара, аны мыйыгъында да къан. Бу къан къадаргъа бир къара! Эй, нек эсе да, мен сени, жаратмайма. Кеч болгъынчу юйге барырмек, санга къайгъырама. Бу беш жулдузлу ашханады, алай, жаратмай эсенг, къаланга къайтхан иги болур. |
| 737 |
Вольфганг Моцарт болмасам да, Аламат ойнайла тюекле. Мен бир жиргенчли эсем да, «Асылсыз эрши!» десенг да, Жирегимде жашайды бир ариу умут. Кёресе да, анда-санда тутад усум, Сюек ууата эсем да, Мен жууашма, не десенг да. Ичибизде жашайд, жашайд ариу умуууут. |
| 738 |
Да хау, алай Юджин Фиценберг деген ёксюз жашчыкъны хапарын айтып жанынгы къыйнаргъа сюймейме. Хыыы. Сабийлигимде бир китабым бар эди: Флигайн Райдерни юсюнден таурух. Бай эди ол, жигит эди. Тиширыула да бек сюйген, алай махтанчагъ а тюйюл эди. |
| 739 |
Андан сора не болгъанын билген а алай къыйын тюйюлдю. Тас хангошаны табылгъаны ючюн битеу ханлыкъны адамы къууанч эте эди. Той-оюн тохтамай сау ыйыкъ барды, тюзюн айтсам, энди кёп зат эсимде тюйюлдю. Барысыны да умутлары толдула. |
| 740 |
ДИКСОН: Сизни бу сагъатда халыгъыз къачхынчыгъа да, бёлек заманнга келгеннге да, политика имигрантха да келишмейди. Политика къачхынчы болургъа да чырт да келишмейди. Ма бу сагъатда сизни бизни къыралда тургъаныгъыз, къалай айтайым, бек иги да тюйюлдю. |
| 741 |
АМЕЛИЯ: Аллах ючюн, ол бир джолда болгъан затла ючюн кечгинлик сал. Тюбешиуге алай чакъыргъанны да ким кёргенди, Мени биреулен джанымдан этиб турады. Тюбеширге уа керекди. Мен а, къолунда, хурджунунда болгъан джаш бла тюбешеме. Кел, хар нени да джангыдан башлайыкъ. |
| 742 |
ДИКСОН: Угъай. Бюгюнден башлаб Наворски былайда джашарыкъды! Бюгюн келлик адамла, мени бла бирге, мени къалай ишлегениме къарарыкъдыла. Эм бек а, аэропортну къалай ишлегенине багъа берликдиле. Алай эсе уа, биз алагъа кёргюзейик, бу аэропорт Штатлада биринчи аэропорт болгъанын!. |
| 743 |
ДЖО: Сеннге сагъыракъ болургъа керекди. Сеннге тиширыула джабыша башлагъандыла. Тюбешиуге эркишини кеси чакъыргъан тиширыу ол къаллай тиширыуду? Ол аманлыкъгъа хар заманда хазырды. Анга ышаргъанынгы саугъагъа къоюб олтурсанг да, озуб боллукъду. |
| 744 |
ЭНРИКЕ: Мен алгъанма, битеу къыстырып тургъан ахчамы къоратханма,берген а эталмайма. Кечгинлик, кечгинлик. Шо, сен мени ючюн этерге керексе алай. Сен этсенг, сени амалтын мен нени да этерге сёз береме. Шо, мени ючюн бир эт. Ма мындан сора, мен сенден бир зат да тилемем. |
| 745 |
Ой ёхтем ростов халкъым, менге бир тынгыла, Алёшха, шахар бабасны джашына! Да къаллай бир боллукъду, бизге - орус халкъгъа, бу гудучуну чыдаб турургъа? Сакълайыкъ сабийлерибизни, юйдегилерибизни да! Турайыкъ бирден Эресей джер ючюн!. |
| 746 |
Бу этапда, социализм кесини энчи тамалында ёсюб баргъан кёзюуде, джангы къуралышны къураучу кючлери, социалист джашау джорукъну онглулукълары не къадар толу ачыла келедиле, уруннганла уллу революцией хорламланы ашхылыкълары бла кенгден кенг хайырланадыла. |
| 747 |
Совет къралны къуралыуу бла иши демократиялы централизмни принциплерине кёре джарашдырыладыла: кърал властны бютеу органлары тюбюнден башына дери сайланадыла, ала халкъгъа отчёт бередиле, огъаргъы органланы бегимлерин тёбеннгиле сёзсюз толтурадыла. |
| 748 |
Марксист-ленинчи окъуу бла сауутланнган Коммунист партия джамагъатны ёсюмюню баш перспективасын, СССР-ни ич эмда тыш политика джолун белгилейди, совет халкъны уллу къураучу ишине башчылыкъ этеди, аны коммунизм ючюн кюрешиуюне планлы, илму тамаллы болум береди. |
| 749 |
Профессионал союзла, Джаш Тёлюню Бютеусоюз Ленинчи Коммунист Союзу, кооператив, дагъыда башха кёбчюлюк джамагъат организацияла, кеслерини уставлы борчларына кёре, кърал эмда джамагъат ишлеге башчылыкъ этиуге, политика,,мюлк эмда социалкультура ишлени баджарыугъа къошуладыла. |
| 750 |
Урунуу коллективле социалист эришнуню ёсдюредиле, ишни алчы джорукъларын джайыугъа, иш мизамны бегитиуге себеб боладыла, кеслериии членлерин коммунист адебде юретедиле, аланы политика ангыларын, культураларын эмда иш усталыкъларын ёсдюрюуге къайгъырадыла. |
| 751 |
СССР-де Законнга кёре, кустарлыкъ-ремеслолу санагъатланы, эл мюлкню, джамагъатны турмуш джумушун баджарыуну сферасында, аны кибик гражданланы сынгар кеслерини эмда аланы юйдегилерини къыйыныны тамалында баджарылгъан башха ишледе бирем-башха урунургъа мадар бериледи. |
| 752 |
Кърал джамагъатны социал бирчалыгъын кючлендириуге, шахар бла элни, акъыл эмда кюч бла ишлеуню арасындагъы танг башхалыкъланы къурутуугъа, бютеу миллетле бла халкъланы не джаны бла да ёсюмлерине эмда джууукълашыуларына себеб береди. |
| 753 |
20 статья. «Хар бирини эркин ёсюую бютеу барысыны эркин ёсюуюню мадарыды» деген коммунист идеалгъа кёре, кърал, гражданла кеслерини творчестволу кючлерин, билимлери бла фахмуларын хайырландырыр ючюн, адамны хар не джаны бла да ёсдюрюр ючюн, керти мадарланы кенгертиуню кеснне нюзюр этеди. |
| 754 |
Кърал урунууну болумун маджал этиу бла аны сакълауну, аны илму айтханча къурауну игилендириуге, ауур къол къыйынны къысхартыугъа, андан ары уа халкъ мюлкню бютеу санагъатларында производствону комплексли механизациясы бла автоматизациясыны тамалында аны толусу бла къурутуугъа къайгъырады. |
| 755 |
СССР-де окъууну бирлик системасы къуралыбды эмда игилене барады, ол гражданланы тюз билим эмда усталыкъ алыуларын баджарады, коммунист юретиуге, джаш тёлюню акъклын эмда кючюн ёсдюрюуге, аны урунуугъа эмда джамагъат джашаугъа хазырлаугъа къуллукъ этеди. |
| 756 |
Уруннганланы излемлерин эмда рахатлыкъны ишин джакълау ючюн, революцией эмда миллет-азатлыкъ къозгъалыугъа къошулуу ючюн, прогрессивли джамагьат-политика, илму неда башха творчестволу нш ючюн терсленнген тыш къраллы адамлагъа СССР къралда джашаргъа эркинлик береди. |
| 757 |
Ол затлада кърал тыйыншлы болумну къурайды, кеси разылыгъы бла къуралгъан обществолагъа, творчестволу союзлагъа джакълыкъ этеди, нзобретениеле бла лагъымчылыкъ оюмланы халкъ мюлкгс эмда джашауну башха сфераларына сингднриуню къурайды. |
| 758 |
Совет Социалист Республикаланы Союзу миллетлеии кеси оноуларыиа эркинлик табханларыиы эмда тенг эркинликли Совет Социалист Республикаланы кеси разылыкълары бла бирикгенлерини, социалист федерализмни джоругъуну тамалында къуралгъан кёб миллетли бирикгеи союз къралды. |
| 759 |
6) СССР-ни бирлик кърал бюджетин джарашдырыу бла бегитиуню, аны толгъаныны юсюнден отчётну бегитиуню; ачха эмда кредит бирлик системагъа башчылыкъ этиуню; СССР-ни кърал бюджетин къураугъа тюшген налогла бла хайырланы белгилеуню; багъала бла урунуугъа хаКъ тёлеу политиканы белгилеуню;. |
| 760 |
Союз республика кесини территориясында экономика бла социал ёсюмню комплексли бардырыуну баджарады, ол территорияда ССР-ни Союзуну эркинликлерин баджарыугъа болушады, СССР-ни кърал власть бла башчылыкъ этиучю баш органларыны бегимлерин джашауда бардырады. |
| 761 |
Россия Совет Федератив Социалист Республикагъа Башкир, Бурят, Дагъыстан, КъабартыМалкъар, Къалмукъ, Карел, Коми, Марий, Мордва, Север Тегей, Татар, Тува, Удмурт, Чечен-Ингуш, Чуваш, Якут автоном совет социалист реопубликала киредиле. |
| 762 |
Халкъ депутатланы Советлери тюзюнлей кеслери эмда ала къурагъан органланы юсю бла кърал, мюлк эмда социал-культура къурулушну бютеу санагъатларына башчылыкъ этедиле, бегпмле аладыла, аланы толтурууну баджарадыла, бегимлени джашауда толууларына къараууллукъ этедиле. |
| 763 |
СССР-ни гражданларына эмда джамагъат организациялагъа депутатлагъа кандидатланы политика, ишлеу эмда энчи шартларын эркин эмда хар не джаны бла да сюзюуню гарантиясы, аны кибик джыиылыулада, басмада, телевидениеде, радиода агитация бардырыргъа эркинлик бериледи. |
| 764 |
Халкъ депутатланы тыйыншлы Советлери сайлаучуланы аманатларына къарайдыла, экономика бла социал ёсюмню планларын джарашдыргъан эмда бюджетни къурагъан заманда аланы тергеуге аладыла, аманатланы толтурууну баджарадыла, аланы къалай толгъанларыидан гражданланы хапарлы этедиле. |
| 765 |
Советленн ишине къошула, депутатла кърал, мюлк эмда социал-культура къурулушну ишлерин бад ж арадыла, Советлени бегимлерин джашауда бардырыуну къурайдыла, кърал органланы, предприятиелени, учреждениеле бла организацняланы ишлерине контрольну баджарадыла. |
| 766 |
Советни сессняларыны кёзюуюнде, аны кибик депутат эркинликлени баджарыуну закон бла белгиленнген башха кёзюулеринде депутат производство неда къуллукъ борчларын толтуруудан бош этиледи, ол кёзюуде аны таймаздан ишлеген джеринде орта джалы сакъланады. |
| 767 |
Кеслери сайлагъан мандат комиссияланы теджеулери бла Союзну Совети эмда Миллетлени Совети депутатланы эркинликлерин къабыл этиуню юсюнден, сайлау джорукъну бузулгъан тёреси болса уа, бир-бир депутатны сайлау терс баргъаныны юсюнден бегим аладыла. |
| 768 |
СССР-ни Баш Советини сессиясы палаталаны башха-башха эмда биргелей джыйылыуларындан, аны кибик аланы арасы кёзюуде палаталаны таймаздан ишлеген комиссиялары неда СССР-ни Баш Советини комиссиялары бардырыучу джыйылыуладан къуралады. |
| 769 |
Законланы проектлери бла кърал джашауну терен магъаналы башха ишлери, СССР-ни Баш Советини неда СССР-ни Баш Советини Президиумуну башламы бла неда союз республиканы излегени бла этилген бегимге кёре, бютеухалкъ сюзюуге салыныргъа боллукъдула. |
| 770 |
Союзну Совета бла Миллетлени Советини арасында келишмегенлик болса, палатала паритетли тамалда къурагъан джарашдырыу комиссиягъа бериледи иш, андан сора ишге Союзну Совета бла Миллетлени Совета биргелей джыйылыуда экинчи кере къарайдыла. |
| 771 |
СССР-ни Баш Советини депутаты, СССР-ни Баш Советини разылыгъы болмай, сессияланы арасы кёзюуде уа — СССР-ни Баш Советини Президиумундан разылыкъ алынмай, терслеу джууабха тартылыргъа, тутулургъа неда сюдню юсю бла административ айыб салыуну башха мадарларына джолугъургъа болмайды. |
| 772 |
СССР-ни бютеусоюз министерстволары бла кърал комитетлери СССР-ни бютеу территориясында тюзюнлей неда кеслери къурагъан органланы юсю бла алагъа буюрулгъан санагъатлагъа башчылыкъ этедиле неда саиагъатла арасы башчылыкъны баджарадыла. |
| 773 |
Союз республиканы Конституциясын къабыл этиу, анга тюрлениуле къошуу; экономика бла социал ёсюмню кърал планларын, союз республиканы кърал бюджети бла аланы толтурууну отчётун бегитиу; анга бойсуннган органланы къурау сынгар союз республиканы Баш Советини ишидиле. |
| 774 |
Союз республиканы Министрлерини С овети СССР-ни эмда союз республиканы закон чыгъарыу актларыны, СССР-ни Министрлерини Советини бегимлери бла буйрукъларыны тамалында эмда аланы толтурур мурат бла бегимле бла буйрукъла чыгъарады, аланы толтурууну къурайды эмда тинтеди. |
| 775 |
Автоном республиканы Конституциясынкъабыл этиу, анга тюрлениуле къошуу; экономика бла социал ёсюмню кърал планларын, аны кибик автоном республиканы кърал бюджетин бегитиу; анга бойсуниган органланы къурау сынгар автоном республиканы Баш Советини ишидиле. |
| 776 |
СССР-де СССР-ни Баш Сюдю, союз республикаланы Баш Сюдлери, автоном республикаланы Баш Сюдлери, край, область, шахар сюдле, автоном областланы сюдлери, автоном округланы сюдлери, район (шахар) халкъ сюдле, аны кибик Сауутлу Кючледе аскер трибуналла ишлейдиле. |
| 777 |
169 статья. Совет Социалист Республикаланы Союзуну Кърал герби, будай башланы эшилгенини арасында оракъ бла чёгючню сураты, кюн таякъланы джарыгъында тургъан джер джюзюне салыныб, союз республикаланы тиллеринде: «Бютеу къралланы пролетарлары, бирлешигиз!» деген джазыуу бла къуралады. |
| 778 |
Совет Социалист Республикаланы Союзуну Кърал байрагъы тёртмюйюш къызыл къумачдан этиледи, аны баш мюйюшюнде, сабыны къатында, алтын оракъ бла чёгюнчю эмда аланы башында тёгерегинде алтын чалыуу болгъан бешмюйюш къызыл джулдузну суратлары салыныб. |
| 779 |
Бизни толу эркинлигибиз барды, деб келеди кёлюме, Конституцияны хазырлау, сюзюу эмда алыу бла байламлы чыкъгъан магъаналы борчла социалист демократиями бютеу принциплерин джанлаусуз сакълауну тамалында тамам или баджарылгъандыла деб айтыртъа. |
| 780 |
Ол затны эсге ала, Конституцияны 1-чи статьясында былай джазаргъа деб айтылады: Совет бютеухалкъ кърал ишчилени, эллиле бла интеллигенцияны, къралны бютеу миллетлери бла халкъларыны уруннганларыны иннетлери бла излемлерин баджарады. |
| 781 |
Сёлешиуле бла письмоланы танг кесегинде, башчылыкъ этиуню органлары бла башчылыкъ этген адамланы Советле бла джамагъатны аллында джууаблылыкълары бла отчёт бериу принципни джашауда андан да къатыракъ баджарыргъа керекди, деген оюм айтылады. |
| 782 |
Исполкомланы, депутатланы эмда сайланнган башха къуллукъчуланы, Советлени аллында кибик, урунуу коллективле бла адамланы джашагъан джерлеринде джыйылыуларыны аллында да кёзюую бла отчёт бере турлукъларыны юсюнден борчларын айтыб, тыйыншлы статьялада керти да эсге алыргъа боллукъду. |
| 783 |
Бир белгили территорияда ишни байламлылыгъы бла координациясын, предприятиеле бла социал-культура учреждениелени ёсюмюн комплексли баджаргъан тёбеннги органланы да, аланы бойсунмакълыкъларына къарамай, борчларыпы юсюнден алай ачыкъ айтмакълыкъ эшта, тюз боллукъду. |
| 784 |
Ол себебден, сёз ючюн, барына да бирча хакъ эмда пенсия телеуню къошууну юсюнден неда аланы мардаларын сынгар урунуу стажны тамалында, ишчилени квалификациялары бла аланы ишлерини агъачына къарамай, белгилеуню юсюнден берилген айтымланы алыныргъа мадарлары джокъду. |
| 785 |
Ала Конституциягъа бир совет миллет деген оюмну кийирейик, союз эмда автоном республикаланы къурутайыкъ неда союз республикаланы СССР-деп чыгъаргъа эркинликлерин, тышхы иш джюрютюуге эркинликлерин сыйырыб, аланы суверенитетлерин тамам мардалайыкъ, дейдиле. |
| 786 |
Советлени эркинликлерини болджалын эки джыл бла джарымда мардалагъан статья да тири сюзюуню чыгъаргъанды. Депутат кесини борчларын иги билиб бошар эмда хайырлыракъ ишлер ючюн, ол болджалны беш джылгъа белгнлерге деген кёб айтым берилгенди. |
| 787 |
Ленин башчылыкъ этген сегизинчи съездде огъуна, ол кесини бегимлерин «Совет органланы юсю бла Совет Конституцияны чеклеринде» бардыргъанын айтханды, Советлени ишлерине башчылыкъ эте, ол аланы орнун толтурмайды, партия эмда кърал органланы функцияларыны чеклерин айырады. |
| 788 |
Уруннганланы коллективлери эмда башха-башха адамла кърал органла бла джамагъат организацияланы ишлерини тюрлю-тюрлю аспектлерини юсюнден тюз, кёбюсюне кючлю критика эсгертиуле айтхандыла, ишни игилендирлик, болгъан кемликлени къоратырыкъ мадарланы теджегендиле. |
| 789 |
Эшта, урунуу бла социал ишлени юсюнден Комитет эмда башха ведомствола, аны кибик ВЦСПС отпускаланы системасын хазырлагъан сагъатда ол оюмлагъа эс бёлюрге керекдиле, аны бла биргелей ол ишде къарнаш къралланы практикасынада къараргъа тыйыншлыды. |
| 790 |
СССР-ни джангы Конституциясыны проектини текстинде къарнаш къралланы конституцияларындагъы шартла да белгили халда ачыкъланнганларын, аны кибик аланы конституциялары да алгъыннгы совет законланы сынамларын кеслерине джыйышдыргъанларыи сюйюнюб чертедиле социалист къраллада. |
| 791 |
Африканы, Азияны, Латин Американы кёб къралыны басмасы проектге комментарийле бериб тургъанды. ды. Аны бла биргелей, айырыб айтсакъ, Совет къралны проектде кёргюзюлген джетишимлери социализмге джол салгъан халкъланы барына да кёллендирген юлгю болгъанлары чертилгенди. (Аплодисментле). |
| 792 |
Бир къауум запад газет СССР-ни джангы Баш Закону Совет Союзда демократиями мындан ары ёсеригин кёргюзеди, гражданланы эмда дж ам агъат организацияланы эркинликлери кенгерлигин, аланы бютеу къралны политикасына хайырларыны тийгени ёсе баргъанын кёргюзеди. |
| 793 |
Американ «Балтимор сан» тюз ангылатханды проектни совет гражданлагъа «запад конституцияланы къайсысындан да толу эркинликле бергенин: урунургъа, солургъа, усталыкъ сайларгъа, социал джаны бла, мекям бла баджарылырпьа, бил им алыргъа, хакъсыз медицина болушлукъ табаргъа эркинликлени». |
| 794 |
Капиталист къралланы кърал, политика деятеллери бла басмасы Конституцияны тыш политиканы юсюнден башында Совет Союз кьрал-право формада кесини рахатлыкъны ишине эмда халкъланы арасында иш джюрютюуге тырмашханын бегитгенине мюкюл боладыла. |
| 795 |
Былайдан биягъы шаблон фатауала, бетсиз джалгъанчылыкъ эмда Совет Союзну юсюнден бурдурмай алдау чыгъадыла. Алай этгенле адамланы Совет Союздан аз хапарлары болгъанына, оюмсуз окъуучулагъа, тынгылаучулагъа, къараучулагъа таянадыла. |
| 796 |
Бизни Конституцияны проектинде бир заманда эмда бир джерде болмагъанча кенг, ачыкъ эмда толу кёргюзюлгендиле гражданланы социал-экономика эмда политика эркинликлери бла баш бошлукълары, аны кибик ол эркннликлени джашауда бардырыуну кесгин гарантиялары, — ол затдан ала джанлаяллыкъ тюлдюле. |
| 797 |
Неда къуралышхан залим аманлыкъчылыкънь; аллында кетмезлик къоркъууда джашай, басма, кино, телевидение бла радио дж аш тёлюню кесимчилик, къатылыкъ эмда зорлукъ халиде юретирге не да этпб кюрешгенлерин кёрюб турургъа «эркинликлерими»?. |
| 798 |
СССР-ни Констутициясыны проектине кёре, гражданин эркинликлери социалист джамагъат бла къралгъа къаршчы хайырландырылмазгъа керекдиле,—«алай демеклик, совет гражданланы бир деб бир эркинликлери джокъду», — деб джазады, сёз ючюн, австриячы газет «Зальцбургер фольксблат». Ма, кёрдюгюзмю!. |
| 799 |
Башхача айтсакъ, бизни класс джауларыбызны кёллерине келген бла, СССР-ни гражданларына, баям, джал-джангыз бир «эркиилик» берирге керек эди — империализма къууанчха Совет къралгъа къаршчы, социалист къуралышха къаршчы кюрешиуню эркинлигин. |
| 800 |
Совет адамла коммунизмни ишлеуню къыйындан къыйын эмда джууаблы борчларын баджара баргъанларына кёре Коммунист партияны магъанасы да ёсе барлыкъды. Ол зат а социалист демокрцтияны къысхартыу тюлдю. аны бютюн да терен ёсюмлю этиудю—бизни партияны Программасында айтылгъаныча. |
| 801 |
Дагъыда бир зат. Бизни джангы Конституцияны запад критиклерини бир къаууму анга «солдан» чабыуул этерге кюрешеди, проектни авторлары коммунизмде къралны къуруругъуну юсюнден марксист окъууну кереклисича тутмайдыла, деген оюмлагъа кетеди. |
| 802 |
Ол неди десенг, социалист кърал ёсе эмда нгилене баргъанына кёре, миллионла бла адамла властны органларыпы ишине, халкъ контрольгъа, производствогъа башчылыкъ этиу бла хазнаны юлешиуге, социал эмда культура политикагъа, тюз сюд этиуге тириден тири къошула барадыла. |
| 803 |
Совет Союзну, аны ызы бла къарнаш къралланы да сынамы кёргюзген бла, социализмни тамалларын къурау, алай демеклик, джегиучю классланы къоратыу, халкъ мюлкню бютеу секторларында джамагъат иеликни бегитиу алкъын коммунизмге тюзюнлей кёчюб башларгъа мадар бермейди. |
| 804 |
Андан бери озгъан заманны ичинде материал производствону санагъатларында урунууну фондла бла баджарылгъаны 14 кереге ёсгенди, промышленностда урунууну энергия бла бадж арылгъаны— хазна къалмай 8 кереге, эл мюлкде— 15 кереден асламгъа ёсгенди. |
| 805 |
Сёз джокъду, кючлю эмда алчы индустриягъа, онглу, кючлю механизмленнген эл мюлкге таяннган джамагъат саналыргъа боллукъду аллай ёсюмлю социалист джамагъатха. Аллай болум джамагъат ёсюмню баш эмда керти июзюрюне адамланы кёб тюрлю излемлерин толудан толу баджарыуиу салыргъа мадар береди. |
| 806 |
Совет джамагъатны Коммунист партияны тёгерегинде бирикген бютеу класслары бла социал къауумларыны, бютеу миллетлери бла халкъларыны, бютеу тёлюлерини бирликлери къаллай деменгили эмда бек болгъанын Конституцияны проектин сюзюу энтда бир кере кёргюздю (Кёбге баргъан аплодисментле). |
| 807 |
Ала боюнларына онглу социалист борчла алдыла, планлагъа тюзетиуле къошдула, производствону хайырлылыгъын эмда ишни агъачлылыгъын ёсдюрюуню джангы резервлерин табдыла, кеслерини джангы Конституцияларына уллу урунуу джигитликле бла тюбедиле. |
| 808 |
Подмосковьеден келген къурч эритиучю — Конституцияда гражданланы энчи мюлклеринде болургъа боллукъ тюрлю-тюрлю рыехыны тизиб кёргюзюу бла жъалмай, энчи мюлкню тамалын урунуудан тюшген хайырла къурагъанларын чертерге керек болгъанын айтханды. |
| 809 |
Магнитогорскеде металлургия комбинатны директору — бизни экономикабыз къуру хозрасчетну, хайыр алыу бла кеси багъасын учуз этиуню себебинден ёсгени бла къалмай, дагъыда башха экономика мадарла бла къызыныуланы себебинден да ёсгенин чертерге тыйыншлысын айтханды. |
| 810 |
Кировоград областдан трактор бригаданы бригадири — Конституцияда ачыкъ эмда кесгин джазыб, колхозланы, джер бла хайырланнганланы башхаларыча, джерни файдалы джюрютюрге, анга аяулу къараргъа, аны битим бериуюн ёсдюрюрге борчлу болгъанларын кёргюзюрге тыйыншлысын айтханды. |
| 811 |
Бизни джамагъат коммунизмни джолу бла не къадар арыдан-ары барса, социалист демократияны джангы Конституцияда кёргюзюлген уллу творчестволу кючлери — халкъны властыны, халкъны излемлери ючюн къуралгъан властны кючлери—ол къадар толу ачыла барлыкъдыла. |
| 812 |
Ол ишге себеб болуу, хар гражданда мийик политика культураны къураугъа болушуу партия, кърал, джамагъат организацияланы магъаналы борчларыды. Ала уруннганланы ко.ммунизмде, коммунист ангыда ёсдюрюуге джууаблыдыла. (Аплодисментле). |
| 813 |
Конституцияны джашаугъа киргени андан сора да закон чыгъарыу ишлени уллу программасын толтурууну излейди. Мен алгъын айтханымча, анга талай зат киреди — талай джангы закон актны хазырлау. Аланы чыгъарылыргъа кереклиси Конституцияда кёргюзтюлгенди неда аны магъанасындан ангылашынады. |
| 814 |
Ленин ишчи классны алчы кесегинча къурагъан Коммунист партия кюрешни махтаулу джолун ётгенди, ишчи класс бла уруннган эллилени Уллу Октябрь социалист революцияны хорламына, бизни къралда пролетариатны днктатурасын орнатыугъа келтиргенди. |
| 815 |
КПСС кесини бютеу ишинде марксист-ленинчи окъууну, социализмни планлы эмда не джаны бла да игилендириуню, къралны социал-экономика ёсюмюн дженгиллетиуню тамалында совет джамагъатны коммунизмге мындан ары барыууну борчлары белгиленнген Программасын башчылыкъгъа тутады. |
| 816 |
КПСС кесини ишин партия джашауну ленинчи мардаларын, демократиялы централизмни принциплерин, башчылыкъ этиуде коллективизмни, партияны ич демократиясын, коммунистлени творчестволу тириликлерин, критика бла самокритиканы, кенг ачыкълыкъны не джаны бла да ёсдюрюуню тамалында къурайды. |
| 817 |
КПСС-ге член партияны Программасын эмда Уставын мюкюл этген, коммунизмни ишлеуге тири къошулгъан, партия организацияланы биринде ишлеген, партияны бегимлерин толтургъан эмда членлик взносла тёлеген Совет Союзну хар къайсы гражданини болургъа боллукъду. |
| 818 |
а) партияны баш джолу бла оноуларын джашауда кючлю эмда джанлаусуз бардырыргъа, кёбчюлюкге КПСС-ни ич эмда тыш политикасын ангылагыргъа, уруннганланы аны толтуруугъа къураргъа, партияны халкъ бла байламлыкъларын бегитирге эмда кенгертирге болушургъа;. |
| 819 |
б) партия джыйылыулада, конференциялада, съездледе, партия комитетлени кенгешлеринде эмда партия басмада партияны политика эмда практика ишини юсюнден хар затны эркин сюзерге, организация бегим алгъынчы кесини кёлюндегин ачыкъ айтыргъа эмда оюмун джакъларгъа;. |
| 820 |
Рекомендация бергенле рекомендация берилгенлени политика, иш эмда мораль джанындан характеристикаларында айтылгъан асыулукъларыны кертилигине партия организацияланы аллында джууаблыдыла, алагъа идея-политика ёсюуде болушлукъ этерге керекдиле. |
| 821 |
Партияны ол члени неда членнге кандидаты кертиси бла да партия организация бла байламлыкъны тас этгени белгили болса, ол партиядан чыкъгъаннга саналады, аны юсюнден ал башланнган партия организация оноу этеди эмда аны бегитирге партияны райкомуна неда горкомуна береди. |
| 822 |
Устав салгъан борчларын толтурмагъаны эмда башха терсликлери ючюн партияны члени неда членнге кандидаты джууабха тартылады эмда анга быллай айыбла салыныргъа боладыла: эсгертиу, выговор (къаты выговор), учёт карточкасына джазылгъан выговор (къаты выговор). |
| 823 |
Ал башланнган партия организация партиядан чыгъарыуну юсюнден этген оноу, партияны ол джыйылыуда болгъан членлерини юч этиб экиден кем болмагъан саны разылыгъын билдирсе, къабыл этилгеннге саналады эмда партияны район комитети неда шахар комитети бегитгенден сора кючюне киреди. |
| 824 |
КПСС-ни Ара Комитетини членин, членнге кандидатын эмда КПСС-ни Ара Ревизион Комиссиясыны членин партиядан чыгъарыу ишге партияны съездинде, съездлени арасында уа АК-ни Пленумунда Ара Комитетни членлерини ючден экиси болгъан кёбчюлюкню разылыгъы бла оноу этиледи. |
| 825 |
Партиядан чыгъарылгъанланы неда айыб алгъанланы апелляцияларына, аны кибик партиядан чыгъарыуну юсюнден партия организацияланы бегимлерине тыйыншлы партия комитетле, ала тюшген кюнден санаб, эки айдан кёб болмагъан болджалны ичинде къарайдыла. |
| 826 |
Партия оргаиизацияны башчылыкъ этген баш органы: бютеулю джыйылыу неда конференция (ал башланнган партия организациялагъа), конференция (район, шахар, округ, область, край организациялагъа), съезд (союз республикаланы компартияларына, Совет Союзну Коммунист партиясына). |
| 827 |
Партияны членлери 15-ден аз болгъан ал башланнган, цех организациялада эмда партия группалада парторганизацияланы секретарларын, секретарланы заместителлерин эмда партгрупоргланы сайлау коммунистлени разылыкълары бла ачыкъ чёб атыу халда бардырылыргъа боллукъду. |
| 828 |
КПСС-ни АК-ни, союз республикаланы компартияларыны АК-лерини, партияны крайкомларыны, обкомларыны, окружкомларыны, шахар эмда район комитетлерини членлери бла членнге кандидатлары алагъа этилген уллу ышанмакълыкъгъа кеслерини бютеу ишлери бла керти болургъа керекдиле. |
| 829 |
КПСС-ни Ара Ревизион Комиссиясыны эмда тёбеннги партия организацияланы ревизион комиссияларыны членлерин ол комиссияланьг составларындан чыгъарыуну юсюнден ишге аланы кенгешлеринде партия комитетлени членлерини эмда членнге кандидатларыны юсюнден белгиленнген джорукъдача къаралады. |
| 830 |
Кенг дискуссия, артыкъ да бек партия политиканы ишлерини юсюнден бютеусоюз масштаблы дискуссия, партияны членлерини къарамларын эркин ачыкълау баджарылырча эмда фракция къауумланы къураргъа эмда партияны ичинде айрылыкъ этсргс кюрешиу дыгаласла болмазча бардырылыргъа керекди. |
| 831 |
Партияны уллу магъаналы бегимлерин сюзер эмда аланы толтурууну мадарларып джарашдырыр ючюн, аны кибик хар джерде джашауну ишлерине къарар ючюн, район, шахар, округ, область, край партия организацияланы эмда союз республикаланы компартияларыны активини джыйылыулары боладыла. |
| 832 |
Партия джашауну тюрлю-тюрлю ишлери бла байламлы таймаздан ишлеген неда болджаллы комиссияла эмда ишчи группала партия комитетледе къуралыргъа, аны кибик коммунистлени партия органланы ишлерине джамагъат башламчылыкъ халда къошууну бирси формалары хайырландырылыргъа боллукъдула. |
| 833 |
Совет Союзну Коммунист партиясыны Ара Комитета сайлайды: АК-ни Пленумларыны арасында партияны ишине башчылыкъ этер ючюн — Политбюрону; хар кюндеги ишге, баш болуб, кадрланы сайлау бла ишни баджарылгъанына къараугъа башчылыкъ этер ючюн — Секретариатны. |
| 834 |
а) КПСС-ни членлери бла членнге кандидатлары партия мизамны къалай сакълагъанларына къарайды, партияны Программасы бла Уставын, партия эмда кърал мизамны бузуу ючюн терсликлери болгъан коммунистлени, аны кибик партия моральны бузгъанланы джууабха тартады;. |
| 835 |
б) идеология ишни къурау, марксизмни-ленинизмни пропагандалау, уруннганланы коммунистангылыкъларын кёлтюрюу, тёбеннги басмагъа, радио бла телевидениеге башчылыкъ этиу, илмуну, культураны, халкъокъууну учреждениелерини ишлерине контроль этиу. |
| 836 |
Кёзюусюз (чрезвычайный) съездле, конференцияла союз республиканы компартиясыны АК-ни, край, область комитетни оноуу бла неда республикан, край, область партия организациялагъа кирген организацияланы членлерини бютеу саныны ючден бирини излеми бла джыйыладыла. |
| 837 |
Ал башланнган партия организапияла партиянычленлери ишлеген джерледе къураладыла — заводлада, фабрикалада, совхозлада эмда башха предприятиеледе, колхозлада, Сауутлу Кючлени бёлеклеринде, учреждениеледе, окъуу заведениеледе эмда аны кибик джерледе, партияны членлери ючден аз болмасала. |
| 838 |
Бир-бир кёзюуде обкомну, крайкомну, союз республиканы компартиясыны АК-ни эркинлиги бла производство бирлешликге кирген эмда кёбюсюне бир шахарны, бир районну неда талай районну джсринде орналгъан талай предприятиени чегинде парторганизацияла къуралыргъа боладыла. |
| 839 |
Ол урунуу коллективни политика ёзегиди, ишни тюзюнлей уруннганланы арасында бардырады, аланы партияны тёгерегинде бирикдиреди, коммунизмни ишлеуню борчларын толтуруугъа къурайды, партияны кадрла политикасын баджарыугъа тири къошулады. |
| 840 |
г) коммунистлени урунууда эмда джамагъат-политика джашауда алчылыкъ магъаналарын кёлтюрюр ючюн, аланы турмушда юлгюлю халиликлери ючюн къайгъырады, КПСС-ге членлени эмда членнге кандидатланы уставлыкъ борчланы эмда партия аманатланы толтурууларыпы юсюнден отчетларына тынгылайды;. |
| 841 |
е) агитацион-кёбчюлюк эмда пропаганда иш бардырады, уруннганланы коммунизмни, совет патриотизмни эмда халкъланы шохлукъларыны идеяларына берилмекликни иннетинде юретеди, алагъа уллу политика культуралы болургъа болушады, аланы социал тириликлери бла джууаблылыкъларын ёсдюреди;. |
| 842 |
ж) коммунистлени, уруннганланы барыны социалист кеси оноу этиуге къошулуу сынамларын ёсдюрюуге себеб болады, предприятиеге, учреждениеге башчылыкъ этиуде урунуу коллективни магъанасын кёлтюрюуню баджарады, профсоюз, комсомол эмда башха джамагъат организацияланы ишлерине башчылыкъ этеди;. |
| 843 |
Министерстволаны, кърал комитетлени эмда башха ара эмда тёбеннги совет, мюлк учреждениеле бла ведомстволаны партия организациялары аппаратны партия бла правительствону директиваларын толтурур ючюн, совет законланы сакълар ючюн этген ишлерине контроль этедиле. |
| 844 |
Комсомол партиягъа джаш тёлюню коммунизмни иннетинде юретирге, аны джангы джамагъатны ишлеуню практикасына, кърал эмда джамагъат ишлеге башчылыкъ этиуге къошаргъа, не джаны бла да ёсюмлю урунургъа эмда Совет Ата джуртну къорууларгъа хазыр тёлюню къураргъа болушады. |
| 845 |
Аны юсюнден жыр да болгъанды, былай айтылып аны юсюнден: от къулагъын тенгнге тутхан, огъун алгъыш этип атхан, ажирлени байталлы этген, эбзелени шайтанлы этген, ол ёлгенде тау да, таш да жилягъан, кёзлери къысылгъанда, жер, топракъ да сарнагъан. |
| 846 |
Аллах берсин джетер кибик, хар айтханын этер кибик, ат жылкъысы сегиз болгъан, кютген малы семиз болгъан, ишге жетсе, ёгюз кибик, къошу, юйю тогъуз кибик, саулукъ малы отуз болгъан, гумусу къакъ этден толгъан, кереклиде хайт деп чыкъгъан, керексизге сёз айтмагъан. |
| 847 |
Эй–хей, алай баралла, уой, чоюн, сынжыр алмайын а, уой, алан, къазансыз, уой, эй–хей, алай къазансыз, уой, отла жанадыла учкулан элде жалынсыз, уой, эй–хей, алай жалынсыз, уой, къызла къайры баралла, уой, некяхсыз, къалынсыз, уой. |
| 848 |
Мен а аллай, – дейди, – ол жашха барлыкъма, жигитледен да эм игисин сайларыкъма, аякъ тюбю бла тауукъ бала ары–бери ётгеннге, жибек аркъаны бла уллу жылкъыгъа кетгенге, аркъаны бла эмилик туу байталланы буугъанга, алгъын жашлача, ат белинде туугъаннга. |
| 849 |
Ой, биз къазауат этген кюн къая ранлада акъ къалала, халжар юйлей, ой, кюе элле, кюе элле, ичли къатынла, ичлерин ташлап, эслерин ташлай, жау аллында бюгюлмейин ауа элле, акъ мермерден тах къалабызгъа, тохтамай, бадра окъла жауа элле, ой, жауа элле. |
| 850 |
О нбиринчи б еш д ж ы л л ы к ъ б ла сексанынчы д ж ы л л ан ы борчлары н К П С С -ни АК-ни «1981— 1985 д ж ы л л а г ъ а эм д а 1990 д ж ы л г ъ а дери кёзюуге С С С Р -н и эконом ика эм д а социал ёсюмюню баш д ж о л л ар ы н ы » проектинде кенг кёргю зю лгендиле. |
| 851 |
Бизге бер! – деб ала муну гырджынчыгъын бир аууздан тилегендиле. - Берейим, берейим, сиз да меннге мен айтханны бере эсегиз, - дегенди джаш да. - Айт, не дей эсенг да, берейик, - дегендиле гитче адамчыкъла. - Ол сейирлик тирменчигигизни беригиз! – дегенди джаш да. Бергендиле. |
| 852 |
Бу малла сеникилемидиле? - Меникиледиле, мындан сора да кёбдю мал бизде. - Да малыгъыз а кёбдю, кесинг а бир санагъат билемисе? - деб соргъанды джарлы киши. - Огъай, мал кютгенден сора джукъ да билмейме, - дегенди джаш. - Э-э, малгъа ышанма, иги джаш, бир усталыкъны тут, бир затха юрен. |
| 853 |
Буу бла кирпиди. Бир джол кирпи, буугъа тюбеб: - Джол болсун! - дегенди. Алай болгъанлыкъгъа, буу анга башын кёлтюрюб да къарамагъанды. - Сен кесинги бош залим этесе. Билирге сюе эсенг, мен сенден бек чабама. Кел, эришейик, ким кимни озса да, кёрюрсе! Буу, кюлген да этиб:. |
| 854 |
Эртденликде буу бла кирпи дуппурну къатында тюбешгендиле. - Хазырмыса? - Хазырма! Буу тюзню чабыб кетгенди. Кирпи уа, кёкен ичине букъгъанды. Буу аргъы дуппургъа чабыб джетгенинде, кирпи анда тура эди: - Мен а былайгъа эртде келгенме, - деб ышаргъанды кирпи. |
| 855 |
Бюгюлген къулланы кётюр ёрге! Эштил, эр бакъам, саулай жерде. Къардашлыкъ отну бер жюреклеге. Интернационал согъулады. Дунья эркинлкиге барады! Кремль жулдузу къызарыб турады. Ол дуньяны эркинликге чакъырады. Тсс.... Интернационал согъулады. |
| 856 |
Сени юсюнгден жырланнганча, манга алай кёрюнеди: алгъын заманда окъуна жырчыла, санга къууаннган. Кибик, санга эте сейир жырларын, кёреме кёзлеринги ол жырлада, жауун жибитгенде тау ауузларын, атынгы эштеме ташлы жоллада!.. Мен эштген эски жырланы барында.... |
| 857 |
Салам, эрттенлик! Салам, эрттенлик, жап-жарыкъ бетли, къанатлы жырлы, бишген кёгетли! Салам, садлада жетген алмала, акъ тёппеледен эннген аязла, Гюржю табагъа баргъан булутла, чыкълы бахчалагъа кирген къызла, Арбазда ойнай тургъан сабийчик, биринчи битген алма терекчик!. |
| 858 |
Бу жашил жырчыгъым болсун саугъа, кёк кырдыкдан толу эрттен, санга! Жашил саламымы жыргъа сала, чыгъама, сабий кёп эрттен, санга! Мен жашма, жашауум алдады мени, Кертид кёб окъургъа, билге кереги. Къаты этерме жюрек сингирлени, Тоймагъын, къанмагъын, мени жюрегим!. |
| 859 |
Къушкъанат таууш – эркинлик желиди, Ленин биринчи къушду cay дуньяда. Ленин – мени жюрегими антыды. Къыйынлыкъда, палахда, не урушда Мен азатлыкъны байрагъын ташламам, Ленин! Ол сени байрагъынгд дуньяда. Муну къатына келиб, Мен ненча олтургъанма?. |
| 860 |
Арбачы. Элпек жарыгъы кюз арты айны жарытханды тауланы, жолланы. Балалы айыу кертме ашаргъа чыкъгъанды, къарайды къургъакъ жолгъа. Ёгюзле ауур арбаны тарта, арбачы жырлай, кесин жубата. Ауур жюкленип арба харбыздан, бишдиле ала жай бахчалада. |
| 861 |
Кюн да батханды, ташлап тауланы, Ахшам къарангы жабар аланы. Гелеу сюзюле жашил сыртлада, Сюрюуле эне аладан. Боз, къара къойла, булутла кибик, Башларында – ырахат, таза кёк. Къара суула салкъын жалпакълада, Атлы атын къандырыр алада. Эшикде жангы, Жумушакъ къарчыкъ Жауады, жауа. |
| 862 |
Кечеги тюзде. Кече шошлугъу тюзлеге жата, жел да будайланы шыбырдата. Бахсан таулары табадан келип, сабанлагъа кире кече жели. Къыш юйлерибиз ётмек ийисден толурча, будай шыбырдай тюзде... Эрттенлик кюню тийди бишген алмагъа, Ол да ышаргъанча кёрюнеди манга. |
| 863 |
Тансыкъ болгъанда, анга кёз ийип, Мен тансыкълап, ышарырма, Эки кёзюмю аз бирге къысып, Мен узакъ жары къарарма. Башхагъа баргъанса деп, Аллай хапар келсе да, Мени унутханса деп, Къара азап кёрсем да, Мен кесими тыярма, Барына да тёзерме, Керексиз къама тартмай, «Насыплы жаша!» – дерме. |
| 864 |
Наратла шууулдайла, Аяз кечеле, кюнле. Tay къуш къанатларында Сызгъырадыла желле. Бушуу эжиу бола, Озадыла ёмюрле. Чабырлары чачылыб, Барады таулу жолда, Эшекге отун жюклеб, Келеди ол агъачдан. Исламей кёб тебселгенд, Женгил къарс урулгъанды. |
| 865 |
Мени сатыб алгъан малдан а О, не татыу боллукъду анам, санга?! Бермегиз сиз мени ол къартха, Андан эсе бастырыгъыз къабыргъа, Жаным саулай къабыргъа бастырыгъыз. Ой жалан да ол къартдан къутхарыгъыз. Дунья малына къалай алданаса?! Манга жюрегинг къалай эримейди?. |
| 866 |
Болсам эди аны орунунда, Санга желча жетер эдим, – Сюймеклик битдиреди къанатла, Учдум да, жетдим! – дер эдим. Мен да санга бу бешик жырланы Айтама тауда бюгече. Аны жарыкъ жел алсын да, элтсин Санга быллай чууакъ кече!.. О, не игиди бюгюн кюнюбюз:. |
| 867 |
Ой, энди санга мен бир жолугъуп, Кёзюнге къарасам эди, сени ол ариу къара чачынгы жангыз бир сыласам эди! Ой, энди санга мен бир жолугъуп, къолунгу бир тутсам эди, сен кёпге дери унутмаз кибик, кёзюнге къарасам эди!.. Таула. Булутла. |
| 868 |
Толгъан ай жарытхан кавказ таулагъа, кёп къарарма, сен кёзюме кёрюнюп, эрттенликде кюн къакъгъанда алагъа. Ой, энди санга мен бир жолугъуп... Кёп къарарма, сени эсге тюшюрюп, Толгъан ай жарытхан Кавказ таулагъа, Кёп къарарма, сен кёзюме кёрюнюп, Эрттенликде кюн къакъгъанда алагъа. |
| 869 |
Сюеме сени, таула башы Кёкню къанатлы сюйген кибик, Бийикден жаннган жулдузланы Кечикген атлы сюйген кибик, Къургъакъ ташдан толу ырхы ыз Сакъ тау жауунну сюйген кибик, Юйге кеч болуп келген къышхы Жолоучу отну сюйген кибик. Адам мурккусундан, ишинден Толу жашау, не иги сенден!. |
| 870 |
Къыш ингирде. Ашхам къарангы, арыгъан геммеш кибик, акъырын киреди tay аузуна. Уучу уа, кийикни кётюрюб, элге келеди. Ол сюйдюмлю, къара шинли жаш эд, Ышарыу толтуруп эринлерин. Атдыла аны къара тутмакъгъа, Азапда кетерирча кюнлерин!.. Ачылалла тутмакъ эшиклери, Чыгъады ма ол адам тышына!. |
| 871 |
Лермонтовну юйюню арбазын, Башын да жибитди суху жауун, Ол Сванетия таба кетди, Сыртладан, тауладан хыны аууб. Суу тауушуна тынгылайд, Эски жырны жырлайды да, аны Кеси этгенча, къууанад. Аны Сафийни юсюнден кеси Этгенча, жыргъа къууанад. |
| 872 |
Терекле жашиллиги улакъла кёзлеринде, эки улакъ тюйюшелле къая ташны юсюнде. Кырдыкдан толуд дунья, эчкиле желинлери сютден толу, кёклюкден толуду жазгъы жерим. Жашчыкъла къууалла да, туталла улакъланы, ала таб алтыннга да бермез элле аланы. |
| 873 |
Сары тюзде гокга хансла кёбдю. Ала санга ушайдыла. Аланы ийисинден эсириб, Къанатлыла жырлайдыла. Сарытюзде чыкълы гокга хансла Санга сейир ушайдыла. Кийикчи башында ашхам жулдуз Хар ийингир сайын жанады. Хар ингир сайын ол кёзлеринге Сукъланыб, къараб турады. |
| 874 |
Дуньяда не ариу зат бар эсе, – Бары да санга ушайды! Сен, эртденлик жырыча, жарыкъса, Жайлыкъ айазча, тазаса. О, сен сюймеклигинг бла мени Тёппелеге чыгъараса. Саулай дуньяны сабийлерини Ишарыууну къууанчы Сендеди. Учураса сен мени Бийик кёкге къанатлыча. |
| 875 |
Къалын бермей, аягъанды деп малын. Бар да байлыгъымы бергенме санга: бармыды да жюрекден уллу байлыкъ?! Сени ючюннге атла бермегенме... Алай мени минг сюрюуюм болса да, Къалыннга жетмез элле барысы да!.. Манга бош кёлкъалды болады ананг, Къалын бермей, аягъанды деп малын. |
| 876 |
Биз олтурабыз, къарап жулдузлагъа, – Къайсы ариуду? – дейди наным манга. Аны эки ариу кёзюне къарап: – сен! – деп терк жууап береме мен анга. Манга бош кёлкъалды болады ананг... Бармыды да жюрекден уллу байлыкъ?! Биз олтурабыз, къарап жулдузлагъа, – Къайсы ариуду? – дейди наным манга. |
| 877 |
Мени да, тереклени да жибитди. Эсиме да алмадым жибигенни – не багъасыды бу сени кёргеним!.. Биз олтурабыз, къарап жулдузлагъа... – Сен! – деп терк жууап береме мен анга. Сизге келе тургъанлай, жауун жетди, Мени да, тереклени да жибитди. |
| 878 |
Деген таулу сёз не керти!.. Жолоучу сыртдан аугъанда, кёзюнге кёрюнмей къала, – кёзден кетген кёлден кетер! Аякъ ызланы къар жаба, чапыракъланы жел элте – дуния алай, не этгин! – кёзден кетген кёлден кетер. Сен булут болсанг, илячин.... |
| 879 |
Ол къара жаулугъун да къысып болур, Ол, манга къайгъы эте, жарсый болур. Мен ол ананы жашыма, зурнукла, Аны дуния къууанчыма, зурнукла! Аны ауулда кёрюрсюз, зурнукла, Сиз анга салам берирсиз, зурнукла! Къайгъы салдыгъыз кёлюме, жаныма!.. Элле жукълап таула ауузларында. |
| 880 |
Кетген эсем сени жюрегингден, ташдан жауун жуугъан солдат къанча, кетген эсе сюймеклик кёлюнгден, Унутмайла жырны магъанасын, аны сёзлерин унутсала да, ол узакъдан эштилгенча, турад сёзлерин кёб жылла жутсала да... Орус наратла шууулдай. |
| 881 |
Жатханма, ач болуб, къыйналыб: тюшюмде сени кёрюб тургъанма къобханымда уа, уйаныб, – сууукъну, ачны да биргесине санга къайгъы жюрегимде. Экибизни айыргъан тюзледе... Тюшюмде сени кёрюб тургъанма Къобханымда уа, уйаныб, – Сууукъну, ачны да биргесине Санга къайгъы жюрегимде. |
| 882 |
Жаралы болгъан къуш къанатыча Бушуу кёлюнге киргенде, – Жери чюн урушха киралмагъан Жашауну сюймегенди! – де. Эски орус хапарланы ийиси Ургъан шахарчыкъда турама мында. Достоевский мында жашагъанды, Бюгюн кибик, къар ингирде орамда. |
| 883 |
Тёгерекде бишген алма ийис... Тёппелери бла жашауумму Жарытыб туралла мени ала. Tay ауузлагъа жатхан туманла – Эски таулу таурухлалла манга. Мени биринчи жырым, жугъутур Кибик, кириб кетгенди алагъа. Анда – Минги-тауну бийиклиги, Ол сёз – къушду сёзлени ичинде. |
| 884 |
Къанлы, мудах кёрюнюрле, жауларым, окъуп: «былада тютюн, бушуу да, къан да кёп», – дерле. Кертиди, назмуларыма къатды, къаягъа къатхан кибик, къан. Къоркъакъ жауларым кёрмеген фронт кёрюнюп турсун алада! Бюгюн назмум тюзюдю урушну.... |
| 885 |
«– Kъушлагъa ушагъан жашларыбыз! Къутхарыгъыз душманладан бизни, Сакълагъыз бийик тауларыгъызны, Тыпырларыгъызны, жеригизни!». Атала, сюйгенсиз кишиликни, Ма аппаладан къалгъан къамача. Кишилик бюгюн чакъырад бизни, Бурун аталаны чакъыргъанча. Эркинликни сюйюб ёсген жашла!. |
| 886 |
Эштигиз мени бу къыйын кюнде:. – Атажуртну батырлыкъ къутхарад Душман анга къылыч кётюргенде! Николай Тихоновха Къазбегин сюйген кибик къарт таулу, Сюеме дунияда бар жерни, Тауда туугъаным, болгъаным таулу – Дайым да къууанчымдыла мени. |
| 887 |
Азат къушум, сен учуп кел бери, Мен термилген таулагъа элт кери!.. Къарадынг ары къышхы кюнледе, Жаугъанда жумушакъ къарла, Айтдынг: «Къар эрир да, къыш да кетер, Жашым да къайтыр манга!..». «Чапыракъла да агъарла, Жай кетер, тёгерек сары болур, Жашым да къайтыр юйге!..». |
| 888 |
Эр бол, батыр аталаны жашыса, ала бергендиле таукел жюрек, кёл! Бу къыйын кюн, акъсыл къая хурттагын къучакълап, андан айырылмайын ёл!.. Жашау, сени жашынгма. Бу къыйын кюн, акъсыл къая хурттагын Къучакълап, андан айырылмайын ёл!... |
| 889 |
Бомба тийген юйле ойулгъанда, Биз къалабыз тюбюнде аланы. Россияны жарыкъ жашлары, Тишлени къысыб, урушабыз биз. Кёбюбюзге къабыр болгъанса сен, Волга сууну кюн кюйдюрген жери. Къалдырмай бизни бастыргъынчы сен, Кетерик тюйюлбюз мындан кери! Аналарыбыз!. |
| 890 |
Башкесле! Кюн келир сизге ёлюрге! Сыртлада, жоллада, дорбунлада Не къадар жыр жырлагъанма. Жюрек кюйдюрген кючню алада Мен бюгюн ангылагъанма, Бюгюн уруш палах кюнлеринде, Гапалау ёлед аллымда, Мылы туман тау этеклеринде, Эр таулу ёледи анда. Таулу юйде жиляу. |
| 891 |
Наратла жоллагъа къарайдыла, Жаш къургъакъ бетине анасыны «Къалай къарт болгъанд!» – деб къарагъанлай. Сизде ташлагъа уруб, жолларым, Тыкыр аякъларыммы сыдыргъан Кюнлеримми уа унутмагъанма. Тюшерми энди сизде барыргъа!? Ингирлик. Tay жоллары сагъышлы. |
| 892 |
Жайгъы айланч жоллагъа къарайса:. «Чапыракъла да агъарла, Жай кетер, ауур къарла жауарла, Жашым да келир ауулгъа...». Сени бушууунгу, жарсыуунгу Эштеме таулу жырныча. Сени къайгъынг манга багъалыды Сени чачынгы чалыча. Сюйеме мен сени къара чачынгы, Сюйеме мен ийинчге къашларынгы. |
| 893 |
Манга окъ тийгенинде, башымы Сыламагъанды сюйген эгечим, Сууугъан къан жугъулу бетиме Къарап, жилямады жарлы анам. Жигитлик жалгъан назмуча туумаз, Тууады жарсыуда, къыйынлыкъда, Эринлеринги сарыла эте!.. Тюзле кенг... Айакъ тауушумму босагъада Кёб адам эштед тюшюнде. |
| 894 |
Инанмайма къыйырсыз насыбха эм излемейме мен аны, – не сюйсенг да, кёлюнгде тутмазса барысын ариу жырланы!.. Кёзюне кёрюне узакъ тюзле... Барындан сакъ тынгылайса анга Кече боранны ичинде, Мени урушдан сакълай сен... Къазакъ къыз, нек къарайса кёзюме?. |
| 895 |
Къара кюнледе, урушну тюбюнде... Жерим ючюн айамам мен жаныммы, Сауутумму атыб, къачмам урушдан. Бир да болмаса да, тишлерим бла Богъурдагъын къыркъарма душманыммы. Сермеширге тюшгенде жаула бла, Керексизге тёкдюрмем мен къаныммы. Жаным чыкъгъынчын сермешни къоймайын. |
| 896 |
Ёлсем да, ёлюрме мен, хорлатмайын. Мени жарсыуум – урушха баралмаз Сабийлени, чал къартланы юсюнден. Чалчач ана уруш тюзге чыгъалмаз. Алагъа жарсыйма бу къыйын кюнде. Ала ючюн барабыз биз урушха, Чыдай къыйынлыкъгъа, ачха, бушуугъа. |
| 897 |
Къоркъма, жукъла сен. Жел душман тюйюлд, ариу къызчыкъ. Жалан боран улуйд эшикде. Тынч жукъла сен, кёк кёзлю къызчыкъ Жукъу, киштикча, киргенд юйге... Энди къоркъуу келтирмез санга. Къыйын жоллада туугъан назмуммуча, Жюрютюрюкме атынгы кёлюмде. |
| 898 |
Мен уруш тюзлеринде элтеме Жер бушууун жюрегимде. Нед да! Къатлайым эски жомакъны, Ол тынчлыкъ бермейди манга! Бёрю чынгылгъа къуугъанча атны, Мени къууады жарсыугъа. Мен тансыкъ болгъан тауланы башында Къар турады, айакъ тиймейин, акълай. |
| 899 |
Жау юсюбюзге къурчну бузча себед, Бизни тюзде къара тютюн жабады. Урушалла къурчдан къаты адамла, Ол къатылыкъ, отда кюймей, барады. Кишиликни, жашаргъа сюймекликни Бирге къатыш этиб, алай жашайбыз, Окоп топурагъы жатхан ётмекни, Cay ыйыкъны бет-къол жуумай, ашайбыз. |
| 900 |
Кёреме мен къарыусуз сабийлеге дуньяда ачлыкъны ата болгъанын, жашлары орунуна аналагъа тилек этиу, тилек этиу къалгъанын. Сансыз аскер башчыла хорлауларын халкъ къара бушууу бла алгъанды, ёмюрлени тюзлеринде аланы солдат къызыл къаны бла жазгъанды!. |
| 901 |
Угъай, айт жашауну жомакъларын, Эски жырларын да айт сен манга! – Жер кётюргенча, кётюрюр барын Жюрегим, боялгъанлыкъгъа къаннга!.. Кечеги урушдан келтирген эдиле, Тохтамай келген къаны жараларындан, Кийирген эдиле саламбаш юйчюкге, Жаралы солдатны, шинелине чёргеп. |
| 902 |
Айталла аскер башчыла ёмюрле бла бир бирлерин хорлагъанларын, алагъа сейир эте, махтау бере. Бар аскер башчылагъа хорлауланы халкъ, къара азапла чеге, алгъанды, ёмюрлени тюзлеринде аланы солдат къызыл къаны бла жазгъанды!.. Атланнганыбызда, билмей эдик.... |
| 903 |
Сен таулада мени сакълап тураса. Уруш башланнган кюнюнде Сени къагъытларынгы Мен кесим кюйдюрген эдим, Жау малтамазча аланы. Фронтда къыш. Бюгюн сизде да къар жаугъан Сунуп, турама мен алай. Арабызда Тюзлени жангы къар жаба, Бара болурса орамда, Сени да бу къар акъ этип. |
| 904 |
Уруш къайнагъан жыл кетеди. Кече. Желле улуйдула аулакълада. Тилейме мен жангы жылда, бюгече, Кёб адам къутулсунла деб тобладан! Ёшюнюнден бир ана экибизге Сютюн ичирмегенд, бакъмагъанд бизге, Къыш таулу юйде бир от жанмагъанды, Арбазыбызны бир къар жабмагъанды. |
| 905 |
Тилейме къайыт деб чалчач ананга, Жалан олча насыб дуньяда манга. Къараб сени таза кёк кёзлеринге, Саулай къайыт деб тилейме юйюнге!.. Ангыладым, уруш, сени юсюнгден Таш не да балта дегенча бош сёзле Бла жазаргъа керекди, не къызгъан Темир кибик, кюйдюрген сёзле бла. |
| 906 |
Бу сени мындан алыб баргъан жол юйге да келтирсин, жаным. Сени къыйын урушха элтед ол, насыбха да элтсин, жаным! Ангыладым, уруш, сени юсюнгден... Къоншубузда къарт къатынны Гошаны Таныгъанча, таныдым, уруш сени. Шуйохунг болалмам бир заманда да, Алай кёлсюзлюкню махтаталмазса!... |
| 907 |
Ол, ажалымча, биргеме айланнганд, Тынчлыкъ, солуу да бермегенди манга. Кёбле шинеллерин окъун атханда, Лермонтовну жюрюткенме, къоймайын, Кёбле ушкокларын жолда къойгъанда, Аны китабын элткенме, атмайын. 1944, Сивашда. Живыми мостами мостят Сиваш Н. Тихонов 1. |
| 908 |
Бюгече жолоучудула кёбле. Биз кётюрейик ала ючюннге Алгъыш айакъны, саулай келликле Ючюннге сакълаб тургъан юйюне. Саулукъ аланы улоуларына, Боран жетмесин жолда аланы! Къууанч аланы аналарына. Жар юзюлюб, кесмесин жолларын! Жерни юсюнде кёбдюле жолла. |
| 909 |
Мен къара кюн кесиме нёгерге Жарыкъ кишилик, сени алама. Мюрюдле ийнанганча Шамильге, Ол эски кючюнге ийнанама. Къыйынлыкъ жеткенд мени халкъыма, Алай керекди анга жашаргъа. Ауур таш аугъанды инбашыма, Эрлик! Болуш, тайанчакъ бол манга!... |
| 910 |
Таулула алай махтаучу кишилик! Бюгюн хата киргенди юйюбюзге. Аталарыбызгъа болуучунг кибик, Тайанчакъ бол бу къыйын кюнде бизге! Ёмюрде да болмагъанды бюгюнден Керекли кюнюнг сени таулулагъа. Кишилей къалгъа болуш жер юсюнде, Болуш къыйын жолда жыгъылмай баргъа!. |
| 911 |
Сауут керек кюн адам сауут алад, Жугар керек кюнде жугар алад ол. Бюгюн бетибизге бузлу жел урад, Кишилик! Бизге жугар, сауут да бол! Сен ётмекча керексе бюгюн бизге, Чыдатырса. кюч, адамлыкъ берирсе. От тюшгенд бюгюн бизни юйюбюзге. |
| 912 |
Бёрю къойла ётген суудан жут ичер – Атынгы айта къалгъанма!.. Кёкде жулдузну сермеп алалмагъанча, Мен сени тыяргъа бирда болалмадым, Кесими ауанамы туталмагъанча, Мен сени да тыялмадым, тыялмадым!.. Сен угъай дединг да, ол сагъатдан Къыйырсыз аулакъ ачылды, Сен ары кетдинг. |
| 913 |
Чапыракълары шыбырдай Тынгылайдыла терекле.... Ол тынгылау бла эришде Тынгысыз сёзле уа нелле? Жанынгы сабыр этелле, Тынгылайдыла терекле.... Тынгылайдыла терекле.... Тас этсем да барын да мен, Барын: юйюмю, жерими, – Бир киши сыйырмаз менден, Къайда болсам да, ёлюмню. |
| 914 |
Алай арыгъандыла кёзлерим, Къысханымлай айланырыгъым келед Аланы. Поэт барын нек кёред?! Алай арыгъандыла кёзлерим. Алай арыгъандыла кёзлерим, Алай, топуракъ жапхынчы дери, Къоймазла барын да кёргенлерин! Алай арыгъандыла кёзлерим.... |
| 915 |
КЪОБУЗЧУ КЪЫЗГЪА. Къобузунг манга алай жырлайды, Жюрек тилимми билгенча. Сен бизни юйге алай киргеенг, Кюн тайакълары киргенча. Мен кюн тайагъы болуб къонгаем Ma къобузунгу жезине, Кече кюн да кёрюнюб тургъаем Ол эки ариу кёзюнге! Къайры чыкъсам да, жолла бары да Сизге элткенча кёрюнед. |
| 916 |
Поэтге жауун болад хапарчы, Кырдык да шуйохуча шыбырдайд. Аны назмуларында сабанчы Кесини юйюнде кибик турад. Ташчы шуйохум Жанхот ишлейди, Мен да ишлерме, тенг болуб анга. Поэт башха махтау излемейди, Башха махтау керек тюйюлд манга! Биз экибиз бир тамырда ёсген Терекле эдик таулада. |
| 917 |
Мен бир жол бир тиширыу кёргенем, Эшткенем аны ауазын, Аны не атын, не ким болгъанын Энтда бюгюн да билмейме. Ангылаймысыз, аны мен жалан Бир жол кёрген эдим, бир жол. Алай дуньяда къууанчлы кюнюм Унутулмагъаны кибик, Унутмагъанма ол кюнню. |
| 918 |
«Сау кёрюшейик!» – дербиз биз. Арасында да акъ къышны Эштирбиз алма ийисин, Тансыкъларбыз сары къачны, Къар басханда да жер юсюн. Къыз, тахтада олтуруп, жюзюм ашай, Кёзлеринде – дунияны къууанчы, Эрттенликде чабып чыкъгъан сабийлей. |
| 919 |
КЪАЧЫУ. Эштдингми? Сюрелле, сюрелле! Ариуум! Сени кючден алып Къутулгъанма. Къуууп келелле! Сюйгенлени бирге жашаргъа Къоймасала, бирге ёлелле. – Мен сени бла таш башында Окъуна жарсымай жашарма, Мени жер этегине элтсенг, Къаядан атсанг да – хазырма! – Къарындашымы Эштеме ат аякъ тауушун!. |
| 920 |
ПУШКИННИ ЮСЮНДЕН ЮЧ ГИТЧЕ ТАУРУХ. Пушкин, аз бирге къысыб эки кёзюн, Къатында тенгине къарамай, айтад:. — Аллах сёзню тюзлюкге къуллукъ этсин Деб жаратханды, билемисе? Алайд!.. Бир жолда Вяземскийни юйюнде Пушкин жангы назмусун окъугъан эд Шуйохуна. |
| 921 |
Деб соргъан эди шуйоху Пушкиннге. — Мен а къулма жалан да ма тюзлюкге. Эки жюйюсханнга бирча къул болгъа Болмагъанын падчах, баям, унутханд!.. Килисада ишлеген жарлы органчы Къыш къар басхан орамда баргъанында, Айакълары юшюучю элле аны, Жылы заты жокъ эди айагъында. |
| 922 |
ОРГАНЧЫ. Килисагъа бара эд хар кюн сайын Ол анда эски органны согъаргъа. Килисадан къайытыб, ол къолларын Жылытыб. жазады, фугасы битди. Ол ишледи, ол айамады кючюн, Фуганы дунья не сюйсе да этсин! Аны эшигини аллында махтау Угъай, ачлыкъ, сууукъ сакълаб турады. |
| 923 |
Башында жулдузланы Кёралмай жюрюгенле Бу назмуларыма да Къыйматсыздыла дерле. Мен'а огъурлу кёзлю, Гырхы къоллу къызчыкъкъа Жолугъуб, къууандым да, Назмула этдим анга. Мен сени къолунгу тутханма, Олтургъанма сени къатынгда, Эки кёзюнге къарагъанма, Айтханма огъурлу атынгы. |
| 924 |
Мен жомакъ айтайым санга, Бир бек къысха жомакъчыкъ:. Узакъ, къыйын жолда жалкъыб, Келе эд, дейд, жолоучу. Ол келген жолда ауушла, Бугъойла, жауун, туман. Ол, къыйналыб, арыб, алай Аугъанды, дейле, таудан. Сора эртденлик кюн тийиб Тургъан талагъа чыкъгъанд. |
| 925 |
Сен да ала кибик, Тюз да ала кибик Бош эм хыйласызса. Ма аны ючюннге Сен бек тийишлисе Кирирге жырлагъа, Назмулагъа кирге. Андан уллу махтау Табалмайма санга... Мени назмум къарча, Сени кюлгенингча, Бошду, хыйласызд, Тазады. Ал аны. |
| 926 |
Анга сени бла Турса, иги болур. Сени жюрегингде Жылы болур анга. Ол юшюрюк тюйюлд Сени жюрегингде Назмум сени бла Турса, анга къайгъы Этмейин турурма... Къанатлы жырлайды садда, Махтай болур эртденликни. Мен махтайма сени кёрген Сагъатыммы, сени, сени!. |
| 927 |
КЕЧЕ КЪАР ЖАУА ТУРУП. Алда – къар басхан Уллу Эл, Анда – от жарыкъ. Алда – къар жапхан Чегеминг, Анда – от жарыкъ. Къар атны къарын тюбюне Жетсе да, чап, чап! Кечеги жыр бла къушну Уятханма, ой анам, Ол юйюбюз башы бла Барады учуп, ётюп. |
| 928 |
Окъуучум! Хар заманда Тауларыбызда Айгъа, Кырдыкга, Ташха, Суугъа Мени ючюн да къара. Бу таурухум да мени Баш ургъанымды жерге, Аны чомартлыгъына, Ариулугъуна аны. Бу таурухум юйюнге Жаз къарылгъачлай кирсин, Сени юйюнгде уя Этерик къарылгъачлай!.. 1950, Къыргъызстан. |
| 929 |
Ыннам айтхан кибик, къыямат кюнде Аллахны аллына барып тохтасам, «Къайсы иги ишлеринг ючюн санга Гюняхларынгы кечейим?» – деп сорса, Мен огъурлу ишлерими санамам, Ол сагъатда айтырма мен Аллахха:. «Бар гюняхларымы кеч жашауумда Кёрген къыйынлыкъларым ючюн манга!». |
| 930 |
Гранада таба баргъан Жолда фашистле поэтни Ёлтюрюп кетген эдиле, Къатында Гранаданы, – Ол жаннетге да алышмаз, Алышмаз Гранаданы!.. Фашистле жойдула аны! Алай халкъ жыры ёлюрмю? Халкъны тою уа ёлюрмю? Аны къууанчы ёлюрмю? Поэт неден да бек сюйген Жер аны кесине алды, Алгъанча бар игилени. |
| 931 |
Кёрдюм мен – кече ичинде Бусагъатда жулдуз ёлдю! Жашауум, ёчюлме алай, Жетип ёлюмню чегине! Турургъа керекме саулай Къайтхынчыннга Чегемге!.. 1950, Фрунзе Сен — тобтолу ички айакъса, Кёзлени къууанчдан толтургъан. Сен тойдагъы жарыкъ чагъырса, Бизни къанатлыча учургъан. |
| 932 |
СЮЙЕМЕ СЕНИ. Гокга ханс ийиси къолларынгда, Сениме, сюйеме сени. Сениме, сюйеме сени. Мен ёллюгюммю да унутханма - Сениме, сюйеме сени. Бек ахшы атха мнннб, кенг тюзде Чабхан атлыны насыбы, Ычхыныб ауур бузла тюбюнден, Жаз баргъан сууну насыбы Мендеди, — сюйеме сени. |
| 933 |
Жаратылгъанлы алайд — адамланы Узакъ жолла айыралла бир-бирден. Узакъ жолла алыб кетелле аланы, Узакъ жолла кёбдюле жер юсюнде. Сени узакъ жолла алыб кетерле, Алай мен къоймам сени кёргенимми. Не бек узакъ жолла да думп этмезле Менден сени аламат тюрсюнюнгю! Машалла болсун адамны эсине!. |
| 934 |
Мени юсюме кёб къан къатханды. Сен андан къоркъма. Айланч жолланы Къанла жуугъанында туугъанма мен, Къызыу жюрегинде батырланы. Сени атанг мени бек сюйючед, Жырлаучед мени къарлы таулада. Ол киши эди, ёлюмден къоркъуб, Тохтамаучу эди жарты жолда. |
| 935 |
Сен не иги жырны да жиберме Бизге къалгъан жерге жюрегингде!». — Ой, огъурлу жыр, кишилик жыры! Кеч манга кимсе деб соргъаныммы! Атамдагъы кишилик менде жокъ Эсе да, сюйеме тауларыммы! Ой, мен аланы алай сюйеме, Кече да таймайдыла тюшюмден. |
| 936 |
Таулу жыр! Тауларымсыз къалгъанча Болурма мен, айырылсам сенден. Туугъан эгечиме эшигимми Ачханча, ачама жюрегимми Санга мен. Ёлгюнчю айырылмаз Тангыса мени бийик жеримми. Мен сенсиз къалсам, айран къуйулмай, Къатыб къалгъан гыбытха ушарма, Мени ташлама тауланы жыры!. |
| 937 |
Ингирлик, Кябасарайгъа къузгъунну Къанатына ушаш къабкъара болду, Эски кюф къургъакъ ашлыкъдан толгъанча... Кече арада, татлы, жукълаб тургъанлай, Ожагъымдан къара къузгъун къычырды. Къара къузгъун, ырахатлыгъымы алыб, Кече кенгине учуб бериб кетди. |
| 938 |
Зыгъырлы къолда керилиб жатама, Къара къузгъун, Эшигимми жабдынг сен. Жарлы къарт анам! Сени орунунга Кечеги жел жумду эки кёзюмю, Жарлы къарт атам! Сени орунунга Къарангы кече кёрдю ёлгенимми. Мен энди атлыладан айырылдым. Къара къузгъун, эшигимми жабдынг сен!. |
| 939 |
Ой, жилау этигиз манга Холамда!.. Чаришде гупбур болуб жашла, Тюб эринлерин да къабханлай, Барыучу элле, жел баргъанлай, — Къаратор, къаратор, къаратор! Къаратор бара, окъ атханлай, Кёзлери къууанчдан толгъанлай, Бойнун къынгыр этиб, жыйалай. |
| 940 |
Жашла нек кёрмейдиле? Не кёзлери жокъмуду? — Зылды бодуркъу ататмай, Жашы, сагъыракъ айтчы, Бизни жашлагъа эришмей, Сен элинге къайытчы! — Къайытсакъ да, жашарбыз, Бизни юйюбюз да бар. Сени кибик къызладан Бизни элде жюз да бар!. |
| 941 |
Къайгъырмаз. Къарангыны жара, Жауун тюбюнде, жолсуз алгъа!.. Кече тау аузунда сюлесинле, Сюлесинле къычыра эдиле, Кече къарангысындан тобтолу Тау аузларында сюлесинле! Мен сюлесинле къычырыгъына Сени юсюнгден сакъ жырым бла Жауаб эте эм, сюлесинлени Къычырыгъына туман аузда. |
| 942 |
ЖУЛДУЗЛАГЪА АЙТАМА. Билеме, сизге назмула Этген – эски адет, эски. Мен да бир назму айтайым. Жарыгъыгъыз ёмюрледе Чексиз кёп жюрек жарытып, Гётеден башлап, тыпырсыз Садакъачыгъа деричи, Адамла, сизге кёз ийип, Тапхандыла ырахатлыкъ. Жашла кече, сизге къарап, Ант этгендиле кёп жерде. |
| 943 |
Жерни юсюнде кёзюне Къарар адамы болмагъан Жарлылагъа, жангызлагъа Жанып тургъаныгъыз ючюн. Жапсардыгъыз кёп жарлыны, Ёчюлмез сыйлы жулдузла, Манга да кёп асыу болгъан, Ёлюмсюз бийик жулдузла! 1951, Фрунзе. Биз кёп палахдан къутулгъанбыз, Татлы тенгле жыйылгъанбыз. |
| 944 |
Жашасынла акъ тауларыбыз! Къайтырбыз деп жерибизге, Журтубузгъа, юйюбюзге, Анга ийнаннганлай турайыкъ! Барады, жашла, барады. 1951, Къыргъызстан. Эски ачыу, къалай къыйнайса мени! Жюрегим суу ташыча сууукъ болса Сюесе сен. Къалай къыйнайса мени!. |
| 945 |
Доктор манга:. «Не болгъанды, шуёхум?» – дей. Тынгыламайма анга мен, Сабийлигим эсге тюшюп:. Анам, мени аркъасына Кётюргенлей, жолда бара, Сууукъ шауданны къатына Жетебиз, къалабыз тохтап. Шаудан суу чиммакъ зыгъырны Ичинден чыгъады жарыкъ. |
| 946 |
Энтта сюеме арыргъа, Алгъынча, сыртладан аууп! Къой урунургъа, жашаргъа, Хар иги затха къууана, Жерни ариулугъун кёре, Китапларымы жазаргъа! Ауруу, ёлюм, тайыгъыз сиз! Жюрегим кетеди таугъа. Дуния – ариу, жашау – татлы, – Жашаргъа къоюгъуз мени!... |
| 947 |
Артыкълыкъны уулу, къанлы къамасын Эрикмейин бураса ары-бери, Мен да ёлмей, жашап турама, чыдап, Кёзлерим къан жилямукъладан толуп, Жюрегим кюе турса да ачыудан. Къууанаса, къыйналгъанымы кёрюп, Жюрегимден къаным агъа акъырын, Сен да акъырын бураса къаманы. Айтырым бу:. |
| 948 |
Бу палахда да биргебизге – Акълыгъыгъыз, бийиклигигиз! Къыргъызстанда да бюгече Къар жауады. Мен, анга къарап, Чегемде къар жаугъан тауларым, Сизни кёре турама мындан. Мен мында саламбаш юйчюкде Турсам да, жюрегим а – анда. Ийнандырыгъыз, кёрмей сизни, Жерге кирмезиме, тауларым!. |
| 949 |
Бу узакъдан да сизни кёре, Жюрегимде къама жарала Бютюн ачый, турама алай!.. Илячин балам, тынч жукъла, Келгенди къар жаугъан кече. Ляу, ляу, ляу, Ляу, ляу, ляу. Къаядагъы кийик бала, Сугъуп жухун анасыны Къарын тюбюнде тюгюне, Билмейсе жукълап тургъанын. |
| 950 |
Къарлы тёппелени башларында Ашхам жулдузу кёрюнед. Мен анга къараб турама да, ол Сени эсиме тюшюред. Мени жулдузум, жарыкъ жулдузум, Жан, ёчюлме сен кёгюмде! Сени жарыгъынгы жюрютеме Кёбню сынагъан кёлюмде. Tay тёппелени къар ийислерин Алыб келеди жел, урад. |
| 951 |
АЙЫУ. Къаргъа къарагъанын къоюп, Акъырын къысып кёзлерин, Кюз артындагъы кертмеле Бишген заманны эсгерди. Энтда жаз келди. Жаз къууандырды, Жаш болуп къалгъанча кесим. Жаш кюнлерим къайтмазла манга, Дуния уа энтда жаш болду, Кырдык кёклюгюнден, къанатлыла Жырындан энтта да толду. |
| 952 |
Кёп зат тас этебиз, тенглерибизни Асырайбыз, кёмебиз мылы жерге, Сора мудах къабырладан къайтып, Дагъыда, кёл этип, чыгъабыз ишге. Игилени киши жеринде кёмюп, Биз дагъыда чыгъабыз иш этерге – «Адам, къайда турса да, урунургъа Борчлуду», – дейдиле бизге эслиле. |
| 953 |
Сиз жокъсуз, мен а энтда жангыдан чыкъгъан Кырдыкны кёрюп турама, жаз келгенде, Аны менден сора кёрлюкле ючюннге, Алгъыш сёзнюча, айтама бу назмуму!... Энтда да жюзюмлеге къан жугъу чыкъ Жатады, урушну бети кёрюне, Таулагъа, сабанлагъа, арбазлагъа Жатады аны къара ауанасы!... |
| 954 |
Кёб затла кетелле, унутулалла, Tay аулда Интернационалны Жырлагъаныбыз кетмейди эсимден, Мен бир заманда да унутмам аны!.. Кесим уруш эткенме да, тынчлыкъны Сакъларгъа андан хазырма дуньяда. Къатын да алгъынчы жойулгъанланы Кесим асырагъанма фронтлада. |
| 955 |
Мен кёбюнде да тюшюмде насыплы болдум, Тюнюмде уа, бёрю болуп, кёп улудум!.. Терслигин жашыргъан адам болмаз киши, Мен кёп жангылгъанма – ол телиле иши. Акъылмы жетмеди? – Кесим да билмейме, Женгилликми этдим? – Кесим да билмейме. |
| 956 |
Сен къанжалбаш школ жаны бла эншге Суу алыргъа барыучу эдинг шауданнга. Ол бюгюн да кетмей турады эсимден, Бир таймай турады кёзюмю юсюнде. Шамкъыз эсингдемиди? Барып алагъа, Сени сюйгеними айта эдим анга. Кесинге айтыргъа мен уяла эдим, Айтайым деп, барып, уялып кёп кетдим. |
| 957 |
ИШ. Халкъ ол сёзге тайакъгъача тайанганд, Сабан сюре, бичен чала, эринмей. Эринчеклеге мурса кибик болгъанд, Бизге да жеткенд эски болмай, ёлмей. Иш деген сёз жашау деген сёз бла Бир кюн туугъан болур эди дуньягъа. Ол кирген юй да берекетден толад, Кёклюк береди кюйген аулакълагъа. |
| 958 |
Терслигинг болмагъанлайын, юйюнге Палах кириб келгенде да, чыдадынг. Киши жеринде да чамланмай ишге, Ишлеб, ишлеб, жойулмайын жашадынг. Ишлемеген тишлемез дегенди халкъ. Иги ишлейди адамны игиси. Не палахдан да, ишлей, ёткенди халкъ. |
| 959 |
Хар биригиз да тийншлид жыргъа. Кече къалын къайынла ичи бла Къарайд сизге ай, тие таулагъа. Тау табадан орамы Абайны Эе келиб, орамнын Калининни Къучакълайд. Къоншулугъу аланы, Танг ахшы болсун, Саламым мени! Танг ахшы болсун, завохда баргъан Ишчиле, студентле, поэтле. |
| 960 |
Жырчыны тилеги, Жырчыны жюреги — Жери бла жырларылла, Ол ала бла байд. Жулдузла чыкъгъанда, Ташлы тау жоллада Санга жыр эткен не игиди! Къууанч сагъатымда, Не мудах болгъанда, Сени атынгы айта турама, Бийик булутлагъа, Жарыкъ жулдузлагъа Сени хапарынгы сорама. Сентябрь айы. |
| 961 |
Нечик сюйдюмлюлей турады чырайынг! Кюз арты да узакъ болмаса да сенден, Жаз кюнлеринги жарыгъы жюрегингде. Жаз кетди эсе, анга амал бармыды? Сен а энтда да субайса, арымадынг. Сен иги тепсейсе къызланы барындан, Сюйдюрюп къояса, къылыгъынг ариудан. |
| 962 |
Ёлетден алайды – ариулукъ бийикди. Акъылсыз къалса да, акъсакъ жур кибикди. Билимсиз ариулукъ сыннган миялады, Кёзлени къаматып, къум басып къалады. Халаллыкъсыз ариулукъ да бузча болур, Ичин къурт басхан алмагъа ушап къалыр». Эсимдеди ыннамы алай айтханы. |
| 963 |
Бизни Бештауда сакъ жауун жетсе, Жамычылы Лермонтов ат бла Бара тургъаны кёрюнед кёзге, Ол бизге тауда жол нёгер болад. Тумандан мылы къайагъа мында Биз Лермонтовну къайасы дейбиз. Кавказ дегенлей, аны ызындан Биз Лермонтовну атын эштебиз. |
| 964 |
Мен аны былай андан сюеме, Аны ташы, топурагъыбыз биз. Сен да ёлюрсе, мен да ёлюрме, Жерибизни суулары уа былай Барырла дайым, аны билеме, Къушлары уча, бюгюн учханлай. Элни огъары жанында Агъач жолчукъ ёрге бара, Талгъыр ташла арасында Тукъузгюле да къызара. |
| 965 |
Ол мен баргъандан. Мен къыйнагъандан Уллу къыйынлыкъ кёрмесин! Мен, къагъыт кёб жазыб, къыйнай эсем, Аны чюн кёлюнг къалмасын, — Кёрлюк къыйынлыгъынг, Азаблыгъынг Менн сюймеклигим болсун!... Бир эталмадыкъ биз жолубузну, Сен энди башханы юйюнде. |
| 966 |
Мен, жерни этегинде къалгъанча, Алай узакъ къалдым сенден. Сен жюрегиме жазыб къойгъанча, Сени ауазынг эсимдед. Кесимми насыбым ючюн иги Кюрешалмадым, мен терсме. Энди сени кёрлюгюнг Жалан къууанч болсун! - дерме. Киши насыбына чырмау болгъа Кюрешгенледен тюйюлме. |
| 967 |
Жерими агъач ийиси ургъан Сабийлигимсе сен мени, Жай ол къара жауунлары жаугъан Жаш кюнлеримсе сен мени!.. Мени сенден айырыб, кёрюб болмасын Деб кюрешдиле бетсиз душманларыбыз, Анаммы ёшюню кюч бериб турмасын Деб кюрешдиле жюрексиз жауларыбыз. |
| 968 |
Къууанчымча тур назмуларымда. Мен сени унутхан кюн — олсагъат Тилим тутулсун! Саулай дуньяда Санга тенг боллукъ табалмадым зат! Байлыкъ, махтау да санга тенг болмаз. Бир кёргенин кертме терегинги Алтыннга бермез, алтынны алмаз Поэтинг, алышмаз затха сени!. |
| 969 |
Къуш бла аны къанатларычад, Топуракъ бла мирзеу бюртюкчад. Шуйохлукъ бир-бирни алай тутдурад, Тирменлени аны сууу бурад. Ол бузулса, аны анасы—къуш Тауланы башында сарнай учад!.. Кёзлеринги жютюлюгю Ючюн манга бютюн бек сюйдюресе:. |
| 970 |
ТАШ БЛА ЖЫР. Ташчы жырлай эди, турса да арыб, Ол таш жона тураед жол жанында. Исси кюн. Басыныб эдиле таула. Къарт поэт Ташчыны къатына барды, тенгича Ол ташчы жырлагъан жыр аныкъыед. «— Айтчы, шуйохум, жырлагъан жырынгда Нени юсюнден жырланад, ким эткенд?. |
| 971 |
Ташчы да къарады: аны аллында Бир къарыусуз къарт кишичик сюйелед. «— Ангылайалырмыса, къартчыкъ, аны?— Дейд ташчы ол жырны эткен адамгъа.— Ташчыла кёб жыл жырлайла бу жырны, Экибизге къайда аллай жыр тагъаргъа!». Турад мени жырларымда Къайа зангырдау таулада. |
| 972 |
Къазбекни бла акъсырт Минги-тауну Арасында, малкъар жери, тураса, Мен не этер эдим сенсиз жашауну? — Жырымса, насыбымса, жашауумса! Кийиб тау эллиле кийген кийимни, Ала ашагъан ашны ашай эдинг, Жашауунг жашауундан тирменчини, Не хуначыны башха тюйюл эди. |
| 973 |
Биз кёб жолну баргъанбыз. Къыйналмагъансыз дейалмазла бизге, Биз чалбашла, къашхабашла болгъанбыз. Башынг чачсыз къалгъаны неди, тенгим, Сен кесинг намыссыз къалмадынг эсе? Къыйын жолда тас этмегенд жюрегинг Адамлыкъны. Сора шургу этме сен. |
| 974 |
Ол борчуд аны дуньяда. Алай ол анда кёк кюкюреуню да эштед — Адамла бла жашайды дуньяда поэт. Ол энди иги ангылашыннганды манга:. Дуньяда кёк жашнау барды, ансыз жашаргъа Амал жокъду. Адам жашауу хар заманда Элия жарытыб алай тургъанд дуньяда!. |
| 975 |
Не палахда да анала Бёлейдиле сабийлени, Бир заманда да къурумайд Сютю ана ёшюнлени. Залимлени кюйсюзлюгю Ёлтюралмад бешик жырны. Не палахда да къоймады Халкъ биширгенин гыржынны. Халкъны кючю деген олду, Ол ёлюмсюзлюгюд халкъны. Назмум бла бирге андан Тобукъланама аллында. |
| 976 |
Жашасын аны тюзлюгю! Ma сизге «бирликде — тирлик» Деген сёзню, магъанасы. Да, ол бирлик халкъыбызны Ойулмазлыкъ бек къаласыд. Хар халкъны жолу да къыйын Болгъанд. Бизни халкъны жолу Бютюн ныхытлы, ёр болгъанд, Куртдан, бугъойладан толуб. |
| 977 |
Шукур болсун, бош тюйюл эд Бизни ол ийнаныуубуз! Энтда къутхардынг, партия, Ачылды жашау жолубуз! Кёб къыйынлыкъ кёрген халкъны Атындан алгъышым санга! Кёмдюрмединг такъыр кёрге Бизни нажас душманлагъа. Аздан къалдыкъ жойулургъа, Биз аны иги билебиз. |
| 978 |
Биз — къартыбыз, жашыбыз да Санга кёб алгъыш этебиз. Биз бузулгъан юйюбюзню Энди жангыдан ишлейбиз, Жау ёчюлтген отубузну Биз жангыдан тиргизебиз. Алай Ол бизге сыйлы борч болгъанд. Юй ишлегенде, къыйналмай Болмайды. Эсимдед мени — Журт салгъанда, хар бир адам Этед къолундан келгенни. |
| 979 |
Биз жангы жашау къурайбыз, Бир юйдегиди халкъыбыз. Хар ким къолундан келгенни Эте, ишлейик барыбыз! Ишни уллусу, гитчеси Жокъду, антым, жер башында. Уллу ишни осал этген — Ол бек гитче адамладанд. Гитче ишин иги этген — Ол кеси уллу адамды, Ишни гитчеге санагъан — Аманладан да аманды. |
| 980 |
Бу айтханым-сёзге уста Болдум деб махтаныу тюйюлд. Ишибиз иги барсын деб, Чыдайалмай, айтхан сёзюмд. «Мен къалай иги жазама. Кёрчюгюз бир!» — деуюм тюйюлд, Бу назмум сёзюм угъай да, Кёбке чыдагъан жюрегимд. Жерлешлерим, жолдашларым!. |
| 981 |
Мен да сизден биригизме. Барыбыз бирча игилик Излейик жангы юйюбюзге! Мени юйюм да бузулгъанд, Алай къалмабыз юйсюзлей. Не болса да, насыблыбыз — Къалмадыкъ туугъан жерсизлей! «Тёрт айакъланыб барсакъ да, Барырбыз таугъа!» — деучек биз. |
| 982 |
ХАЛКЪЫБЫЗНЫ БЕК ИГИ КЮНЮНДЕ АЙТЫЛГЪАН НАЗМУ. Сууукъ къыш кюн, сен не жылы Хапарны келтирдинг манга! Къайгъылы заманла озуп, Къутулуп кюйсюз жылладан, О, бюгюн биз болдукъ азат! Мен къууаннгандан жилядым. Жилямайын сёз айтыргъа Бек къыйынды бюгюн бизге:. |
| 983 |
ЖАНГЫ КЮН. Юйледе жангы от жанды, Сен аны бек иги эсле, Халкъынг жеринде жангыдан, Жоялмадыла башкесле!.. Бюгюннгю кюннге термиле, Жоюлуп къалды жоюлгъан. Кёп затны къыйматын биле, Халкъынг чыкъды жангы жолгъа. Бу кюннге жеталмай къалгъан Жарлылагъа – жарсыуубуз!. |
| 984 |
Берилдиле таулу халкъгъа Энтта жерибиз, сууубуз! Бюгюннге сау Жетгеним – уллу насыбым! Не тазады Чегемде суу, Жаннет – чинар ауанасы! Быйыл биринчи битерик Алма терекге кюн тийди, Чиммакъ чакъды балли терек, Жер жангы кийимин кийди. Тауда жангы чыракъ жанып, Термилген тангыбыз атды!. |
| 985 |
Жолларынг узакъ.... Энди ёлсем да, бир инсан Ёлгеннге да санамасын – Жангыдан боллукъ кибик сау, Къаяларым болурла сын!.. Энтта бизниди юйюбюз, Бюгюн ким насыплы бизден? Жерибизде жашарбыз биз, Ёлюрбюз биз жерибизде!.. Умутубузну этмей тас, Къайтханбыз ызыбызгъа. |
| 986 |
КЪЫШХЫ КЕЧЕ. «Ташды, – дейле, – жюрегинг, Бораннга жокъду хатер. Бизге кюйсюздю дертинг, Мында санга жокъду жер!». Халжарда хоншу ийнек, Тоюп, тынч ышныр эте, «Бу къышны кечеси не Узунду, узунду!» – деп. Энди тойгъан ийнекге Тюшюнде ач кюнлери Кёрюне турур кёпге, Ауур къысып кёзлерин. |
| 987 |
Жаш кюнлеринде аны Сындырдыла мюйюзюн. Ол да эсинде малны, Унутмайды ол кюзюн. Боран, бир ташлап элни, Дагъыда къайтады. Гыржын биширген келин Къыш бораннга айтады:. «Куртларынгдан къутулуп, Юйюбюзге келгенбиз, Муратларыбыз толуп, Бу тауланы кёргенбиз. |
| 988 |
Аны уста къолларына Энтта махтауум мени! Таулу тиширыу, санга да, Жамычынга да махтау! Бу назмуму да этгенме, Жерлешим, санга атап. Мен бу огъурлу жерде къарны да, Жауунну бек сюйгенме, Жазны, кырдыкны, къыш жолланы да Назмулагъа кийиргенме. |
| 989 |
Тауланы суху атларыны да Чапханларын мен кёргенме, Саугъа этип, китапларымы да Мында къызлагъа бергенме. Балын, тузун да сюйдюм жерни уа, Уруннган адамланы да, Сабанла баш къусхан тюзлени да, Кишиликча тауланы да! Аналарыбыз, эгечлерибиз, Сабийлерибиз бар элле. |
| 990 |
Кюйдюргендиле уруш отлары, Къара топуракъ болгъанбыз. Сиз жашар ючюн ёлгенбиз, Сабийлени, аналаны Сизге осуят этип кетгенбиз, Сиз кюйдюртмегиз аланы! Чакъгъан чинарларынга, талларынга Азмы къарагъанма, насыплы бола! Баш ура келгенме къабырларынга – Ёчюлген чыракъларынгдыла ала. |
| 991 |
Биз – бир къая ташыбыз, жерибизни Топурагъыбыз, таула бийиклиги Бирча тура кёзлерибизде бизни, Сиз жол уста болгъаныгъыз бек иги! Сен келгенде, ачхан элле таулула, Кенге ачхан эдиле эшиклерин, Жюреклерине ийген элле ала, Сени, Октябрь, ачыб жюреклерин. |
| 992 |
Халкъ къоруулады юйюн, Ташлагъа саркъа къанла. Къар жауады. Арбаз, жол Чиммакъ болуп кёрюне. Нарт къала бла школ Къарайла бир бирине. Кёп жыл болду мен фронтдан, Сау къалып, юйге келгенли, Эшикден кирген сагъатда Анам: «Оу кюнюм!» – дегенли. Адамла да андан бери Мамырлыкъда ишлейдиле. |
| 993 |
Коммунистле халкъны иги жашарын Сюйелле. Манга кереги да олду. Cay дуньяны бек иги адамлары Баргъан жол—коммунистлени жолуду. Къутулгъанбыз бек кёб къыйынлыкъладан, Коммунистле башчыбыз болгъанлай, биз. Cay дуньяда болгъанд бек иги адам Халкъ бачама—Ленин уллу коммунист. |
| 994 |
Сен, аны алыб, бараса, Ол жарытад жолунгу. Чегибизде сакъ тураса, Къоруулай къыралынгы. Анала сюйген жашларын Бары санга ийелле. Малкъар тауланы къызлары Санга жырла этелле. Тынчлыгъыса аналаны, Къууанчы сабийлени, Ырахатлыгъы тауланы, Кёб сабанлы тюзлени. |
| 995 |
Сени кючюнг—эркин жеринг, Деменгили халкъыбыз. Къызылууурт бадражанла Ашайбыз, столгъа жанлап, Исси кюн къыздыргъынчыннга, Сууукъ чыкъ къуругъунчуннга Юзюлген бадражанла, Аууз суула агъызгъанла, Къып-къызылдыла, мыдыхча, Ала сууукъдула, чыкъча!. |
| 996 |
Къыш кюн бери, шахаргъа, мурккуланы Чегем агъачындан келдиле алып. Чегем агъачдан бери Келген мурккула, таудагъы танглагъа Ушаш, къызыл. Кюз арты. Столумда къызыл гюлле Анабыз этиучю отча жаналла. Таула артына бата баргъан кюннге Ушагъанлай, къызаргъанлай туралла. |
| 997 |
БЕШИК ЖЫР. Жукъла, жукъла. Къар тёппеледен салкъын жел Урады. Жерибизни агъачлары Шыбырдайла. Кёк – чууакъ. Черек суула, чучхур суула Шууулдайла. Таула – акъ. Къаялагъа, арбазлагъа Ай тийди, сап-сары ай. Ай да сени, ананг кибик, Сюеди, жап-жарыкъ ай. |
| 998 |
Кырдык да шош Чыгъады. Жукъла, жукъла!.. Адам къууанчы бла жарсыуу, Жерни жазлары бла къышлары, Тойла, адамланы урунууу, Сюйген къызларыбызны къоллары, Элия таууш тау тёппеледе, Кюзарты агъачла саргъалгъаны, — Бары да турад жыр тизгинледе, Жыр—кёзлерид, жюрегид дуньяны. |
| 999 |
Билмейдиле Адамла зат сюймекликден биринчи! Терсмеми, тюзмеми – билмейме аны, Алай, кечир – санга сау бол демейин Тёзюм къайда? Алай насыплы жаным, Къаллыкъча мен аурумайын, ёлмейин! Манга насыплы болургъа Не керекдими дейсе? Кёргенде бетинги сени, Ол да манга бир насып!... |
| 1000 |
Нени да Боллукъду ол унутдуруп къояргъа. Билалмайма мен къыш, жаз экенин да, Кесим къарап тургъанлыгъыма къаргъа! Ол ышарыуну къолундан келликди Таугъа чыгъарыргъа не кюл этерге. Ол ышарыу жашау кеси кибикди, Болалыр бушуу, насып да берирге! О, тиширыу ышаргъаны!. |
| 1001 |
Сен къышхы арбазлагъа кём-кёк жазны Алып келе эдинг, ышара, кюле. Шуёхлары эдинг бар жашны, къызны, Бюгюн къара кийгенбиз, аны биле. Сабийле школдан келген сагъатда Ёлдюнг. Энди къарамазса таулагъа. Ёлтюрюр жарасы батырны атдан Жыкъгъандача, бушуу келди саулагъа!. |
| 1002 |
Жангы кырдык чыкъгъанда, сени тапмаз Бубугентингдеги ахшам аласы, Эштмез къобузунгу, санга тауда жаз Жиляр, кырдыгы къабырынгы басып. Ол уллу къолунгу тутуучу къолум Къабыр топурагъын къуйду юсюнге. Ёлюмден къоркъма! Ётдю сени жолунг Халкъ жюреги бла. Ышан халкъ эсине!. |
| 1003 |
Тыхар-тухур этдире, Ташланы келтиреди, Тамырындан къобарып, Тереклени сюреди. Кёк бутакълы терекле, Адамлача, жоюла. Къапхакъла, сары жарла, Топ тийгенча, оюла, Кечеги ырхы келе, Боран кибик ёкюре, Итле да улуйдула, Аны келгенин кёре!. |
| 1004 |
Мен тиширыу алдауун да сынадым, Суу къуюлуп сюймекликни отуна, Къама аузуча жолланы да бардым, Бийик жулдузлагъа къарай, ахтына. Алайлай кёк бутакъны чапырагъы, Бетиме тийип, ырахат этеди – Жерни кырдыгы, къара топурагъы, Гюлю – бары да сюймекликге тенгди. |
| 1005 |
Терезеде къарлы бутакъ. Суу алгъан жерни бузлары. Киштик къалкъыйды диванда. Артда уянып, керилип, Бетин акъырын жуугъандан Сора, къалкъыр, къарны кёрюп.... Сени жангылыгъынг жалан Тенгди биринчи кырдыкга, Неда кече санга жатхан, Жангы къарча, таза чыкъгъа. |
| 1006 |
Чёплеу башы сыйлы жерни, Кюзча саргъала тураса. Къалай сюймейим мен сени – Жалан кюннге баш ураса!.. Орамда мудах болуп бара тургъан Адам, мен билмейме ким экенинги, Кимлеге баргъанынгы жапсартыргъа, Не къайгъынг болгъанын, не этгенинги. |
| 1007 |
«Шап-шуп, шуу-шуу», – деп, къаяла Арасында минг къуш учхан Кибик, уллу жауун алай Жетди, тардан таргъа чыгъа. Къая оюлду да, басды Жолну терк черек башында, Урду да, таш ташны чачды. Чиганлы жашчыкъ тепсейди, Кюннге кюйген бет-къолу:. |
| 1008 |
МЕН КЪЫШ ИНГИРЛИКДЕ ТАУДАН КЪАЙТДЫМ. Шахарда сабийлеге хапар айтдым Къара агъач, акъ талала юсюнден. Къаялада баргъан къыйын жолланы Къоркъуулулугъу энтта да жангыдан:. «Кёл эт!» – деди. Къар жаугъан чынгылланы Кёрюп, таукелликден толуп мен анда, Алай къайтдым къар жаугъан ингирде. |
| 1009 |
Таудан къайтып келдим къыш ингирде. Биргеме алгъанлай келгенме бери Кёп тюрлю суратланы туугъан жерде, Ол суратладан толулла кёзлерим. Жаралы таш: «Манга да Къыйынды!» – деген кибик, Ахшамгъа да, тангнга да Алай дей келген кибик Кёрюндю. |
| 1010 |
Ол бу ташлы жолда жан берди, Къарлагъа аралып кёзлери. Биз ёлебиз, къалып къалалла Жерибизни агъачы, ташы, Булутла алгъынча баралла, Агъарады Къазбекни башы.... Адамласыз болалмайма, Жангызлыкъ мени къылыгъым Болмаз: кесим туралмайма, Къалама апчып, ылыгъып. |
| 1011 |
Сабан агъачдан, къойчу Тыякъдан талгъан къолла, Кёп жарлыгъа къараучу, Болушлукъ болгъан къолла, Этеригизни этип, Энди уа къарт болдугъуз, Кёп къыйынлыкъдан ётюп, Сиз айыпсыз къалдыгъыз! Къабыргъада къой жолла Кибик, кёпдюле артда Ол къоя келген жылла – Къыйын жюрюйдю къартдан. |
| 1012 |
Окъ тийип, суууп, жюрегинг Жерге кирип къалгъанды. Терегинг ариу чагъады, Шыбырдай жашил башы. Ананг къатына чыгъады, Сакълайды, къарындашым. Уруш кюнледе сау къалып, Терегинг уллу болду. Сен урушда къурман болуп, Юйге къайытмай къалдынг!... |
| 1013 |
Кесинги Прометейлеринг Азмы къызартхандыла къаяланы, Аз къара къушму кемирди кёзлерин Ыранлада бегитилген аланы! Кавказ уланларына: – Къыйын кюнде Прометейле болугъуз! – дегенди. Бу китабымыды, не уа халкъыбызны Жараладан толу жюрегимиди бу?. |
| 1014 |
Сен сюйдюнг кёк бутакъланы, танг ала Чыгъы жибитген, къызаргъан гюллени, Сен, насыпны жырынача, тынгылап, Эштдинг орамда къызланы кюлгенин. Энди къартлыкъ, ёлюм деген сёзлени Къатлайса. Аладан къутулуу жокъду. Къышхы сыртча, акъ болду башынг сени. Да, энди ол къар эримей турлукъду. |
| 1015 |
Жыл сайын бекден-бек ачыйла сени Жашау салгъан жараларынг. Аланы Салдыла жау къылычы, сюймекликни Оту да. Сюйгенлей къалдынг дунияны. Сен боюн салалмайса топуракъдан Кеси этген къошун адамдан эсе Кёпге жашагъанына! Гитче окъдан Батыр жоюлгъанына кюесе сен. |
| 1016 |
Таулу угъай, жаралы буу болсам да, Келип, мен сууунга къапланыр эдим, Жау мындан узакъда жара салса да, Бери жетип, жыгъылып къалыр эдим!.. – Тауланы тарында баргъан суу, Сени нек басады акъ кёмюк? – Жолну къыйналып алама мен, Тешеме къаяланы кёбюн. |
| 1017 |
Кёп ёмюрлени келгенме мен, Халкъынгы насыбын къуугъанлай. Ол тенгиз таба кетген сунуп, Аны ызындан терк сюргенме, Жолда жетеме деп, кюрешип, Суху барыргъа юйреннгенме... Бахсан тауларыны къарлары, намыс Кибик, жарыкъ жылтырайла, жаналла. |
| 1018 |
О, сен жеринден къысталгъан сабий къыз, Атасы къазауатда ёлюп жатхан! Ачыгъанынг – къыш къарда къалгъан къан ыз! Бирге жылындыкъ къар юсюнде отха. Тёгюлген къан да думп болуп къалмайды, Терен ачыу да ушап турур анга. Тюзлюк, жаралы бола, жоюлмайды. |
| 1019 |
Бу дунияда бар зат ёлюп кетмейди, Бир окъ да жара салмайын ётмейди. Мудах хапарымы кеч бюгюн манга! От эт сен, этиучюсю кибик анам. Бизни эсгерир затларыбыз бары, Къонакълача, келгендиле. От жана. Отну жарыгъында кёреме: къыйын Жылла салгъан ууакъ жыйырылгъанла Бетингде. |
| 1020 |
Тар къолда баргъан суучукъ, эсге алмай Аны атын аз адам билгенлерин, Белгисизме деп, жарсып да къыйналмай, Барады, тазалыгъы къууанч берип. Дунияда уа уллу суула бардыла, Атлары – бар картлада, китаплада. Болсада сейир ариу барадыла Атсыз суучукъла тарлада, чатлада. |
| 1021 |
«Эр кишите жарамайды жиляргъа»,— Дединг, анам, манга кёп къыйын кюнде. Анам, кечгинлик бер! Мен ёмюрюмде Биринчи жолу айтханынгы этмей Къойдум. Мен бу бек къарангы кюнюмде Жиляйма, кючюм, кишилигим жетмей. Жюрегинги жаралы этдим, балам, Ачы сёз да айтмаучу эдим санга. |
| 1022 |
Алай жазны хапарын алып келген Къарылгъачынг болуп да, жетдим санга, Эринлерин кёк буз жаба сюелген Солдатынг болуп да, боялдым къаннга. Ол сагъатлада да налат бермедим, Жерим: терслигинг жогъун билип турдум, Сенсизлей къууанчха жолну кёрмедим, Жилясам да, этегинге баш урдум!... |
| 1023 |
Дунияда ёлмей турурла Игилик, Акъыл, Ариулукъ да. Барырла суула. Биз кетербиз. Бу биз къарагъан кибик, Къарарла бийик жулдузлагъа саула!.. Юйден чыгъып, кетеме мен тышына, Энтта назму эте тиширыулагъа – Жюрегими кёк жазына, къышына. |
| 1024 |
Терезеден кёреме акъ орамны. Эсиме тюшдюнг Адай бийиклеринде Кёк чинарла чууакъ кёкге къарагъан кюн. Сау бол бу дунияда жашагъанынг ючюн! Эсиме тюшдюнг Адай бийиклеринде. Адай бийиклеринде этеме санга Чинарла кёклюгю кирген жырларымы. Санга ушаш сейирди танг атхан сагъат Мында. |
| 1025 |
Бетинге къарагъанча, къарайма тангнга Ол къарлы жютюлени жарытхан чакъда. Эсиме тюшдюнг Адай бийиклеринде – Суула чыранладан эншге кетген жерде, Жангы тангнга къушла къууанч этген жерде – Эсиме тюшдюнг Адай бийиклеринде... Терезени тюбюнде терек сары Болгъанды. |
| 1026 |
Хар ана бети ариулайын турур, Тазалай къалыр ана сюймеклиги, Турлугъуча къырладан салкъын уруп, Турлугъуча жерде кырдык кёклюгю. Бешик жырны жырлайса энтта да сен, Энтта, алгъынча, apиy бола бетинг, Сары ай терезеден къарап, кеси Тургъан кибик жашынга алгъыш эте.... Уллуса, бийиксе. |
| 1027 |
КЪЫШ ТЕРСКЪОЛДА. Къыш Терскъолда жаугъан къар бла ушакъ Этеме. Дефтерни Къагъытларына назмула Терскъолда Шош жаталла. Ариулугъу бу жерни, Сени эсгергеним да – назмулада. Мени къууандырыргъа агъаргъанлай, Тёгерекде aгъарадыла къырлa. |
| 1028 |
Къарлы бийиклеринге къарай, ёлсем, Кеси къолунг бла кёкюрегиме Салырса къылычны да, гюлню да сен!.. Жашагъан юйюм, aшагъан ётмегим, Ичген сууум ючюн да сау бол, жерим. Къарадым чакъгъан алманга, кертменге, Къууандым, кюнюнгю, къарынгы кёрюп. |
| 1029 |
Мюйюзлери кюмюш, жезле Болгъанча, жарыгъын тангны Элтип баралла ёгюзле Тюбюнде Сары Къаяны. Ёгюзле, мюйюзлерине Атып, элтедиле жолда Taнг жарыгъын, эслерине Алмай жол узагъын алда. Дуния санга болсун жангы, Тауда тангны жарыгъыча, Мюйюзлерине кюн къагъып, Таулу ёгюзле баргъанча!. |
| 1030 |
Къайдаса, жарлы балам?! – дейди. Бар айтхан сёзлери ол. Кёк кюкюреу, элни башындан Ётюп, ауады тау артына. Къарап хуналаны ташына, Тынгылап турадыла къартла.... Аз сёлешип, кёп ишлеген Адамла – таулу эллиле, От чакъгъан къабан тишлеге Къарагъан таукел кёллюле. |
| 1031 |
ТАУЛАДА ЖАУУН ЖАУАДЫ. Жауунла ол жырлагъа ушайдыла, Жибитген чинарла шыбырдайдыла. Таулада жауун жауады, жауады, Къаяланы, наратланы жууады. Мен а эштеме эски таурухланы, Кёреме мен жибиген башлыкъланы. Таулада жауун жауады, жауады, Къолдан къолгъа, элден элге ауады. |
| 1032 |
Бири кирген юйден Терк кетеди бирси, Жарыкъ танг атханда, Кече кетген кибик. Дуниядагъы бушуу – Къара тауну жели, Дуниядагъы къууанч – Ол акъ тауну жели. Жар башында терекле Суугъа ырахат къарап Тургъанлай, ингирликде Гюрюлдеп жетди боран. Ол тереклени урду:. – Къырама, къырама! – деп. |
| 1033 |
Къаяла онгдан-солдан Бюсюреп къарадыла. Сора кетди, болалмай, Кесин ташлагъа ура, Тереклени жоялмай, Узайды кюйсюз боран. Аланы жар эринде Сау къояргъа келмеди, Тамырлары теренде Болгъанларын билмеди!.. Жашайбыз, кёре келебиз Кёп зат. |
| 1034 |
Чинарны терк суугъа жатхан Ауанасы окъун жашил Кёрюнеди суу юсюнде, Къара суу да жашил бола. Ауана сёдегей жатып, Жибип, зауукъ этеди ол, Тик къаядан эншге энип, Бауурланып таза суугъа. Жол а турады сукъланып Суугъа жатхан ауанагъа, Ташлары, къуму да къызып, Ауанагъа термилген жол!. |
| 1035 |
БУЛУТ, ЖАШЧЫКЪ ДА – СУУДА. Айтады бийиклени, Чыранланы хапарын, Бек къаяланы тешип, Бери алай жетгенин. Жагъада кюн къыздыргъан, Шошайып тургъан кырдык. Чум терекле, чинарла, Булут, жашчыкъ да – сууда Жууунадыла бары. Жер жашил, дуния таза. |
| 1036 |
Зорчуну, жюрексизни да Бош тенг этмегиз манга;. Кючюм, чыдамым – сизниди, Тенг этмегиз аманнга. Кюнню жыры Жерни жылытыргъа деп тийип турдум, Кёгет къууанчха ёссюн деп къыздырдым. Мен, анга ачыудан къызара, батдым. Ол эсиме тюшсе, булутха кирип Кетеме, къалама мен къара кийип!. |
| 1037 |
ТУМАН КЮН АЙТЫЛГЪАН ТАУРУХ. Адамланы хыйла кёп алдагъанды. Осий патчахны хапарын таулада Туман кюн манга бир къарт айтхан эди. Дорбунда олтуруп ингир алада, Тынгыладым хапаргъа, сейир этип. Хар кимни халаллыгъы, харамлыгъы Билебиз адамла бла къаллыгъын. |
| 1038 |
Салам, мени сакълап тургъан эшикле, Жууулгъан, кюн да тийген терезеле, Мен энтта келмедимми деп, ишекли Болуп, таудан акъырын эннген желле! Ачылгъанлай къоюп кетген дефтерим, Къатападан этилген айыу бала, Жарты къалып сакълагъан тизгинлерим, Жер-жерден келип сакълагъан къагъытла. |
| 1039 |
Уку къычырыгъы думп болду, кетди, Болушлукъ келгенине къууандыкъ биз! Къутулдукъ! Машинабыз чыкъды тардан. Ол кече эсибизде къалып къалды, Ол гюрюлдеу да эштилгенлей турду, Ол къара кечебизден да дерс алдыкъ. Ол къыйын кече кетди. |
| 1040 |
Билеме сизге саркъгъан Жауунну да, къанны да, Бушуу кюн сизге акъгъан Ачы кёз жашланы да. Билеме сизге тийген Кюн кюйдюрген къолланы, Сизге элтирге сюйген Къыланчлы ёр жолланы. Нартюх битдирдинг, картош Къаздынг, кёгет да алдынг. Бир кюнюнг ётмеди бош, Къонакълагъа къарадынг. |
| 1041 |
Сюйгенине кёлю кетип тургъан къыз, Кёкден жулдузла къарагъан тар аууз, Тынч кечели болугъуз. Бюгече да агъаргъан чыран бузла, Акъ тёппелени башында жулдузла, Тынч кечели болугъуз. Къойчула, къойлары, парийлери да, Бир бирге тынч къарагъан кёк да, жер да, Тынч кечели болугъуз!... |
| 1042 |
Ненча кере мен кесим алай этдим! Суугъа жыгъылыр кечиу излемеген, – Суугъа кёмюле, ненча кере ётдюм! Башда акъыл жокъда – аякъгъа къыйын. Ненча къанагъандыла аякъларым! Хар бармаз жеримде баргъаным сайын – Ташсыннган атха ушадым мен, арып. Быхчы тарта билмеген къолун кесер. |
| 1043 |
Къартлыкъ – мирзеу битмеген айырыкам, Терек кёгермеген, чыпчыкъ учмагъан, Кемеле да жетмеген айырыкам, Кёгет бишмеген, кырдык да чыкъмагъан. Ол – топурагъы тузлу айырыкам, Ичерге, тап, тузсуз суу да болмагъан, Августда да бузлу айырыкам, Чёгерге жылы таш да табылмагъан. |
| 1044 |
Сууну насыбы – баргъаныды, Кырдыкны насыбы – ёсгени, Къаргъа насып – агъаргъаныды, Къанатлыгъа – учуп кетгени!.. Ийнекни мюйюзюн сындырсала да, Жарсыдым тауда сабий кюнлеримде, Жолда къадырны ачы урсала да, Анга къайгъырыу тургъанды кёлюмде. |
| 1045 |
Хоншум, сени кефинг иги турады, Къанатынга жел хурметли урады. Айтчы, чыкъгъанса къайры ахшы жолгъа? Жыртхыч къушла yзaкъ жерден жетдиле. Къыйын сагъатымда жангыз къалмадым, Душман эски уямы бузалмады. Жыртхычланы биз тюклерин бардырдыкъ, Хатачыланы хатагъа къалдырдыкъ. |
| 1046 |
Эси анга не саугъала береди? Энтта да мен, жашчыкъ болуп, таулада Жамычы тюбюнде жатып, жаууннга Тынгылагъан кибик кече арада, Къайгъыларым да келмегенча манга. Кечеги жауун – жангы, буруннгулу, Чыкъгъан кырдыкча, жангылайын къалгъан. |
| 1047 |
ПОЭТНИ АХЫР ЖЫРЫ. Алай Бек иги жырым этилмей Къалды, кёк чинар шууулдай Тургъанча, мен аны кёрмей. Да, бек иги жырым алай Къалады, жырланмагъанлай! Кеч манга, кишилик! Сени Юсюнгден бек иги жырым Этилмей, юсюнде жерни Тауусулады гыржыным, Ичер сууум таркъаяды, Бийик чинарым ауады!. |
| 1048 |
АХЧА АЛЫП. О, къан жугъу ахчала! Дунья сизден къутулур жарыкъ сагъат Келсе, нечик чагъар элле бахчала! Ахча алып, жоялла адамланы Сатылгъан мурдарла. Энтта ёлтюредиле, ахча алып, Мурдарла, жашау алгъа бармагъанча, Тохтамайдыла, бир затдан уялып, Дуньяда Пушкин, Шопен болмагъанча. |
| 1049 |
КЪЫРГЪЫЗСТАН. Тауларынгда, кёгюнгде Терслик жокъ, жапсардыла. Баргъанча ёз жеримде, Булутларынг бардыла. Боз юйюнгде тюндюкден Жулдузланы кёргенме, Чегемдеча, ингирликде Тау тарынга киргенме. Поэтлеринги да къол Жылыулары къолумда. |
| 1050 |
Мени чиммакъ журтум, сен – Къыш кечем, жаз кюнюм, Чинарларынг шош ёсе, Болдунг тюшюм эм тюнюм. Кёп къыйналгъан журтум, сен – Жюрегим эм оюм. Саулай къалгъан журтум, сен – Жиляуум эмда тоюм. Акъбаш таулу журтум, сен – Умутум эм жырым. Суху суулу журтум, сен – Жашауум, къабырым. |
| 1051 |
Ач болгъан къоянчыкъ жиляйды, Эртте жилягъанымча кесим, Къайын терекчик да жырлайды, Январьда къар басып юсюн. Сабий фильмлеге къарасам, Энтта хар зат болады жангы, Мен сабий китапланы ачсам, Кюн да, от да, алгъынча, жарыкъ. Жашчыгъыбыз юйге келди, Тюйюшюп, бурну къанап. |
| 1052 |
Ол окъуду, къабыргъагъа тыянып, Окъуду – къычырмайын, къымылдамай, Бети, кёзлери, къоллары да аны Бютюн сюйдюмлю болуп, зат чырмамай. Окъуду кюнню, кёкню, къанатлыны, Кёк терекни юсюнден, тап, ырахат, Чапыракъланы тауушу къатлана, Кесини кёрюмдюсюн ала хар зат. |
| 1053 |
КЪАРАЧАЙГЪА СЮЙМЕКЛИКНИ СЁЗЛЕРИ. Мудах ташынгы, кёк чапырагъынгы, Кече арбазлагъа тюшген къарынгы, Чыдамлылыгъынгы сюйдюм, Къарачай, Meн жюрегими тангларынга ача. Суумуса? Не кесим, бийикге чыгъып, Жаз кёкгеми тюбедим? Сен суумуса?. |
| 1054 |
Сенде уа кюн тийгенди жюрегиме, Ичгенде да Тебердини сууундан. Чегетле жашил-ала, Акъ бийикле, кёк бетле, Не файда! – машинала Аны озуп кетдиле! Суу тынч алып келеди Тюшген чапыракъны жай, Къар да кёкден энеди, Тик жолда къалмагъанлай. |
| 1055 |
КЕЧЕГИ КЪАРНЫ ЖЫРЧЫГЪЫ. Тауладан аугъанымы, Сизге деп жаугъанымы Билмей турасыз, жукълап, Жастыкъланы къучакълап. Манга уа жукъу жокъду, Жолум акъды, узакъды. Жылы юйде жатасыз, Жомакъланы айтасыз. Жокъ мени жылы юйюм, Келгенме, сизни сюйюп. |
| 1056 |
Жерден сора, сени тёзюмюнге жетген Тёзюмлюгю болгъан да табылмады зат. Жер юсюндe сени отунгдан кючлю от Табылмады: жылытаса сау дунияны. Тамагъынгда жырлайдыла бар булбулла, Сау дунияны тутаса къол аязынгда. Саулай дунияны кюню – эки кёзюнгде, Сендеди сау жерни сейир чомартлыгъы. |
| 1057 |
Мен танымагъан ариу тиширыула, Сюеме мен сизге алгъыш этерге, Биченликни сугъаргъандача суула, Cиз къууат, къууанч да бересиз жерге. Жукълап тургъан сабийлени бетлери, Жалан аякълары танг жарыгъында. Энтта мен турама, аланы кёрюп, Энтта да танг атды бизге жангыдан. |
| 1058 |
Ол ийнаныуумсуз жашаргъа Кючюм жетмейин къалыр эдим. Хоразгъа къууанып, ышаргъан Жашчыкъ, санга кёп къайгъы этдим. Эй, бизге айтханла къара дау, Жашчыкъгъа айтама мен жомакъ. Тохтагъыз! Болмагъыз сиз чырмау! Жомакъдан, жашчыкъдан кючлю жокъ! Тау агъарады, Суу терк барады. |
| 1059 |
Юйюм да барды, Кюйюм да барды. Юйде жокъ киши. Жарлы болурма, Онгмай турурма Мен, кюйюп-бишип, Кюйюп, бишерме, Къарда юшюрме, Сен угъай десенг! Сен угъай деме, Мени ёлтюрме, Сау болмам, ёлсем! Сен арсар болма, Сен мени жойма, Жиляр анабыз. |
| 1060 |
Оюнлай къоюгъуз сабий оюнун, Тазалайын – ананы сюймеклигин, Жарыкълайын – жарыкълыгъын да тойну, Бийиклейин – тауланы бийиклигин! Сен да кетерсе, мен да кетерме, Кырдыг, а кырдыклай къалыр, Сен да кетерсе, мен да кетерме, Черек' а бюгюнча барыр. |
| 1061 |
Сизни аллыгъызда терслигим жокъ эди: Ажалым жетмеди, къоймады кюл этип. Биригизни тырнагъы къобарын да мен, Биригизни жолда абынырын да мен Сюймей эдим. Аны биле эдигиз сиз, Мен билгенча бу сёзюмю болгъанын тюз. Не этейим! Бизге соруп бермез жашау Бергенинде къыйынлыкъ, къууанч эм бушуу!. |
| 1062 |
Бизге да жаннет жолу тюйюлдю жашау, Болса да агъаргъанлайын къаллыкъды тау! Сабийлигими айбаш ёгюзлери, Къайдасыз сиз? Жангы туугъан айлача мюйюзлери, Манга кёрюнмейин, къайда къалдыгъыз? Не уа сизни жюрюшюгюз асыры Акъырынмы болду бу терк заманнга? Къайда табайым сизни излеп, сурап?. |
| 1063 |
ТАУЛАДА ЭКИ АУАЗ. — Инсанны жашауу бла адамлыкъ, Жер, иш, мирзеу, бет, кишилик, азатлыкъ! — Мен эштдим: мында суудан адам къаны Кёп эди деп. — Тауда адамны жаны тиймей затха, Болгъанды гебенек кетгенча отха. — Зевс Прометейни да кёпге дери Бу таулада тутду да, азап берип?. |
| 1064 |
Манга, сизге да къаргъыш этмезча жер, — Сиз кюйсюз болмагъыз — тилейди жаным! Атларыгъызда — къылкъыла кёклюгю, Болугъуз деп бар къара ишден азат, Атларыгъызда — къаяла беклиги, Эштемисиз, Эльдар, Алим, Азамат! — Билемисе, Къалам, жолуму мени?. |
| 1065 |
Сен а жарлы этдинг, къан тёкмегенлей, Жашырын жаздынг, киши билмегенлей. — Иги ишлерими нек айтмайса сен? Иги ишим кёп аман ишден эсе. — Иги ишлени айтсакъ, мени да аз Тюйюлдю иги ишим. — Сен жандармаланы саууту болдунг, Сууурулсанг, илипин къандан толду. |
| 1066 |
Жандарманы къолуна сен да тюшдюнг, Юлюшсюз тюйюлсе ол къара ишде. — Иги китапланы барын мен жаздым, Алимлени айтханларын мен жаздым. — Мен ол китапланы жауну отундан Кёп сакъладым, сабийлени хатадан. — Къан тёгерге деп жаратылгъанса сен! Тохта, манга тенг къачан болгъанса сен?. |
| 1067 |
Уял, эскерип бар терсликлеринги, Бар жаза келген ётюрюклеринги! — Жашланы сенича къырып ётмедим, Жаш келинлени да мен тул этмедим. — Этгенсе! Тилчилени къолларында, Мен угъай, сен болгъанса хар заманда. — Сен болгъанса кюйсюзлени саууту, Ёчюлтгенсе терсни, тюзню да отун. |
| 1068 |
Азатлыкъны эрлери жылтыратып, Эркинлик бла бир да болду атым! — Мен а азатлыкъны бла къылычны Азмы махтадым? Аны да айтып чыкъ. — Кимде терслик кёбюн киши айталмаз, Жоюлгъанланы киши къайытармаз. — О, бетсизлеге къуллукъ этген кюнюм! — О, мен тюзлени къанын тёкген кюнюм!. |
| 1069 |
Эшекни жалкъасы жылы, Ташха тие туякълары, Юйге кёп келдим, кеч болуп, Кесим — ач, эшегим — арып. Кюн да къызыу, кырдык да кёк, Чабама, эшекге минип, Терек кёп, къанатлы да кёп, Кёгю бийик чууакъ кюнюм. Кюн къыздыргъан аякъларым, Агъач — жашил, таула уа — акъ. |
| 1070 |
КИТАБЫМЫ АЯГЪЫНА ДЕП ЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ. Къан тамгъалы болгъан къар да Эсимде къалды мени. Санга аллай тёшек да, Аллай ундурукъ да жокъ, Анга жетген бешик да, Дунияда бир жукъ да жокъ. Къаяла къууанып кюн тийген чакъгъа, Жылгы сууда жуууналла чабакъла, Къууаналла чабакъла. Суу таза. |
| 1071 |
Алай Акъ къаягъа тийип тургъан кюн, Къыш ингирибизни жайгъа бургъан кюн Бизни къууандырды, шатлыкъ да берди, Бу дунияда ол ариулукъну кёрдюк. Башындан булутла барыучу къая, Мен табалмазларым къараучу къая, Сен да бири кибик ахлуларымдан Кёрюнесе манга бу тауларымда. |
| 1072 |
ХАР КИМГЕ ДА КЕСИНИ ЖЕРИ ИГИ. Алагъа термилгенни Татыуун иги билебиз экибиз, «Юйюмю къачан кёрюрме!» — дегенни. Эсимдеди — экибиз да айландыкъ:. Сюймекликни, кюймекликни экибиз Тюрсюнлерин, татыуларын да билдик. Сюймекликсиз отун да жарылмаз, — биз Билебиз, киши кюрешмесин даулап. |
| 1073 |
«Жерни нечик сюрдюнг, не урлукъ салдынг? Деп турады жашау бизге соргъанлай, — Берген жазымдан къаллай хайыр алдынг?». Хар кимге да келеди жайы. Жашау Дагъыда сорады: «Сен сабанынга Къалай къарадынг? Мирзеуню ханс ашап Къоймай, битдими, къууанч бере санга?». |
| 1074 |
Сен соруу соруп турмасанг хар кюнде, Юйюне жетер жыяу, атлы да жокъ!.. Жашауну, ёлюмню да ахырына Дери ким ангылады? Къар басып тургъан терекни да нени Юсюнденди сагъышы къышхы кече? Жулдуз, ариу жана тургъанлай, кёкню Ташласа, жарсыймыды аны ючюн?. |
| 1075 |
Къанат барда, эркинирек къанат кер: Къанатсыз илячин термилир кёкге. Андан ыразылыкъ сурамагъанлай, Кезиуюнде къыш келеди жюрекге, Сора жюрек, бир башха болмагъанлай, Ушайды жау аскерле кирген чекге. Манга да осуят этерге Керек болса, не айтыр эдим?. |
| 1076 |
Ах, къарт парий, киштиклеге сукълана, Къалгъанса, тоя жалан да тюшюнгде! Сора сууукъ кеченг болады жылы, Ай, жулдузла да бек ариу, жангыдан Къайытханча ётюп кетген кёп жылынг, Кемлик, ачлыкъ жетмегенча жанынга! Тумандан толу тау тары Энтда кёрюнеди манга. |
| 1077 |
Сентябрда юйге къайытдым Эрменлени сыйлы жеринден. Жазама къыш, Чегемге къарап, Мен Эрменстанны юсюнден, Тиширыу аты эм Арарат Агъаргъаны къалып эсимде. «Анаид, мен беш жюз жыл бурун Сени сюйюп, жашагъан эдим, Бетинги жулдузлагъа буруп, Жюзюм бахчада уппа эте. |
| 1078 |
Сёзлеримде турурларын Сюйдюм да, мен андан жаздым Къарлы къышда, жашил жазда, Файгъамбар сёзюн айтмадым, Уллу фикир да тапмадым. Сёзлерим — тауда суучукъла, Жазгъа къууаннган чыпчыкъла, Къышла акъ этген терекле, Жазла кёгертген терекле, Эшекге миннген жашчыкъла, Ала ойнагъан ашыкъла. |
| 1079 |
Тынгыла кече жаууннга, Эшт тау башланы желин, Жашау хар дайым да жангы, Эскиди жалан ёлюм. Кече. Тау къабыргъасында Къар агъарады. Бюгече анамы бешик Жыры да тюшдю эсиме, Эскериу чалысын эше, Къарап акъ къарны юсюне, Этдим татлы сагъышымы, Ачы оюмла да келе:. |
| 1080 |
Жылы жерге къууанып, кёкге Къанатлы терк учуп чыгъады, Кырдыкдан тоюп, суудан къанып, Бу жашил дуниягъа жырлайды, Ол учады, жазгъа къууанып, Жер энтда да жылыды, байды. Мен, къалгъанла кибик, гыржын Ашадым да, суу да ичдим, Къыш, жаз да келтирди хар жыл. |
| 1081 |
Кёк бла тенгиз, таула бла черек Турадыла, ёмюрлюклерин кёре. Аланы ёмюрлюклерин сюеме, Жашаууму къысхалыгъын билеме. Алай болса да, дефтерими ачып, Жазама, бар арсарлыгъым да къача, Манга тыйгъыч жокъча, ёлюм да жокъча, Мен тау тенгли, тенгиз тенгли турлукъча. |
| 1082 |
Жомакъда алмача кюн, батып бара, Ол тенгизге салгъан къызгъыл жолунда Бир тиширыу, къызаргъан кюннге къарап Турады, сабийчиги да къолунда. Ташла тынгылагъан, жауунла жаугъан, Суула шууулдагъан, будайла ёсген Жерни сау турлугъу — дайым да жангы Къууанч болуп жашагъанлагъа — бизге. |
| 1083 |
Тау кечелени, кюнлени да кёрюр, Ол булутха да, туманнга да кирир, Кёп боран да келир, кёп жел да урур, Тау а ырахат агъаргъанлай турур. Акъ къыш кетип, жашил кырдык чыкъгъанда, Къанатлыла, жазгъа жырлай, учханда, Аладан кем къууанмайды, жылынып, Жырлай билмеген кёхтюй таш жанында. |
| 1084 |
Дунияны оту бизни жылыталмаз, Саулай жерни сууу къандырыргъа болмаз, - Кёрюнмесе тиширыуну ышаргъаны, О, тиширыуну насыпха ушагъаны! Тиширыу ариулугъундан бийик тау Болмаз, андан таза жокъду суу не танг. Тиширыу ариулугъундан сейир жокъ! – Ол жарытхан къадарда – дуния жарыкъ!. |
| 1085 |
Ах, къартлыкъ, ачыды жырынг! Терекле къыш жазны тюшде Кёре, сакъладыла алай! Жаз кюн аланы къырдыла. Ах, къартлыкъ, къарангы жолунг!.. Турдум терекча чынгыл башындагъы, Мен кючлю тюйюл эсем да барындан, Мени да жыгъама деп ашыкъгъанын Кёреме боран. |
| 1086 |
Тау ёледи, машинала кемире, Къанатлылары аз къайыта анга, Дыккы болгъан агъачы аз кёрюне, Ауур сагъыш эте, чыгъады тангнга. Тау, кёк бла ырахат ушакъ эте, Жазгъа, къышха да тюбеди ырахат, Аны башы бла ёмюрле ёте, Этегинде отладыла ёгюз, ат. |
| 1087 |
Къыш келгенди, акъ болуп арбаз, орам, Къар юйлени акъ этген кече ара. Къууанч, ачыу, сизге шагъырейме мен, Отха жылыныгъыз мени биргеме. Мен сюйген тиширыула, сизни Бюгюн да эсиме тюшюрдюм, Бирге къошуп жаз бла кюзню, Бир этип тюнюмю, тюшюмю. |
| 1088 |
Санга жарыкъ жырладым, Кече ётдюм жарладан. Санга жырымы айтдым, Танг, санга ушап, атды. «Жулдузум!» — дедим санга, Ышардынг — ол да саугъа. Санга «Ариуум!» — дедим, Ол сёз гюл ийис этди. «Насыбым!» — дедим санга, Жаз сыбызгъысын согъа. |
| 1089 |
Сен бу кюнню жылылыгъын, Тенгизни кенглигин бердинг, Къарагъан кибик жыллагъа Тау башындан, — алай кёрдюм Энтда хар нени жангыдан, Бола насыплылагъа тенг, Турама тенгиз жагъада, Кюнюм, бу тенгиз кибик, кенг. Терк, жарыкъ тепсеу, — От жылытды къыш. О, эски тепсеу, Болмазса эски!. |
| 1090 |
Ыз къоймайын бир зат да бола болмаз тас, Чайка да къояды тенгизге къанатын, Къатланмазча эштиледи хар бир ауаз, Хар ким, хар не кесича жюрюте атын. Керексизге жашадым деп да къоркъма сен, Анга буюрулгъаныча жанды отунг, Терек, ёлюмсюзлюк излемейин, ёсер, Чайка да къояды тенгизге къанатын. |
| 1091 |
Изаргъа фахму анасы Бермеди таза сютюн. Эште жашауну ауазын, Фахмулуланы сюйдюм. Сени сёзюнг иги, жангы Болгъанына къууандым, Отунгу кесингча жагъып, Суудан кесингча къандынг. Фахму дайым болур жангы, Къатламаз башха ённю;. Кесингча къарап жаууннга, Кесингча кёрдюнг кюнню. |
| 1092 |
КЪЫПЧАКЪ АЙЫ. Къучакълайма кырдыгын жерни, Садакъ окъ тийгенча кесиме. Къызгъыл къыпчакъ айы башымда Кёреме кенг къыпчакъ ёзенин, Къылыч, ат аякъ тауушундан Жукъу да кирмейди кёзюме!.. Ай да къызарып, Къыпчакъ къызлары Тепсейдиле терк, Тепсейдиле бек. Къыпчакъ къызлары - Субайла бары. |
| 1093 |
Атамы атыны жалкъасын тарагъан, Анамы бахчасыны башында баргъан, Тауда бешигими юсю бла ётген, Чегемде сабий башымдан сылап кетген Жел, энтда ызымдан жетип, хапар салды, Тауда, жолда ол чал башымдан сылады! Узакъладан кёрюп турдум таула къары Башларында жаннганынгы, къалмай арып. |
| 1094 |
Поэзия сёзле тюйюл, Ол — къууанч бла ачыу, Къан урушха киргенлеге Ушаш, билмейди кёзбау. Ушайды таугъа, сабийге, Ол — булут, терек кибик, Жай баргъан черек маталлы, Къыш юйде жаннган отлай. Поэзия сёзле угъай, Ай тийген чёплеу башы. |
| 1095 |
Жаз жарыгъы — сени бетингде, Айтхан сёзлерингде, ёнюнгде. Туман келгенде, Къарындашым сюелгени Кибик атабыз ёлген кюн, Алай тураса туманда. Энди мен ёмюрде кёрмез Къарындашларымдан бири Сюелген кибик кёрюннген Чегемимде къая жуху!... |
| 1096 |
Энтда юйюм узакъ. Къууанч барча, барды азап. Ма къанатлы учуп келди, Табып, уясына кирди. Юйюме алай жеталсам, Юйюмю хатасыз тапсам, — Олду бюгюн излегеним. Умутум, алдама мени!.. Этме къанатлыдан жарлы — Мен кёп болгъанма жаралы, Туман басып жаз кюнюмю, Кёп излегенме юйюмю!... |
| 1097 |
Болмаса да бир затым сенден сора, Жашар эдим, кесими байгъа санап, Жашаууму этесе алай жарыкъ, Сени жарыгъынгдан жарыды жаным. Ариулугъунг, сюймеклигинг да бийик, Сени сюйген — таулагъа чыкъгъан кибик!.. Манга бу къууанчны берген, Чыгъаргъан бийикге — ёрге Тиширыу!. |
| 1098 |
Бараса, баргъан кибик азатлыкъ кеси, Бюгюн бизге кёкден энип келгенча сен, Алай бараса! Башынгдагъы кёк — чууакъ, Тенгиз — жарыкъ, наратла — шош, юзмез — къургъакъ. Нечик женгил бараса тенгиз жагъада, Сау дуния жаратылгъанча жангыдан!. |
| 1099 |
Жашлай къоюгъуз аны ариу бетин, Жыйырылгъандан толтурмай, къарт этип! Огъурлу къолларын къоюгъуз жашлай, Жаным энтда, анга къууана, жашар. Ах, чеги, мардасы барды хар нени, Жангылмай базманлары ёмюрлени! Алай тилей ашырама кюнлени:. Жашлай къоюгъуз сюйгеними мени!... |
| 1100 |
Ахшам келгенди. Жууукъду кече, Агъара тауланы башы. Татлыды нечик Сени юсюнгден сагъышым!.. Сен — жазгъы жарыгъымса мени, Ауазынгда уа — жазны ёню. Юйюме кюз киргенлигине, Къыш да жууукъ келгенлигине, Жаз жарыгъы бла жарытдынг Кюнлерими кюз келген журтда. |
| 1101 |
Ангыла мени къайгъымы кючюн сен, Кезиусюз жыкъма, жойма сабийлени, Бизден сора да турсунла сау-эсен, Кюйдюрме ала жукълагъан юйлени! Бизни ташлап кетген жылларыбыз, артха Келип, жылынмазла бизни бла отха. Ала — бизден къайытмазгъа кетип къалгъан Къанатлыла. Ёмюрде тюшмезле къолгъа. |
| 1102 |
Барама анам бла. Аны кёп къайгъыларын, Кесим ауара бола, Кеч ангыларма барын!.. Ийнансам таула ёлмезликлерине, Тенгизлени да ёмюрлюклерине, Жер кюл-кёмюр болмазына ийнансам, Жашауну жоюлмазына ийнансам, Манга кесим ёлмезликча кёрюнюр, Ол манга бютюнлюк, къууанч да берир. |
| 1103 |
Жауады къар, Жауады къар, Жауады къар. Мен а тынгыларма сюйген Шопениме. Жауады къар эрик терекле юсюне. Жауады къар, Жауады къар, Жауады къар. Экибиз кёрмеген не къалды, Къаллай отлагъа тюшюп чыкъдыкъ Алай умут къоймады алдап, Къутулдукъ да, бизге чум чакъды. |
| 1104 |
Къаллай элияла ётдюле, Жоймай, кюл-кёмюр этмей бизни! Ажал бизни жоялмай кетип, Энтта къарайбыз жайгъа, кюзге. Жашау кеси тийишли кёрдю Бизге ауур жюк элтдирирге. Ол ачы ётмегин да берди, Кёзю къыймады ёлтюрюрге. Ауур жюк берди, алай жерге Кёммеди, ишибизни этдик. |
| 1105 |
Чагъалмайды кесилген жёге. Аны поэт айтханды эртте. Тауда къар элтмей, юйге келдик, Жилятмай аналарыбызны. Бугъейли ауушланы кёрдюк, Къар жапды къан ызларыбызны. Батыр, акъылман да болмадыкъ, Биз да бар халкъ кёргенни кёрдюк, Шукур!. |
| 1106 |
Кёзню жумуп ачхан кибик, Таудан таугъа учхан кибик, Къысхады, къысха жашауу, Билмей тургъанлай бошала!. Хар арбазгъа ахшам кирди, Энтта жулдузланы кёрдюк, - Бурун заманлада кибик. О, ол заманладача кёк!.. Биз да ишибизни этдик. Энтта бир кюнюбюз кетди. |
| 1107 |
Сен жокъ болурса деп ийнансам, Ол болур мени ахыр кюнюм, Жер юсюнде мен сенсиз къалсам, Болмаз не къууанчым, не кюйюм. О, таулагъа ай тийген кече, - Иги умутлача, аламат! Жашаугъа махтау сени ючюн! Сабан, терек, таш, жол, кырдык, ат – Насыплыдыла жарыгъынгда. Жарытдынг сыртланы, юйлени. |
| 1108 |
Чегемде бу жайгъы кече мен сюйген Тиширыуну юсюнден татлы сагъыш Этеме, ай жарыгъы кире юйге, Бери - манга келмей къаллыкъ кибик къыш. О, ай жарыгъы! Сенден иги не бар? Сен нечик жарытаса тереклени! Ач ит окъун санга къууанып къарар, Ай жарыгъы, - татлы къууанчым мени!. |
| 1109 |
Сиз да жиляу этдигиз. Палахлагъа уруш ачхан ариулукъ, Не болса да, эталмазла сени кюл. Жаша, кёп отдан сау чыкъгъан ариулукъ! Ийнандым - келмез санга жоюлур кюн!.. Кетеме мен Холамдан, алай айта, Сейирим - жер, кёк ариулукъларына. |
| 1110 |
Мен жилядым ол заманда, жилядым, Ачыу берген кюнлерибиз ётдюле. Сора мен сени ючюн да жырладым, Сууларыбыз бир тенгизге кетдиле. Бахсанны огъурлу жашы! Чегемде Эсиме тюшюреме энтта сени. Жартылай къалгъан жырынг - жюрегимде Ол жырда да жели ётген кюнлени. |
| 1111 |
Сен да ишинги этдинг, Жырынгы къоюп кетдинг. Кёп кёпюрледен ётдюнг, Жеринг ючюн къан тёкдюнг. Жырынг къалды жерингде, Халкъынгы жюрегинде. Жашагъанынга къыймат Олду, олду сый, къууат. Ах, Къайсын биледи бек эртдеден бери — Дунияда къайгъы кёп, тынчлыкъ а — азын. |
| 1112 |
Къар кюн бетинги от къызартды, Китап айтды кёп иги затны. Отха, китапха ыспас, махтау. Турдунг жерни ётмегин ашап, Ариулугъунгу берди жашау. Жашаугъа, жерге ыспас, махтау!.. Тиширыу, дунияны жарыгъына тенг, Ана болдунг да, сен бизни адам этдинг. |
| 1113 |
Элимде, орамымда, Тёгерекде жиляу жокъ, Уллу, гитче - бары сау. Ол да - мени къууанчым. Олтурама, ырахат, Бу назмуланы тырнай. Жазыла келмединг ана тилимде, Сонет, сонет, низамлылыкъ белгиси! Низамлы тюйюл эсем да мен кесим, Сен тефтеримде кёрюн деп тиледим. |
| 1114 |
Батырынг болдум да, къазауат этдим, Душман чабып, санга тюшгенде ёртен, Жанымы аямай, уруша келдим, Ташларынга къучакълап, алай ёлдюм Сени ючюн, жараладан къан сие. Жоюлдум, жанымдан да сени сюйюп, О, жулдузлагъа жууукъ, бийик жерим, Къыйын ёсдюрген анам кибик жерим!. |
| 1115 |
УШБАГЪА КЪАСЫДА. Ол ахлула бары кетдиле. Мен да кетерме, ала кибик. Былай тур, агъар, кёкге жете, Ушба - жерими акъ жомагъы! Жау келди, кёпле къырылдыла, ёлдюле, Сауланы жесирле этдиле, къуудула. Бир киши да къалмагъанда да элледе, Ташла къалдыла, таула туруп турдула. |
| 1116 |
Душман юйлени кюйдюрдю, сабанланы Малтады, жесирле сытыла, къалтырай, Ёлгенлени киши билмеди санларын, Элде киши къалмады, таула къалдыла. Болмай сабан сюрюр, мирзеу жыяр адам, Мен да жилядым бу бийикле аллында, Мында сабанчы, малчы да къалмагъанда, Бу таула, терекле, бу ташла къалдыла. |
| 1117 |
Сюйген нёгеринг - ёлюм. Бюгюн да манга келдинг:. Билмей тургъанлай ёлдю Къарт эгечими жашы, Ачыгъа ачы къошуп. Ол хапар жетди элден – Музафар жашлай ёлдю! Саусузланы юйюнде, Жарсый кечеде, кюнде, Жаным къалай инжилди, Юшюдю къара желде. |
| 1118 |
«Тюнгюлмей къара сен къаргъа!». Энтта да къыйын кюнлерим Жесир этгенде да мени, Эштдим тауланы ёнлерин:. «Къойма бизден юйреннгенни!». Къыйынды ырахат къалгъан Къарангы жаныгъанында, Жойдуртама деп къанлынга, Санга къара от жаннганда. Сора не къалады санга?. |
| 1119 |
Манга болдунг бир багъа жетмез саугъа, Къарыусуз кюнюмде къарыулу этдинг. Бу дуния къала келди хар кимден, Жиляры болмасын мени жаууму! Ёлмезлик жокъду да, ёлген кюнюмде Эгечлерим этерле жиляууму. Жашдан туугъанны сураты - аллымда. |
| 1120 |
Мен сенден жашырмадым бир затымы, Санга айтдым бар ётгенни башымдан, Мени юсюме ахыр сагъатымда Сен къапланырыкъча, къарындашымлай. Мен санга кесими да акъыллыракъ, Игирек кёгюзтюрге да кюреше Келмедим да, кюрешдим мен акъгъа - акъ, Къарагъа уа - къара дерге, - ол ишим. |
| 1121 |
КЕЧ ЧЫКЪГЪАН ЖУЛДУЗУМ. Менден кетмединг кери Сен, къоркъуп сёзден, тилден, Таукеллигинги кёрюп, Адамлыгъынгы билдим. Кече жангыдан къар жаууп чыкъды, Энтда дуниягъа къыш келип. Нечик жангыды Чегемни къары, О, чиммакъ кече арасы! Таза къар жауады таза суугъа, Тауладан энип, Чегемде. |
| 1122 |
«Сюйгенингден халал жокъ»,— Дей, чыкъды кырдык манга. Сюймеклик сау къадардан Халаллыкъ да турур сау. «Сюйгенингден таза жокъ», — Деди манга тауда суу. «Сюйгенингден бийик жокъ!» — Дей, агъарды манга тау. Сюймекликден татлы жокъ, Жокъ сюйгенингден иги. |
| 1123 |
Угъай, къаяладан юйреннгенбиз биз! — Чыгъыгъыз!— деп къычыра элле жаула, — Эрлей къалыгъыз!— дей эдиле таула. —Ёлюмден къоркъмагъыз!— дегенча таула, Аллай ауаз эште элле батырла. Чыгъып къутулургъа жокъ амаллары:. Акъ аскер тёгереклеринден алды. |
| 1124 |
О, жигитлик! Сен, кёзлерин къандан толтура, алай Элтесе эрлени чынгыл жолунгда. Турасыз толуп кюнден, тумандан да, Бирге чапхан кибик къара, акъ атла. Эски къала тынгылап къарай эди Жангы кюнлени къанлы урушуна. Жыгъылгъан, акъ къарны къучакълап, турду, Ачылгъан аузуна къар кире, жатды. |
| 1125 |
О, жигитле! Эрлигигиз, бир таудан Бирси таугъа ётген тейри къылышча, Кёрюнюп турады бизге жашауда, Жалан да бийиклени сюйген къушча! Къыйын кюн, къаягъа тыяннган кибик, Тыяннганма сизни эрлигигизге. Кишиликсиз — дунияда жокъ игилик. Мен сёзюмю сын таш этеме сизге!.. Жылла, жылла!. |
| 1126 |
Ол урушну къыйматын биле эди, Хорлау кюню тура эди оюнда. Алай Харун ол кюн да жилямады! Угъай! Къаныбыз да ырхылай Барады, жыгъылабыз кюйген жерге, Санларыбызны къурч танкла бурхулай! Биз ёлсек да, къырылсакъ да къалмайын, Тауланы бетин жоймабыз барыбыз!. |
| 1127 |
Тилек этебиз: кюйсюз къолла Суу къуялмасынла, ёчюлме! Барын хорлагъан кючюнг, ёлюм Келтирмей, жашау берип турсун! Сени ёлюм кюч этген тели Онгмасын, аны Тейри урсун! От! От! От жагъалагъа жылыу Берген от! Ёмюрде ёчюлме! Келмесин жерни къара жылы! Огъурлу от, ёмюрде ёлме! 1948-1962. |
| 1128 |
Мен ат орундан атамы Атын чыгъарырма кече. Дунья да жер кёп. Кел, кел, кетейик, къачайыкъ, Къыш тюшюп, къарла жаугъунчу!.. IV Жашны жырлары Алтын къанатлы тутханма, ой, ой, Алай аны ийип къойгъанма. Алтын къанатлы тутханма, ой, ой, Алай аны кёкге ийгенме. |
| 1129 |
Алай бюгюн къан тёгер кюн тюйюлдю, Бюгюн мен насыпдан толу юонюмдю! Зуриятым бу кетген кече манга Сёз бергенди. Машалла сау дуньягъа! Сизни сюйгенлеригизден айырмам, Сюйгенлеригизни жоюп, жилятмам! Мен элге къурлай къайытып барама, Барама кийик этсизлей анама. — Хау, балам, Хау, балам!. |
| 1130 |
Айтды ол Кязимге хапарын:. Кязим оракъ ишледи жарлы Къатыннга, назмусун да этди. Тиширыу, оракъны да алып, Ол жыргъа да юйренип, кетди. Мен алгъын бу арбазда кёрген, Мында ойнай тургъан сабийле Жокъ. «Къайгъы келген, кетген да этер. |
| 1131 |
АУУШ. Алай тура эди узакъ этип Аны къыш аууш, къарла жаугъанда. Къар жауа, къыяма кюн жаугъанча, Жангыдан тау къошарыкъча таугъа. — Къарачы къаргъа! Атам Ленинград фронтунда Атакагъа баргъанда, ёлюрюн, Къалырын билмей, уруш отуна Киргенди, кир дегенинде жери. |
| 1132 |
Быллай кюнню.... О, хар неге да шагъат таула! Ёлюм - иеси къара кюнню, Аягъанса ёмюрде кимни? Кишиге да бет этмей келдинг, Файгъамбарланы да ёлтюрдюнг. Кёрмезча сюйгеними бетин,- Мени да алай оу-шау этип Къоярса сен, сормайын кирип. |
| 1133 |
Сюймекликсиз - тар жол да, Бир жарыкъ да жокъ алда. Сюймекликни ажал да Хорлаялмайын къалды. Сюймеклик - уллу саугъа, Бар махтауубуз санга!.. 1980, 23-24-чю август Чегем. Къара тенгиз бойнунда, Сочи шахарда, мени Сен эсинге тюшюре Эсенг, ийнагъым, сау бол. |
| 1134 |
Бир кишини сатмадым.... Сыйырмадым къабынын Биреуню да, къабырын Малтамадым кишини, Айырмадым ишинден. Турмадым басынчакълап, Жютю этип бичакъны, Мен къан да кюсемедим, Турдум, ишими этип. Ол - биринчи насыбым, Жашаууму асыуу. Кетерме, алай айта, Кетгени кибик атам. |
| 1135 |
Биринчи жол къарындаш къарындашын.... - Каин! Сен къарындашынгы ёлтюрдюнг! Ёмюрле ёте, уруш, хата келе, Жер кюн сайын къан тёгюлгенин кёрдю, Саулай жерде къатлап турдула желле:. Таймай, кюн сайын тауладан, тюзледен Ол ауазны жел саулагъа келтирди, Жел да къан тёгюлген жерни изледи:. |
| 1136 |
Жауа жауун, жауа къар.... Алагъа дарман а жокъ. Анга адам баласы Жарсыгъанын къоялмаз, Чачын-башын чал баса, Кюню бола аздан-аз. Къартлыкъ бла ёлюмден Къутулуу жокъду анга!.. Зурнукла чыкъдыла жолгъа, Кёрдюм - чууакъ кёк, къургъакъ жол. |
| 1137 |
Энди мен не Къошарма этген ишиме? Неда хайырым бир кюнде Тиерми энди кишиге? Тап, тюк тенгли бир хайырым Тиерик эсе да мени Бир жаннга, жашарма, харип Болдум демей, сюйюп жерни. «Кёп тенгни ашырдым, саулай Къала», - дедим мен жашлагъа. Сен мени адамгъа санай Эсенг, керекме жашаргъа!. |
| 1138 |
Кёп сюйген адамым кетди - Тихонов, Симонов да жокъ. Кёплеге да бушуу этдим, Алагъа жокъ шуёх не жау. «Кёп сюйген адамым кетди, Мен а - сау», - дедим жашлагъа. Айтылгъаны кибик эртте,- Саулагъа борчду жашаргъа! Жырлада айтылыргъа жараулу Атынг не ариу - Элизат!. |
| 1139 |
Анымы эштдим, мени жаралы Этгенде уллу къазауат? Чегемден учуп келген къанатлы Болуп, башымданмы ётдю? Сора турдумму мен аны къатлай, Келе, кете ингир, эрттен? Танг атханда къанатлы учханлай, О, ариу атынг - Элизат! Алай игиди - кырдык чыкъгъанлай, Бар ауурлукъдан да азат. |
| 1140 |
Сюймеклик - жарыкъ танг кибик.... Сюймекликни жарыкъ бети, Татлы сууу, чагъыры, Насыплылагъа тенг этди, Бийиклеге чакъыра. Мен къууанч барына шагъат, Жарыкъ сюймеклик келип. Таукел къарайма жашаугъа, Жокъча къартлыкъ не ёлюм!.. Жылла да тыялмадыла аны, – Ах, ким билир жюрекни эсебин!. |
| 1141 |
Энтта да жаз келир да, къарылгъач.... О, сени сейир ауазынг!.. Жаз жангыдан келир да, черекни Тауушун эштир жолоучу. Биз билебиз чексизликни, чекни. О, сен аламат жырлаучунг!.. Жаз, жангыдан къайытып бу жерге, Къууанчны кёбюрек этер, Жашилле болурла чинар, жёге. |
| 1142 |
Жолгъа кеч чыкъгъан жолоучу .... Оюмум таулагъа учуп, Ханым, бек сюйдюм сени. Бу жолгъа кеч чыкъдым. Алай Ахшам жулдузум жарыкъ Жанады, танг жулдузунлай, Андан жарыкъ жулдуз жокъ. Эсебим татлы кеч жолда, Баргъанча эрттенликде, Насыплыма кюн жылыдан, Жазны кырдыгы кёкден. |
| 1143 |
Сени ол ариу ауазынга Тынгыладым, бара жанынгда. Шош шахарыбызда Бара эдик биз акъ орамны, Шош тургъан таула — аллыбызда... Мен бюгюн эсгереме аны!.. Къар жерни акъ этип, Хар ким да юйюнде от жагъа. Ол кюн къар алай жангы эди, Сюймеклик да - аныча, жангы!... |
| 1144 |
Ыразы болурма къадарыма, Жиляууму да сен этсенг. Жетер да ахыр кюнюмю жели, Къалмаз эсим не сезимим. Тынчыракъ да болур жатхан жерим, Сен жумсанг эки кёзюмю!.. Тиширыуну сюйсенг, алай сюй, Ол жазгъы танглай кёрюнюрча, Тиширыуну сюйсенг, алай сюй, Аны ючюн отха кирирча. |
| 1145 |
Жюрек кючюм болмай эски.... Ол болур сюймеклик деген, Сюйгенлеге насып берген. Жокъду сюймекликден иги, Сюйдюм - чууакъ болду кёгюм!.. Терсге Санарыкъ, болаллыкъ сюдю, Сюд эт,- кеч эсе да, сюйдюм!.. Иса файгъамбарны эки Къол аязына да бёкем Чюйлени ургъан кибик, ур, Эталлыкъ эсенг мугур!. |
| 1146 |
Сени атынг башланнган .... Сени атынг башланнган Харф, тюшюмде кёрюннген Кибик, алай аламат, Жашил чум чапыракълай!.. 30. НАРТ СЁЗЛЮ НАЗМУ «Кёзден кетген - кёлден кетер!». - Керти сёз - къыйын, ачы, Кюнле озадыла не терк, Эски жарала ачый! Ханым, ол сёзню кёп эштдим, Эштдим шахарда, элде. |
| 1147 |
Санга жазсам, тауда таза суудан .... О, мен сени кёрген иги сагъат Жанымдан сюйген жеримде! Сени юсюнгден жазсам, танг атып, Мен таулагъа къарагъанлай Болады. Менме бек иги билген Болгъан ишни къыйматын, - Сени бла тургъанлы, Кёп иги жанды отум. Сени бла болгъанлы, Жашауум болду татлы. |
| 1148 |
ЭЛИЗАТХА - МОСКВАДАН, САУСУЗЛА ЮЙЮНДЕН. Къаяда къалгъан, бегип, - Ийнанады амалгъа. Манга уа амал къайда – Мени къутхарыр мадар? Къаллай хатагъа къойду Мени хатерсиз къадар!.. Энтта къайгъыда жаным, - Билмейме не этерге! Амалсыз болсун жауум!. |
| 1149 |
Не онг табар ажаллы, Жауа кеч жауунлары? Сен жарытхан юч жылым – Жаннетдеча жылларым! Сюйдюм санга айтыргъа, Ауруу къойгъунчу жыгъып:. Сен жылы этип тургъан, О, насыплы юч жылым!.. 1981, 27май Толу этдим эсебин Бар да этген ишими, - Бары - ишим кесими, Терслемезча кишини. |
| 1150 |
МОСКВАДАН – ЭЛИЗАТХА. Берген зауугъунга багъа Жетмез. Мен аны билдим. Келсе мен бек къоркъгъан сагъат, Ахырда кете кючюм, Айтырма: «Ыспасым санга Берген насыбынг ючюн!». Бюгюннгю кюнюм да къыйын. Алай жашауну сёге Турмам энтта, кёзюм къыйып, Сюйгеним ючюн сени. |
| 1151 |
Бу жашауда сени тапдым, Ол тюйюл гитче саугъа, - Ачы ашым болду татлы. Бек ыразыма санга!.. Алтмыш жылны ичинде, Къабарты-Малкъарым, сен, Кюч къошула кючюнге, Мюлкюнг, деберинг ёсе, Келдинг, кёп къыйын сала Бюгюннгю кюнлеринге, Жангы къобуз согъула Кёп жангы юйлеринге. |
| 1152 |
Бизни уллу байлыгъыбыз .... Бек, бек уллу къууанчыбыз – Сыйлы жерибиз – Жашил болуп, келеди жаз, Сары болуп - юоз. Къыш да келеди, акъ болуп, Бу жерибизге. Бек уллу сый, уллу махтау – Бу таула бизге. Жерибизни тауларынлай Бийиклик къайда?. |
| 1153 |
Къолдан аз келди эсе, не этейим? Кёп келсе да, аямазым - белгили. Тургъанда да палах бууа, жер тебе, Мени къатымда ёлдюле ёлгенле. Ёлгенлени да этдим жиляуларын, Саулагъа да узакъ ёмюр тиледим. «Манга да жаудула, халкъым, жауларынг!» - Деп жаздым мен аны сыйлы тилинде. |
| 1154 |
Мен - бек кёп къыйналгъан халкъны поэти, Аны анга хурмет этген сохтасы, Аны ючюн эталгъанымы этдим, Талсам да, мангылайымы тер басып. Кёп эталмадым эсе, халкъым, кечир! Не да сынадым сени бла бирге. Отха кир десенг да, мен сени ючюн Бюгюн да хазырма отха кирирге!.. 1981, апрель Чегем. |
| 1155 |
Чыммакъ чакъды терек бахчам.... Келе да, кете танг, ахшам, Ол ариулукъну кёрдюм. Ол ариулукъну юсюнден Айтыр кибик жокъду сёз! Бу акълыкъ турсун эсингде, Къара, бу сейирни сез! Бу май келтирген кюнлени Жангылыкъларындан къан, Балли, кертме тереклени Акълыгъын кёр да, къууан!. |
| 1156 |
Таулу поэт, санга бютюн Керекди да хайт дерге – Аз халкъынга къуллукъ эте, Ёрлерге ёрге, ёрге!.. Чамланма бу сёзюм ючюн, Тюзге сана сен аны:. Къалгъан аналадан гитче Болмады тапхан ананг!.. Поэт олду - иши ючюн Отха кирирге хазыр. Ол тюзлюк сууундан ичер. |
| 1157 |
Бу сёзлени жаздым сизге Мен саусузла юйюнде, Жашау тилей тилибизге Майны жашил кюнюнде. Къадар жангыдан къаш тюйюп, Тангым узакъда ата, Бу сёзню тынчлыкъда тюйюл, Къыйын кюнюмде айтдым. Тутхан сыйлы ишигизни Этмезсиз деп сиз осал, Тилибизни, сёзюбюзню Сизге этдим осуят. 1981, май Москва. |
| 1158 |
Бу сёзлени да жюрегимден Аны ючюн айтама санга. Чегемде, ата келген тангнга Къарай, жазама бу назмуну. Баламча багъалыса манга, Бу сёзюм да санга аз болур. Алай хурметим тюйюлдю аз – Поэзиябызны бийикге Кётюрюрге онг берген ауаз, Сюйдюм, жетсенг кёп игиликге. Танг атады. |
| 1159 |
Чегемде — жауун. Ол Холамда да жауа болур. Жерибиз, тилибиз да - жанынг Болуп, алагъа къуллана тур. Поэтни иши - бийик, уллу, Поэт - халкъны къулу, ийнагъы, Жюрегинде - бар адам улу, Бере бил анга толу багъа. Поэтни ишин бийиклейин Тут, намысын тюшюрмей эншге. |
| 1160 |
Лермонтов да кёрген булутчугъум.... Акъсыл булутчукъ, жипкил булутчукъ, Кече келгенде жатарса къайда? Ажашып баргъан женгил булутчукъ, Жатармыса къаяны къойнунда Энтта, Лермонтов кёргенде кибик? Чыгъармыса жолгъа, танг атханлай? Жолунг а энтта да, алгъынча, тик. Сенсиз да кёп дунияда жиляу. |
| 1161 |
Быллым къаяларына тырнакълай Бараса, ушап таулу уучугъа, Не къара кюн да къал былай акълай, Акъ булутчугъум, акъ булутчугъум!.. Нечик ариудула тауларым, Сууланы тауушлары сейир! Къалай чууакъдыла тангларынг, Жерим, къорунг болайым сени!. |
| 1162 |
Дуниягъа сабий кёзлери Бла къарамакълыкъ болса жокъ, Жюрек тазалыкъ кетип кери, Къар акъ этмегенлей къалыр жол. Сабийле, поэтле кёзлери, Туругъуз кёрюп кёкню, жерни! Турсагъыз бир бирге кюч бере, Ол да - насыбым болур мени!.. Къолан маске юреди – Итге юрген тёреди:. |
| 1163 |
Тюзсе, сакъ болсанг ашынга. Алай юйюнгю башында Жулдузланы да кёрсенг, Хатасы жокъ, кезиу келсе, Зат да кёрмей къаллыкъ жан. Эслеп къара, жауун ётсе, Къар жауса жол башындан. Гыржынсыз болмаз. Алай танг Атханына да къара, Къарагъанча жарлы атанг, Бу ташлы жолда бара. |
| 1164 |
Ётген урушда да атла болдула.... Кырдык турса да кюл бола, эзиле, Жетип жангы урушну къара жели, Энди уа атла урушха кирмезле, Ат аскер къалмады юсюнде жерни. Энди уруш бошалгъанды атлагъа. Алгъын а къалай барыучу эдиле! Тер тылпыулары кете булутлагъа, Адамла бла урушда ёлдюле. |
| 1165 |
О, ариу асыл жаратылгъан атла! Чапханыгъызны тюшюмде да кёре Жашайма, сюйюп, сюйгенича атам, Тау ауузлагъа атлы болуп кире. Энди уруш бошалгъанды атлагъа, Садакълагъа бошалгъаныча эртте. Уруш къачан бошалыр адамлагъа, Турурча ишлерин ырахат эте?!. Къарт къанатлы уа уя Этмеймиди, чёп жыя?. |
| 1166 |
Къарт къанатлы уа уя.... – Жаны сау, не болса да, Жылы не аз къалса да, Кирир жер, аш мадарыр, Тургъанлыгъына арып. Ол жорукъ тюздю, бекди Сау жашаргъа керекди. Къарт къанатлы да уя Эте болур, чёп жыя!.. Мен санга бош оноу этмем – Жалкъытхан сёзле кёпдюле. |
| 1167 |
Дуния - жашил, жашил.... Ол - жазны иши, иши. Жазны къарт болмаз бети Энтта жерни жаш этди. Аны сюймез жокъ киши – Дуния - жашил, жашил!.. Жангызма, жангыз ташча жол жанында, Жюрегиме да ауур таш аугъанлай, Арыдым къайгъыдан, къардан, жауундан, Гитчеден-гитче болады ауанам. |
| 1168 |
Танга кёп кече къоркъа чыгъама.... Бу азат келген черек къурур деп, Тынчлыкъсызлыгъым - кёлюмде. Танг атханда, кёрген не игиди Ырахат бийик терекле Къарагъанларын кёкге, юйге да, Тургъанлары ала кёклей! Дуния ариулугъу! Мен да Кёп жесирлерингден бири. |
| 1169 |
Энтта турама къарап.... Бир ахыры, къыйыры Болмагъан жол бир да жокъ. Хар не да къоя ызын, Кюнле, айла тас бола, Кёрюнсе да не узун, Хар жол да тауусулур. Жол тенгизледен ётер, Къарлы тауладан ауар. Энди аны сен да кёр – Хар жолну ахыры бар!. |
| 1170 |
Дунияда хар не кезиу, Келдинг кёпге жолугъа. Ма бир жалгъан жокъ сёзюм: Хазыр бол ахыр жолгъа!.. Тиширыулагъа махтау Бергенимде, аланы Арасында осалла Болгъанларын бек иги Биле эдим, тюлкюле, Бёрюле да барларын, Ушамайын адамгъа, Шайтаннга ушагъанла. |
| 1171 |
Къыйынды къартлыкъ эссизге, эслиге да, Жарсыйса сабийинге да, кесинге да!.. - Эсли бол да, кюреш болмазгъа ауара, Жаууннга да, къаргъа да ырахат къара!.. Къонуп жашил терекге, Жырлагъан къанатлычыкъ, Къууан да, жаша кёпге, Кёп жазлагъа саулай чыкъ!. |
| 1172 |
Къонуп жашил терекге.... Сени къууанчынг - жашил Жаз, кырдык, чууакъ, жылыу. Тиймейин, урмай киши, Жырла, жаша кёп жылны. Мен да, наным да санга Энтта кёп тынгылайыкъ, Сен, терегинг да саулай Тургъаннга къууанайыкъ! Жаз, жашиллик, къанатлы Бюгюн да биргебизге. |
| 1173 |
Уллу, гитче ишде да, Юйюмде, кюрешде да, Тюзлюкню шагъат этип, Дайым керти айтыргъа Уллугъа, гитчеге да, Патчахха, ишчиге да, Жалан керти айтыргъа! «Жарлы башы!» - дерсиз да, Шургу да этерсиз да:. Кече къарангы тийреде Жиляйды киштик бала, Биринде да юйледен Анга жер бол май къалып. |
| 1174 |
Бу тарыгъыуну минг жыл Бурун да айтды поэт. Барды къартлыкъ, бар ажал. Тыялмазса, не да эт! Анга жарсымай болмаз Жашаргъа сюйген инсан, - Аны жашар кюню - аз, Къайгъылагъа уа - жокъ сан! О, дагъыда минг жылдан Поэт этер жарсыуун, Кюню азды деп жолда, Азды деп ичер сууу!... |
| 1175 |
Кечги жарыгъыма къарап.... Сагъышларым атлы, ачы. О кечги жарыгъым, артыкъ Багъалыса энди сен – Кёп куртланы къоя артда, Бюгюннге жетдим эсен! О мени кечги жарыгъым, Кёбюрек тур биргеме! Тур Ахшам жулдузча жанып, Насыбым жокъду демем!... |
| 1176 |
Кёгетле бишгенлери уа! Кюн тийгени уа алагъа, Ай жарыгъы юслеринде! Алай жашайма Чегемде, От манга атама кибик Жана. Юйюм башында жулдузла Уллула, сабийлигимде Кибик. Кюн кетип, Болду кеч, Жокъду кюч, Тарыгъа, Тыяргъа Бир кюнню, Бир нени!... |
| 1177 |
ТАНГ АЛАСЫНДА. Жаз а - бек жууукъ, Бираздан эрик акъ чагъар!.. Ачлыкъмы жилятды сени, Палахмы, тангнга жыр бла Тюбеучю къанатлы? Не жыл Санынгмы жилятды сени, Къартлыкъ уянга кирипми? Хар тангнга жыр лай тюбеучю, Жазны бек сюйген къанатлы!... |
| 1178 |
Терс лиги болмагъанла къайда? Къайда жангылмай жашагъанла? Терс да болдум, кёп да жангылдым, Кечиригиз, мен жарсытханла! Ол киши болушмаз кюн жангыз Терслигим тюшмесин эсиме Деп тилейме бюгюн жашаудан, Бюгюн, къыш жууукъ келгенинде. Да, ёмюрлюк барды, ёмюрлюк. |
| 1179 |
Сен ёмюрлюк барына ийнан, Бизден сора къарангы басып Къалмазына, таула, тенгизле, Терекле, сабийле гунч болуп! Да, барды ёмюрлюк, ёмюрлюк. Сен, жаным, дайым ийнан анга! Мен, терсликсиз терследен болуп, Кёп тёздюм бу жерни юсюнде, Жан-жанымда бёрюле улуп, Абына келгеним эсимде. |
| 1180 |
Терсликсизлей терсге Саналгъанны бек болур анты. Хурмет эте келдим ол дерсге. Да, терсликсиз терследен болуп, Тишлерими къысып, чыдаргъа Кюрешдим. Суху желле улуп, Къыш сайын къыйынды чинаргъа!.. Юйлерине къайтмай Къалгъанла узакълада, Ахыр сёзлерин айтмай Кетгенле!. |
| 1181 |
ТУХУР ДЕГЕН ИТГЕ АЙТЫЛГЪАН НАЗМУ. Сууукъ Бола башлады кече – Октябрьни аягъы, Къыш жетер къары бла. Адамгъа, итге да бар Къыш, къартлыкъ, ауруу, ачлыкъ. Сен да аны юсюнден Сагъыш этгенден мудах Болдуламы кёзлеринг? Адамла санга иги Болмасала, сен къалай Жашарса?. |
| 1182 |
Этдиреди кёп сагъыш Заман былай терклиги, Къарап турама жангыз Саргъалгъан тереклеге. Жаз кетди, жай да кетди, Октябрь да бошалды, Къарангы бола эртте Юйле таула башында. Ахшамгъа мудах къарап, Этеме жазыууму. Заман черекча бара, Эсгереме жазымы!.. Кюсеген жашил жазым, Анамы ариу бети!. |
| 1183 |
Жангыз биреуню болса да, насыплы .... Кёп къанатлы менден кери учдула, Мылы туман ийис урду тюзледен. О, жылла ауурлугъу! Энди мени Юсюме ауур терек аугъанынлай, Сюйген ишими эте тургъанымлай, Кёрдюм къышым келгенин, таудан энип. Сени насыплы этерге къаст этдим. |
| 1184 |
Ёлюрге сюеме кеси юйюмде, Тап, бир къыйматы жокъ эсе да аны, Сюеме алай кетерге! 1983, январь Москва. Чегемде, къыш ингирде, Мен жау чыракъларымы Жандыргъанда бир-бирде, Къайытмаз чакъларымы Эсгердим. Къар шош жауа, Сени бетинги чыракъ Жарытып, къар тынч жаба Тереклени. |
| 1185 |
КЪЫШХЫДА ЖАЗЫЛГЪАН. Терслик этмей жашаялгъанла Бла сени тазалыгъыгъыз Бирча кёрюнедиле манга, Кече жаууп чыкъгъан чыммакъ къар. Тазалыкъ аз болду, тазалыкъ. О, чыммакъ къар, сен тазалай къал!.. Бу жерни мен бек алгъа кёрген Кюнюмде кёрдюм тау башлада Къарны акълыгъын. |
| 1186 |
Чынгылгъа эки атлам къалгъан.... Кимди сени ангыларыкъ? Сюнгю сермешге кирген солдат, Ненча минутдан жыгъылырын Билмегенлей, барады алгъа. Анга, андан башха, бир амал Къалмайды. Алгъа барады ол, Кёзлерин къан жууса да, алгъа, Жерни, кёкню да кёрмей къалыр, Такъыйкъасы жетгинчи дери!. |
| 1187 |
Поэтге Олду бюгюн кереги! Ол тюздю. Алай поэт Сюймеклик сёзюн айтыр Кибик тиширыусуз - ол Насыплы болмаз, угъай! Аллай тиширыусузлай Жарамайды поэтге. Адамланы къууанчы, Тиширыуну сюймеклик Керекдиле бир кибик Поэтге, хау, поэтге!. |
| 1188 |
Къалай турады Къоланчыкъ.... Киштик итге шуёх бола Тургъанына кюлдюк биз. Тухур а къабакъ аллында Турамыды биягъы Энтта ол тели халында, Чаба да, эте къаугъа, Алайтын машина ётсе? – Машинала душманы. Ол жарлыны да ач этсенг, Болмаз, ач этме аны. |
| 1189 |
«Кёре къууанчны, къайгъыны, къаугъаны.... Бизден бурун кетгенледен къалгъаны Кибик, бу дуния бизден да къалыр, - Деди эсли, бу тауланы къарына, Бу жулдузлагъа къарап ахшам сайын. – Ийнанама ёлмез затла барына! – Деди. - Жокъду алда жылланы саны!». |
| 1190 |
МЕН ДА КЁП ЖЫЛ ЖАШАДЫМ. Фаустну, Гамлетни жазмадынг деп, Халкъым тырман этмез манга, - мен айтыр Сёзню айтдым. Бу эталгъанымдан кёп Эталсам, мен аямаз эдим, - антым! Ишледим. Алай алтын неда кюмюш Жыялмадым, къартлыгъыма къысдырыкъ Эталмадым. |
| 1191 |
ТАУЛА ДА, СЕН ДА. Къоркъмайма, - таула да, сен да - мени Жюрек жарыгъым, насыбым. Мында энтта къар жапханды жерни, Терекле да - акъ, басынып, - Алай турадыла. Ийнан, манга Сууукъ тюйюлдю - узакъдан Ёнюнгю эштдирген телефоннга – Алгъыш! Энди къоркъмам затдан. |
| 1192 |
Эрттенликде таулагъа кюн тийсе, Сен мени ючюн да къууан, Арбазыбызгъа ай жарыкъ ийсе, Сен мени ючюн да къууан. Таулагъа, санга да тансыкъ бола, Турама къышхыда мында. Хар къыйынлыгъым да артда къалыр, Тауларым бла сен барда! «Сюймеклик бизни этеди батыр», - Деп, не тюз айтханды эсли!. |
| 1193 |
Биз бирге къарарбыз акъ таулагъа, Сени сюйгеним - насыбым. Кетип бар къыйынлыкъла, къаугъала, Алгъынча жазар Къайсынынг. Сени сюйгеним - болду байрамым, Атынг, керти сёзча, таза. Кётюреме къууанчны байрагъын, Къоркъууладан бола азат! Аллай кючню сюймеклигим берди, Кюн тийдирип жюрегиме. |
| 1194 |
Кимди билген жашауда хар нени?... Кёбюнде жюрюйбюз сокъурлача. Къалай кёпдю, кёп, сагъышым мени, О, этдикми сен сокъуранырча? Мен быллай къыйынлыкъгъа къаллыгъым Белгили болмай, жангылдынг, билмей. Ким билсин тамбла не боллугъун? Бир инсан да жокъ жашарыкъ ёлмей!. |
| 1195 |
СЕГИЗ НАЗМУ. Сагъышларым. Жау чыракъларым болсала, Ингир сайын да аланы Жандырыр эдим, Чегемде Жандырыучумлай мен, сени Бетинги жарыта, биз тынч Олтуруучу ингирледе Кибик, таула тийресинде. Сен да жокъ бюгюн къатымда, Жау чыракъ да, таула да жокъ!.. Жел кесин терезелеге Урады. |
| 1196 |
Дейдиле бирле. О, угъай, Сюймекликсиз энтта болмаз, - Сюймеклик къутхарыр бизни! – Дей жашарбыз энтта да биз. Уруш къайгъысы, саусузлукъ Энтта да биргеме мени Мында бу къыш ингирледе. Болсада, сени сюйгеним – Жарыкъ кючюмдю, мен кёре Турсам да чачымы чалын!... |
| 1197 |
Къыш ингирле, къыш ингирле. Жашауну этерле деп кюл, Улуйду жел да тышында!.. Къайгъы да кёп, къоркъуу да кёп Болмагъанча бир заманда!.. Мен а санга тансыкъ бола, Сени кёрюрге термиле, Жау чыракъланы жандырып, Бетинги шош жарытыргъа!.. «Сау дунияны къутхарыр Сюймеклик!» - деген тюз айтды. |
| 1198 |
Алгъыш, махтау телефоннга! Жау чыракъланы жандырып, Сау дунияны юсюнден, Кеси юйюмю юсюнден, Ёз саулугъуму юсюнден, О, сени, сени юсюнгден Сагъыш этеме хар ингир Сайын, кече сайын мында, Сени, хау, сени юсюнгден!.. Хар китабымы алай башладым, Билмей бошатырын къадар. |
| 1199 |
Кырдык, къанатлы жырыча, жангы, Жаз энтта жаш этди жерни. Чырагъым, бу китабым бошалып, Жарытырмыса бетлерин? Бошар умутда жазып башладым, Жанарса деп ары дери!.. Taп, къыйналмасам да затдан, Къыйынды сенден узакъда, Манга бек къыйынды сенсиз, Жангыдан болгъанча ёксюз. |
| 1200 |
ЖАЗГЪА ЭНТТА КЪУУАН. Энтта жангыдан кёрдюм жазны, Энтта дуниягъа сейирим! Апрель келди да жангыдан, Сабийле орамда чабыша, Кырдык чыгъа, жибий жауунда, Энтта жазны кёргюзтдю жашау. Къыш анга не боллугъун билип Тургъан ким? Не жангыды жауунну тили!. |
| 1201 |
ОЛ МАНГА КЪАЙДАН ДА КЁРЮНЕДИ. Лермонтов Манга ол кёрюнмейди къайдан – Насыбыма санагъан Кавказым? Чумланы чакъгъанлары Адайда, Минги тау агъаргъан Бахсан аузу!.. Манга къайдан кёрюнмейди Кавказ? Къаялагъа тийген ай жарыгъы, Къозуларын ойната келген жаз, Юй башланы жибитген жаууну!. |
| 1202 |
КЪЫШ ХАПАР БЕРСЕ. Энди мени ёлюм жаный эсе, Эрттеден хазырма анга. Саулай жашауумда анга хазыр Бола келдим - тамбла не Боллугъун ким билир да, ким жазар? Жан къууаныр сау кюнюне. Кезиу бар бузгъа, жаууннга, къаргъа. Мен аны да кёре келдим. |
| 1203 |
Энди кесим да къара палахха Къалдым, ауруу сингип санларыма, Терк къошулурча къорагъанлагъа, Аланы узун сатырларына!.. Таула, терекле, атала жери, Бир бирге биз ышанлап къарайыкъ, Аз, аз къалгъанды кечеге дери, Кёп турмай жетерикди къарангы!. |
| 1204 |
Таула, терекле, атала жери.... Жетерикди къарангы, мен сизни Кёралмазча бек жууукъ кезиуде!.. Бичакъ жетсе бойнуна ёгюзню, Жашил кырдык кёрюнюр кёзюне!.. Жерими жоллары, арбазлары, Сюйюп турама сизни кёрюрге. Эштмезча къанатлы ауазларын, Аз, бек аз къалды кече келирге!... |
| 1205 |
О, нек кеч келдим къатынга! Къысха болса да манга жол, Шукур! - жылындым отунга! Не кёп жылым сенсиз кюйдю, Ала бла кете кючюм! Жаш болургъа нечик сюйдюм Сени ючюн, сени ючюн!.. Аллымда чынгылны эследим да, Палах келгенин да кёрдюм:. |
| 1206 |
Аллымда чынгылны эследим да.... Мен ташдан, темирден да тюйюлме, Чыдамны да барды чеги! Сагъатларым къыйын ётедиле, Къарайма къара кечеге... Патчахлыгъын юлешип, кеси уа Юйсюз айланнган патчахлай Болдум, кетер деп къоркъа эсим да, Отсуз сууур деп от жагъам. Игим!. |
| 1207 |
Манга жукъу къайда! Кече ара.... Чыда. Амал жокъду ёнге. Жиляйма, къар жаугъанына къарап, Жетгеним ючюн бюгюннге. Къадаргъа алгъышым аны ючюн, Къоркъуула кетгенча кери. Къар эртте заманладача жауа, Сабийлигимдеча мени, Къоз, кертме тереклерими жаба, Энтта чыммакъ этди жерни. |
| 1208 |
Ненча кюнню жукъусуз кечиндим! О, жаным не амал табар? Мен татлы жукълаучу кечеледе Кибик, жауады къар... Биринчи къарны сау кёрюр мурат Биргеме турду да мени, Кёрдюм жерни къар этгенин айбат, Энтта кёрдюм къыш кюнлени!.. Эрттенликде къар да тохтап къалды, Арбаздагъы къар - тап-таза. |
| 1209 |
Мен энтта анга алай къууандым, Кече кёрмегенча азап. Ким билсин, азап кёргеним ючюн, Къаргъа къууандыммы артыкъ? Энтта барды къууанырча кючюм, Турсам да ауруу арытып. Бу шош арбазланы къар жапханы – Хапары кетген жылланы. Къарны, алгъынча, ариу жаугъанын Кёрюп, бюгече жилядым!... |
| 1210 |
Азаплыкъ - азапды. Чексиз арыдым. Къыш акълыгъы къууанч берди, - Арбазыбыздагъы жангы къарда Сени ызларынгы кёрдюм!.. 1984, декабрь Чегем. Къарындашын ёлтюрген Каинны Тюзге санагъанла кёп болдула, Жерни кесин окъун кюл этерик Сауутну ала къолгъа алдыла. |
| 1211 |
Бу китабымы къыйын.... Терекле къыш терезем Аллында агъардыла. Мен, къыйынлыкъгъа тёзе, Кюнле кете бардыла. Жазны уа тереклери, Сау жер жангы болду деп, Турдула умут берип, Мени таукел да этип. Кюн, ай да тереземден Тийдиле, къууандыра, Зем сууундан тёзюмню, Менлей, кёпле къандыла. |
| 1212 |
Кёкде баргъан къанатлы Мени жапсарыр ючюн Жырлагъан кибик къаты Кёрюнюп турду, кечир!.. Манга дери къыйнала Келгенле! Сизден да дерс Алдым, ыразы бола, Бердигиз манга да эс. Хар инсаннга да хата Келеди кезиуюнде. Бар китапларым анга Махтау болдула андан. |
| 1213 |
КЁК ЧИНАРЛА. Хапарны Зарият деген Таулу къыздан башлайыкъ. Врач болуб, элге келгенд, Шагърей болушайыкъ. Къызы тюйюлдю Зарият Алимни, инаралны, — Колхозда къой кютюб турад Бато — атасы аны. Ариуду кёз къаматырча Демебиз Зариятха, — Элде къызланы барычад, Ушамайды суратха. |
| 1214 |
Кёзлеринги ариулугъун Махтадыкъ китаблада, Ишинги багъалылыгъын Аз айтханбыз алада. Алгъын гокга ханс ийисли Къолларынгы юсюнден Жазгъанма. Дарман ийисли Къолларынг бюгюнлюкде Багъалылла. Мен аланы Кийирдим назмулагъа. Алгъышым ауругъанланы Иги этген къоллагъа!. |
| 1215 |
Ариулугъунгу да артыкъ Иги жазгъанбыз десем, Къоярма ётюрюк айтыб, — Борчлума анга кесим. Ариулугъунг энтда манга Жашауча багъалыды. Энтда мени назмум анга Борчлулайын къалады. Сени ариулугъунгсузлай Китабларым къарангы Болур элле, чыракъсызлай Къалгъан юйча. Сен — тангым!. |
| 1216 |
Жюрегим сюймеклигимден, Кёк жулдузданча, толгъанд. Окъууну бошагъынчыннга Сакъла дегененг манга. Энди уа къарт болгъунчуннга Керекмиди сакъларгъа? «Озгъан жауунну жамычы Бла бош къуума» дерча Бир болмагъа эдик, ачыу Бизни жарлы этерча. Аллай план да барды деб Эштгенме мындан алда. |
| 1217 |
Кёк терекге ушагъанлай, Келесе сен, сюймеклик! Къыш бахчала чакъдырыргъа Къолунгдан келед сени. Тау тёппелеринде къаргъа Чыгъараса гюллени!.. Бир къагъыт алыб къолуна Акъ халатлы къыз келди:. — Зарият Батоевна, Саусуз келгенди! — деди. |
| 1218 |
Ол — къар хапу жабыб юсюн, Алдагъан буз кибикди! Сени бла айырылыб Къалмайма, кёрюшюрбюз, Ишлеринги чотха алыб, Энтда да сёлеширбиз. III Энди Хамзатха ётюб, Сёлешиб бир кёрейик. Аны бла ушакъ этиб, Тюз хапарын билейик. Xамзатны сабийлери Уллулла Зариятдан. |
| 1219 |
Аны бир бек чола жери Барды эртдеден окъун:. Кюрешмейд билимин кериб, Кёрмезсе китаб окъуб. «Гыржын болса, китаб неди», — Деб къойгъанлары болгъанд. Ол затны палахы энди Аны башына къоннганд. «Гыржын болса, адамланы Къылыкълары неди?» — дей, Магъанасын ол затланы Тураса билмегенлей. |
| 1220 |
Хамзат! «Къарангыны кюню къара» — Деб Кязим андан айтханд, «Ишинде болур ауара» — Деб да ол бошму къойгъанд! Аз билеме деб жарсымай Жашагъан адам — битди. Аны андан арысы уа — Арбасы жардан кетди. «Кязимни да сен къолунга Алмагъанса, билеме. |
| 1221 |
Мирзеу болса, Кязим манга Неге керекди? — деме». Дегеним эсингде тура Болур энтда, Хамзат? Кезиуюнде болад туура Тюзлюк, терслик — хар бир зат. «Кязим кюч бермез кишиге. Манга керек — мал, мирзеу, Эталмам мен бир ишиме Аны сёзлерин изеу!». |
| 1222 |
Съездлеге да кёб бара Тургъанса сен, Хамзат. Президиумгъа айыра, Сынадынг кёб иги зат. Жылла ётдюле. Сен ёрге Баргъанынгы тохтатдынг, Сени адам этген жерге Хурмет бермейин, жатдынг. Ёрге барыр орунуна Эншге таба жол салдынг, Ишинг осал болуруна Къайгъы этмейин къалдынг. |
| 1223 |
Ленин санамагъанд кесин Ишчи адамдан ёрге. Хамзат, къайдады эсинг? Халкъдан бийикме дерге Къалай келгенди къолунгдан? Оноу этген элинг андан Сюймейди энди сени. Жашы фронтда жоюлгъан Къарт Салимат, бир зат дей, Келгенинде да, сен къойгъан Эдинг эс бёлмегенлей. |
| 1224 |
Эшигинги махтау, кёзбау Жабхандыла, Хамзат. Жокъду кёзбаудан уллу жау, Андан аллах ургъан зат. Ол насыб сенден кетгенди, Кёзлеринге ау тюшюб. Кёрюрсе сен кесинг энди Неге жетерин ишинг! Мен айтханда, къуйругъунгу Чык этиб къойгъан эдинг. |
| 1225 |
Къаблан салгъанды планны, Кюреш барлыкъды алда. Къалай бошаллыгъын аны Кёрюрбюз артдаракъда. Къаблан тюлкюдю, билебиз, Болур хорлаб къояргъа, Халына къарай келебиз, Ашыкъмагъанлай алгъа. Алай шуёхлукъ кетгенди, Хамзат, экибизден. Шуёхунг Къабланды энди, Айыргъанд сени бизден. |
| 1226 |
IV Танг жарый-жарымай алай Къобалла бизни элде, Жулдузла батмай тургъанлай, Чыгъалла ишге эртде. Тейри жарыгъында агъач Тёппелери кёрюне, Къызла бет жуууб, тараб чач, Чыгъалла юйлеринден. Чууакъды. Чолпан жулдузу Тёппелени къарына Къарайд. Тынгылайд Суу аузу Черекни даууруна. |
| 1227 |
Сора санга чамланыргъа къолумдан къалай келсин? Санга ачы сёз айтыргъа Кючюм да къалай жетсин? Ана сютюча татлыса, Тюрсюнюсе жерими, Чегемни жазгъы тангыса, Жарыгъы жюрегими. Мен алмаларын урлагъан Адамла, кечигиз сиз! Башха хатаны сынагъан Болмаз менден элигиз. |
| 1228 |
Ол мен чачларындан тартхан Къызчыкъла да, кечерсиз. Бир башха хата сынатхан Болмам сизге, билесиз!.. Эфенди айтханын этмей Къойгъанча, этдим болгъай:. Батону юйюне элтмей Къойдум мен сизни, алдай. Батону къошунбаш юйю Тёш башында турады. |
| 1229 |
Ажалы жетген да ёлюр, — Аллахны ишиди ол! Аминат, ашарыкъ бере, Алай айтды къызына, Алайды дегенлей тёре, Тюзлюгюне базына. О, эски сёзле, заманла Туман ийиси сизде. Таулула азмы къатлалла Сизни эллерибизде! Сиз Зариятны кюлдюрген, Жарсытхан да этдигиз. |
| 1230 |
Къарангылыкъ деген олду, Таулу аналарыбыз! Ол бизге кёб чырмау болду, Кёб абындыкъ барыбыз. Керексиз даулашмагъанлай, Зарият сейир этед, Ол тюзлюгюн сёз бла угъай, Иши бла кёгюзтед. Саусузлагъа сакъ къарауун Анасы сыйсыз кёред. Жашау алайд. |
| 1231 |
Аны Билими кёб болгъанлыкъгъа, Кетмегенд уялгъаны. Бир уялтыр зат эштгенде, Къалады къыб-къызарыб. Аз сёлешиб, кёб ишлеген Къызладанды Зарият. Гырхы къатынчыкъ Аминат, Алай кёрюннгенликге, Къаты адамды аламат, Отду сёзге эм ишге. «Сюйген, сюймеген ичинде» Деу — ол бек сюйген сёздю. |
| 1232 |
Батодан тынч жокъ элинде, Аминат командирди. Кёб кёргенбиз тау элинде Биз аллай къатынланы. Къызы къыстырыкъ этгенни Билмейди, деб урушад Къызы башына игини Билялмай тургъан сунад. Зариятны уа кюбюрде Зат тутмауду къылыгъы. Анга билимди ёмюрде Тюгенмез къыстырыгъы. |
| 1233 |
Сора, Зариятха кёчюб, Тилин жетдирди балгъа:. «Тюз жанымдан юлюш этиб Къоярыкъма мен анга!». — Деб, Кябахан, жан-жанына Къарай, жеринден къобад. Терк тюшюнюб муратына, «Кир, сёлеш!» — дейд Аминат. Кябахан кириб барады Зариятны юсюне. |
| 1234 |
Кябахан, къарайым санга, Ауругъан затынгмы бард?.. Андан сора акъдан, къарадан Къыз зат да айтмай къалды. Иши кетгенин арбадан Кябахан ангылады. Ол суу къуйгъанлайын болду, Эки эрнин да къысыб, Къузгъуннга женгил бурулду:. Къолдан ычхынды насыб. |
| 1235 |
Бюгюн иши къуралмайын, Кетди, керексиз арыб. Тюлкю болуб келген эди, 0л, къузгъун болуб, кетди. Саугъа алалмазын билди, Зарият кырты этди. VII Ол ингирде окъун жетди Къаблан Зариятлагъа. Ол да тюлкю болуб келди, Чийин сездирмей алгъа. |
| 1236 |
Къаблан да, тюз Кябаханча, Суу къуйгъан кибик болду, Зыбыр мешокга сукъгъанча, Солуялмайын къалды. Къызны къалгъаны сабырлай, Кючюне ийнаннганы Ачыуландырдыла алай Темир улу Къабланны. Сора алай къычырмады:. — Ой, юйюнг къурлукъ? Бу нед?. |
| 1237 |
Сен гинжи кибик турма да, Жилягъан окъун бир эт! Алгъын къызлагъа аллай зат Айтсанг, ала жилягъан Эте элле. Бу уа турад Ишара, юйю къургъан! Энди уа аягъым бери Тиймез! — деди, эшикни Уруб, Къаблан кетди кери, Кётюрюб ачыу жюкню. Зарият! Жангыз ингирге Сен нелляй бир сёз эштдинг!. |
| 1238 |
Тебинмейин къашха, кёзге, Къалай къазауат этдинг! Окъ-отну бек аз къоратыб, Хорлатхан да этмединг. Душман, окъну бек кёб атыб, Хорлаугъа да жетмеди. Мен сени энди бютюн да Бек сюйгенме, Зарият. Хорлау алгъынча бюгюн да Сени къолунгда турад. |
| 1239 |
Жалан да сени дауунгу Айтхан биреуню кёрдюнг, Къара кюнде, ол жауунгу Сер бетине тюкюрдю. Кязим, Кязим! Тауларынгы Палахына жилягъан, Тауну тиширыуларына Тюз сёзю асыу болгъан! О, таулу къыз! Сени дауунг Барындан да ачы эд, Базманнга тюшюб жашауунг Сен ие болмаучуенг. |
| 1240 |
Алыкъына ашынг ахыр Татлы болмагъанын мен Кёреме. Кетмейин ахынг, Ётесе кёб чюйреден. Санга къуралгъан Планланы мен эштдим. Сени биргенге барыргъа Жюрегимден къаст этдим. Мен кёб жашагъанма сенден, Айыб этме, ангыла:. Таулу тиширыу юсюнден Сёзюме бир тынгыла. |
| 1241 |
Сизден бек, тау тиширыула, Чыдамады бир киши. Сизге терс кёзден къараула Бла къазауат — ишим! Къаблан айтхан сёзню эште, Кёб зат тюшдю эсиме. Мен къаст этдим айтайым деб Бир бёлек сёз кесинге. Жашсыз киши тюбсюз чоюн Кибикди деучю элле. |
| 1242 |
Баргъанында да той-оюн, Алгъыш этиучю элле. Алгъыш эте элле анга, Жаш туусун деб барысы. Алай ол жашсыз адамгъа Жаш туумай эди ансы. Беш — алты жашы болса да, Дагъыда жаш туусун деб Тилей элле, къыз тууса уа, Барысы шургу этиб. Къызлагъа терс кёзден къарау Эски дуньяны кюйюд. |
| 1243 |
Таулу тиширыу! Назмугъа Сыйынмайды хурметим Игилик изледим санга, Жокъ харамлыгъым, дертим. Ариулугъу кёзлеринги Насыб бергенди бизге. Сюймеклигинг кёб малтаннганд, Ол — жюрегимде жарам, Кёб таулу къыз жарлы болгъанд, Чынгыл башында бара. Сынагъан къыйынлыкъларынг Бары кёлюмдедиле. |
| 1244 |
Ол ишини магъанасы — Салайым деб тюз жолгъа. Айтмагъаны къалмагъанед, Урушуб, ариу айтыб Кюреше, кёбге тургъанед, Кеси жолуна тартыб. Ол: «Бу ишни артха атсанг, Харам этерме!» — дейед. Къызны бетине къараса, Бир тюрлениу кёрмейед. Сора башлайед жангыдан, Урушаед къызына. |
| 1245 |
Деди эфенди Далхат. Алай башха сёзле табхан Эди жырчы Къазболат. Жазылмаса да китабха, Ол жыр энтда да турад. Анда — Зулихатны къара Кёзлери турадыла, Къызны элтген черек барад, Желле тараладыла. Кёб зулмучуну сёзлерин Заманны жели элтди. |
| 1246 |
Къазболат жырчыны къама Жарасыча жанаса, Мен андан айтама тамам, Ачы кюнде жарайса. Сенде — Зулихатны юзмез Чёкген къара чачлары, Энди биз жангыдан кёрмез, Жер жутхан кёз жашлары. О, жаралы къуш — эсги жыр! Энтда бир бол нёгерим. Мен кёб тынгылай ёсген жыр, Турдунг манга кюч бериб:. |
| 1247 |
Деди Къаблан, батырланыб, Хамзат да кёл этди:. — Мен да анга, ачыуланыб, — «Жашса алыкъа», — дедим... Хамзатны эсги дебери Алагъа къая кибик Кёрюнеди, кёкге дери Жетген таулача, бийик. Къаблан да андан батырды, Къурчданча эки къолу. Алай терслик жолу тарды, Арба ауаргъа болур.... |
| 1248 |
Ала кёб оноу этдиле, Къызны къачырыргъа деб, Ол тауусумгъа жетдиле Бир чууакъ жай ингирде. Къаблан айтды: — Къыз ишинден Кеч къайтады. Марлаб Туруб бахчала ичинде, Къачарбыз женгил алыб!.. Аны санадыгъыз тюзге Хамзатны къаууму. Сюддеча айтырма сизге, Бет этмейин, даууму!. |
| 1249 |
Женгил окъуна жетди ол, Хасан да ишин айтды. Биз аланы сёзлерине Энди бир тынгылайыкъ, Ала не этерлерине, Ашыкъмайын, къарайыкъ. — Хар комсомолчунгу халын Иги билемисе сен? — Да кюрешеме, къадалыб, Иги биляла эсем... — Зариятны хапарын'а?. |
| 1250 |
Мен билгени да алайды. — Иги хазыр болугъуз, — Бизде кючню ким аяйды! Бизге борчну салыгъыз! Тамбла ингирде къызны Биз Аскерге элтебиз, Салыб жангы жарыкъ ызны, Комсомол той этебиз. Къыз да, жаш да хазырдыла, Бир-бирлерин эртдеден Сюедиле. |
| 1251 |
Быланы Бир жангыз нёгерлери Хамзатлада болмады. Не да де, Къаблан онгмады, Иши бармады алгъа. Хайыр тюшмезлигин кёрюб, Кябахан кеси сатыб Къойгъан болур нёгерлерин, Ала таба таш атыб. Анга кереги — кесине Игиликди, хайырды. Башханы алмаз эсине, Жюреги алай тарды. |
| 1252 |
Сиз къалай къарайсыз Хасан Бюгюн салгъан планнга? Иш ол айтхан кибик болса, Таб кёрюнеди манга. Иги билеме — ол артыкъ Жангы фикир тюйюлдю, Аны Хасаннга да айтдым. Алай аламат тюздю. Хасан тюз айтханды: жырлыкъ Болуб къалгъан — тюрмеге Тюшгенден уллу къыйынлыкъ Болгъаны туурад элге. |
| 1253 |
Ыразы болуб бу ишге, Къартла сау болсун дерча. Хамзат башха отоуда Къууаныб олтурады, Дуньягъа жангыдан тууду, Мыйыкъ бура турады. Къарс урулуб, той башланыб, Къызла къубуладыла. Кёллери жарыб жашланы, «Къарс-къарс!» — деб барадыла. Къойла да кесилгендиле, Бишген эт ийис урад. |
| 1254 |
Юйюбюзге от сала Келдиле, чырмай хар ишде, Иги ёле, пох къала! Ол къара кюреш не къадар Иги адамны жойду! Кёб ахшы ишни, жолун Этиб, жартылай ойду! Ол кир къылыкъла Хорлау бермезле энди:. ...Зарият бла Аскерни Тойлары жарыкъ ётдю. |
| 1255 |
Юйюне мыйыкълы келин келиб Сенден сора ким кёргенди? Къаблан тенгинге саугъагъа ат бер, Санга къыйнала келгенди. Кесеу баш кибик къаралыб турад Жарлы Къабланны къаш башы. Башына ат ургъан кибик, хайран Болуб, кетмесин ажашыб! Къабланчыкъ, тохтамасанг, жумдурукъ Угъай, таш тиер къашынга. |
| 1256 |
Бошалды мени хапарым, Мардасына баргъанлай. Бошалыр, чегине барыб, Жашауум да ма алай. Сора жангы жырчы жетер. Таулу къызны юсюнден Ол иги назмула этер, Кючю кёб болуб менден. Манга кёгерген чинарла Анга да кёгерирле, Жулдузла анга жанарла, Таула аны кёрюрле. |
| 1257 |
Кирсенг, кючню чекмей, суугъа, Палах келир башынга. Жашау насыплы тюш тюйюл, Татлысындан ачысы Кёп да болур. Кюлкюде - кюл, Чыда - жюрек ачыса. «Жашау бош зат!» - дер эдинг сен, Алай андан сора ненг Барды? Жашау бизден кетсе, Биз - кюйген терекге тенг!. |
| 1258 |
Мен, кёлюм, кёзюм да жарып, Рамазаннга келдим, Жангы юйюн эм халжарын, Арбазчыгъын да кёрдюм. — Эсингдемиди: урушда Экибиз да жолугъуп, Кёпге этгенибиз ушакъ, Мен тутханым къолунгу? – Дедим мен Рамазаннга. Ол жууап берди манга:. — Жаным, жабагъы да жюндю, Жолукъмазлыгъ' а кимди?. |
| 1259 |
Биягъы иши къолунда, Артда къалып кёп ачыу. Тау отунла! Биз да сизни Агъачдан кёп келтирдик, Ауур жюклеп эшеклени, Ташлы жоллада сюрдюк. Сиз жаннган от жагъалада Жылына, биз олтурдукъ, Къонакъла хапар айтханда, Биз, сабийле, къалкъыдыкъ. Рамазанны печинде Бир иги жанасыз сиз. |
| 1260 |
Сенсиз танг мудах атып Тургъанын билебиз иги, Къан чаба кёзюбюзге. О, тауланы бийиклиги! Сенсиз жашау жокъ бизге. Рамазан айырылса Айланч тау жолларындан, Алада баралмай къалса, Къол жуу сен Рамазандан. Хау, Рамазан, кюз болса, Ташыйды мирзеу, кёгет. |
| 1261 |
Ол - дайым кир болгъан шаудан, Битмейин къалгъан терек. Къар эрисе, арба ызла Кетедиле, думп бола, Адам этген ахшылыкъла Къаладыла халкъ бла. Айтханымча, - салып келдим Элге, Рамазаннга. Мени къонакъ этди элде, Бек ыразыма анга. Къарыусузгъа сакъ болгъандан Багъалы дуньяда нед?. |
| 1262 |
«Дунья кезиудю», - деп андан Айтхан болур эдиле, Жайым аууп кетди сыртдан, Кюз кюнлерим келдиле. Рамазан бла юйде Олтуруп турабыз биз, Ашладан стол юсюнде Къаба-къаба экибиз. Бираздан эшик ачылды, Къызлары кирип келди. Зарий къууанчлы ышарды:. - Сау келгин, Къайсын! - деди. |
| 1263 |
Деп сукълана хар бири. «Къалай зауукъ этер эдим!». - Деп да жана кёзлери. Дагъыда кёп лахор этдик, Олтуруп, ашап-ичип. Адамдан топ-толу эди Ол кече юйню ичи, Азаматха къарай элле Къызла, ариу къубулуп, Бек терк-терк шыбырдай элле, Бир бирине бурулуп. |
| 1264 |
Башы, сакъалы да къалын Къырау къакъгъанча болуп, Ол, ичгини къолгъа алып, Доклад этеди толу Жаш айтды: - Ишими этип Турама, кёкде уча, Атам жерде арбачы эди, Мен а - кёкде арбачы. – Ол кюлдю. Терен - ауазы. Махтанмайын олтурду. Биз барыбыз да ыразы, Ыразы болуп турдукъ. |
| 1265 |
Бир ыйыкъдан Азаматха Къатын алып, той барды. Кёп къызны умуту отха Тюшдю, кече арада. Ахшы къызла! Барыгъызны Азамат алалмазын Билсем да, мен къайгъыгъызны Сизни бла барысын Тенг этеме. Сюйгенигиз Къатын алгъан кюнюнде Такъгъанды сизни кёбюгюз Къара байракъ юйюнде. |
| 1266 |
Тарыкъмай ишим гитче деп, Уруннганынг тюз эди. Сен жашынгы адам этип, Аны къууанчын кёрдюнг. Ол да, сенича, халаллыкъ Бла этеди ишин. Олду да артынгда къаллыкъ, Анга кёчгенди кючюнг. Къызынг да, кесинг айтханлай, Адам болгъанды, кёрдюм, «Мени сабийлерим алай Болсала эди!» - дедим. |
| 1267 |
Рамазан, къол къыйынынг Жетдиргенди бу кюннге. Къартлыкъ, ёлюм а, тыйылып, Къалырла келмей кимге? Бар кёрген къайгъыларынгы Кёрмегенсе сен энчи. Берчлери да къолларынгы – Бу жашынг ёсер ючюн. Ишлей, къыйнала да келдинг Сен да эл бла бирге. |
| 1268 |
Кесинг да бек иги билдинг:. Хакъды эл бла кёрген. Мен санга айтхан сёзлени Пашаханнга да айт сен. Игилик къар тюйюл, эрип Кетмейди, жутмайды жер, Сени игилигинг, келип, Къачан болса да, тюбер. Пашахан бла сен жерни, Тер тёгюп, сугъардыгъыз. |
| 1269 |
Биз, аланы жокълап, Къарайбыз таулагъа, Къар басхан талагъа. Сен жомакъны сюйсенг, Къыш да кырдык ёсер, Кёгетле бишерле, Харбызла ёсерле, Жарлы да болур бай, Тюз да терсни хорлай. От жакъдыкъ. Башлайыкъ жомакъны. Болайыкъ сау-эсен, Балам, тынгыла сен. |
| 1270 |
Ол кеси бир къарыш, Сакъалы минг къарыш Къычырды, жиляды, Энди ол жоюлду. Сакъал эди кючю. Кюйдю аны ючюн. Энди кючсюз болду, Бёрюча улуду. Сакъалсызлай къалды, Ол амалсыз болду. Ол кеси бир къарыш, Сакъалы минг къарыш, Къара кюню жетип, Къан ыз эте, кетди!... |
| 1271 |
Жортууул алгъыш. Турчу, алан, энди керти турайыкъ, ата-анадан да ыразылыкъ алайыкъ, тау артындан кюн чыкъгъынчы жол кёл алып къояйыкъ, иги тенглеге да огъурлу кюн жол кёл алыучу болайыкъ! Эйра, алчы къолгъа сыра аякъны, бал бетли да толу аякъны, аны ызындан а токълу аякъны!. |
| 1272 |
Жырчыла. Эй, тау элледе жангыз жырчы бар эди, эл къонушу бийик къара тау эди, жырлай эди бир узун жыр, юзмейин, аллай жыргъа бир жамауат аз эди, эдил-сууда къоркъут-ата сау кезде, жырчылагъа азат тангы баз эди. Эй, чегем тарда акъыллы хан бар эди, жюреги кенг, алтын тахы бар эди. |
| 1273 |
Акъсакъ темир бла сермешле. Тауларыбыз бизге бетжан болмайла, ауушлада хажиретле къоймайла, хар кюз сайын тау эллени тонайла, сабий урлап, багъасындан тоймайла. Кеч ингирде итле къаты юрдюле, тау элчикге гудучула кирдиле. Бир кечеге юч жашчыкъны элтдиле, аналары къуугъун-сыйыт этдиле. |
| 1274 |
Дюгербий. Дюгербийни болгъан эди тёрт къызы, тёрт да тенгши, жарыкъ жанган жулдузу, бугъей суулагъа кирип, анда жууунган, чепкенлеге жибек халы сууургъан. Таматасы асыл эди, акъ тауукъ, экинчиси оймакъ эди, ойнауукъ. Кёгюрчюн деп, къубулта эд анасы ючюнчюсюн, къыса анга кёк жаулукъ. |
| 1275 |
Аталай. Аталайны сабий кюню аз болгъанды, ач болса да, жилямайын къалгъанды. Кюле–ойнай, аууз сёзюн айтханды, жашчыкълагъа чамла айтып баргъанды. Жаш аталай атасына барады, атасына былай–былай сорады: – Баргъан суучукъ да бир–бирде къуруйду, къызгъан темир да терк сууйду. |
| 1276 |
Махыйланы бекболат. Шакъманлары холам элде жашайла, жарлы халкъны, къой этинлей, ашайла. Инжителле, къаныбыздан тоймайла, адамланы намыслары бла ойнайла. Мал семизин сарыуеклей жуталла, арбаз толу къарауашла туталла. Мал иймейле къышлыкълада къауданнга, жибермейле элде жангыз шауданнга,. |
| 1277 |
Мусойланы хасан. Жанбаш сыртда жангыз терек ёсмесин, ёссе – ёссюн, ууалмасын, сынмасын, аналагъа жангыз улан туумасын, тууса – туусун, аурумасын, ёлмесин! Тууса – туусун, аурумасын, ёлмесин, тапхан анасы аны ачыуун кёрмесин! Хасан беш жыл жалчылыкъда жашады, суу бла сууукъ гыржын ашады. |
| 1278 |
Ол таурухла айтадыла акъсакъ темирни юсюнден, саны болмай адамдан, аскерини кючюнден. Сора ала айтадыла аны уруш усталыгъын, кесин хорлатмай кишиге, хар бир жерден чыкъгъанын. Мен айтырыкъ хапарла жюрюйдюле малкъарда, чегем ауузу, холамда, бахсанда, къарачайда. |
| 1279 |
Эй–эй, жол тапсала уа, чола къошлагъа чабалла, сора ит малгъунла аллахдан аман табалла. Эй–эй, айдаболлары айры тамакълада тура элле, тау эллерине да иги къууумла къурай элле. Эй–эй, табу болсун да бу айдаболланы татаргъа, уста болуучу эди илишаннга салып атаргъа. |
| 1280 |
Берги гумгъа тебиреген эдим оракъгъа, башым къалды уллу къарачайда жомакъгъа. Кюз алайгъа биз тебиреген эдик хайыргъа, къара кюн келген эди жагъайланы майылгъа. – Ой, атам, жаным, мен санга хапар айтайым, айтайым, дейме, кёрген тюшюме къайтайым. |
| 1281 |
Мен да жарахматны ёлмезлик сунуучем, аны бели битеу окъ эди, ой, аман халимат, не кёп жилясанг да, сенден сюйгени жокъ эди. Агъачла уа, ташла, къалып а къаяла, жашларыбыз ары чачылып, жарлы уа жарахмат ёлгенди, дейле, кесини ушкогу атылып. |
| 1282 |
Турчу, алан, энди турайыкъ да, элге, журтха къарайыкъ да, элге, журтха къарайыкъ, нёгерлени санайыкъ. Нёгерлени санайыкъ да, ахшыларын алайыкъ, атлы болуп атланайыкъ, суу бойнунда къантарылып, оноу-кенгеш болайыкъ! Жолубуз мамукъ болсун, жюрегибиз жарыкъ болсун!. |
| 1283 |
Къызы чачын тарайды, бай жашлагъа къарайды. Жашы, эсирип, ауады, къар а тынмай жауады. Къул юйюнде от этмейди, ашаргъа ашы жетмейди, юсюнден къыйынлыкъ кетмейди. Къатыны къалтырайд эшикде, сабийин бёлейд бешикде. Къар а жауады, борайды, ханны неси къорайды?. |
| 1284 |
Жарлыны, ачны да тойдуралла, къызым, моллагъа согъум да сойдуралла, къызым. Берекет жашайды юйлери, къызым, тынчлыкълы кетеди кюнлери, къызым. Къызы: Огъай, атам, огъай, атам, мен тау эллеге баралмам, атам, мен ала бла къалалмам, атам. |
| 1285 |
Осман, жигит жаш, энтда миннген атын арытды, махай, жигит жаш, энтда адамлыгъын танытды. Жюрегими салып, таяндым къобанны къадау ташына, зекерья, къагъыт жазсанг а атангы эки жашына. Баууруму салып жатама къолну къысыр бузуна, салам къагъыт жазсанг а атангы эки къызына. |
| 1286 |
Ёлгенди, дерле, ийра, жаш гиназ, ийнанмагъыз къатын хапаргъа, онеки жылгъа сюд этип ийдиле новгород деген шахаргъа. Мени писмому алып къарасагъыз, комсомоллагъа салам деп, къагъыт алып жазсам, алай жазама, ыразы да болсун анам, деп. |
| 1287 |
Азаматгерий мени хан атлым, уой, хан атлым, азаматгерий мени къанатлым, уой, къанатлым, уой, къанатлым, уой, къанатлым. Ол а кеси къуюп къойгъан алтынды, уой, алтынды, эл ичинде жарыкъ кёллю батырды, уой, батырды, уой, батырды, уой, батырды!. |
| 1288 |
Ол сёз, дейди, хажибийге терк окъуна жетген эди, жюрегине тамам темир окълай ётген эди. Жыйын аллы барып, ол къаланы эшиклерин ачханды, аны кёрюп, къалауурла андан кери къачхандыла. Къачмагъанын, тутуп, бирем–бирем жойгъан элле, къумачланы юч тюрлюсюн, топ–топ этип, жыйгъан элле. |
| 1289 |
Жылкъычысы тюзде бузлай, суучусу ачдан жиляй, жашайдыла ала былай, ыразы эталмай ханларын, ишлеселе да, аямай жанларын, ауруулу этип санларын, сууукъ да бузуп къанларын. Хан алагъа къарамайды, аланы адамгъа санамайды. Жукъ айтыргъа жарамайды, айтсала да, унамайды. |
| 1290 |
Тюбешгени суулу къолда болгъанды, тюбеширге ай толгъанда керек болгъанды. Ай, дуния сюйген алий–эфенди, ол эки жангылыч иш этгенди: Кече къобуп, ол межгитге баргъаны, аны бла шауай–эфендини тилегин бузгъаны, кийиклени юсюнде хукмусун бузгъаны. |
| 1291 |
Къолайлыла бёрю тонла киедиле, жолукъгъанга сёлеширге сюедиле. Къарачайны саргъыл тирмен ташлары, махтаулулла аланы юлюш ашлары, Онглудула берекетли къартлары, намыслылла чубур тонлу жашлары. Алдаусузну, хурмет этип, кёредиле, къууандырып, юйге алай жибередиле. |
| 1292 |
Хахай–къуугъун дегенде, ушкогун алып кетген эди, жигит ногъай тау артында ёлген эди. Къартла ийнанмайла, ногъай анда ёлгенд деп, жашла айталла, ногъай кюз биченде тёбенд деп. Къан барады ма бу кёпюр къатында талада, жиляй къалдыла шейитлени тапхан анала. |
| 1293 |
Саз болгъанды, дейле, жашыу, къатынынг салиматны жаягъы, ой, жаягъы, жашатмайды бизни, къоймайды айдаболланы азнор биягъы, ой, биягъы. Ол батта да, жашыу да бирге, орус сибирге жолоучу, ой, жолоучу, душманны элинде, жеринде сокъур азнор болсун оноучу, ой, оноучу!. |
| 1294 |
Къатынсыз жашла, дейди, аладан онглу болмайла, да командирле да бизде бёлек болуп чыкъдыла, эй, дебош, азнор, осман ичибизде жокъдула. Тоюп а барама да япон тауланы уа сууундан, ай, бир стакан, дедим, суу табып, ичерем а да туугъан жерим а, къарачай къобанны сууундан!. |
| 1295 |
Тюкюлюмню тюбю терен бир кемеуюл, чий–гоша–бийче уа от жутхан бир эмеуюл. Келген жашла, барып–барып, ол бийчени кёрелле, эллерине аны алып къайытыргъа сюелле. Жангыз айыл бла ючлю бир тайлагъа минелле, аны бла ол тюкюлюмден энелле, ол тюкюлюмден а бир чыгъалмайын ёлелле. |
| 1296 |
Ахсыл чепкенден жыртып, жамаула салалла къабыргъамда къама кирген терен жарама, мени бу хапарымы, барып, ким айтыр тогъуз айны къарнында тутхан анама?.. Жагайланы майыл. Къарасауут тыйыншлыды сырма кюмюшге, жалчы болгъан эдим боташланы юнюсге. |
| 1297 |
Жаш тенглери къуугъунуна келелле, жалчы уланла бий–бай къолундан ёлелле. Жалчыла жалчылыкъ жолну баралла, байла уа абдезлерин къан бла алалла. Жан береди тулпар хасан, кериле, ёлюп барады, дауумханга термиле. Тулпар хасан ёлдю, энди ол жерде жатар, дауумханнга не хадагъа танг атар?. |
| 1298 |
Къабыр къангаларынгы эмен агъачдан жоналла, ой, къабырынга кёк кёгюрчюнле къоналла. Уллу къарачайда ариу къызла бла келинле хажимырза–бийге сенден хапар сора келирле. Тюрлю да чыгъады хажимырза–бийни хапары, кёкде мёлеклени, жерде жеклени жылатад, зауурбек–хажини талкъан окъугъан макъамы. |
| 1299 |
Жамалым, дейле, жамалым, дейле, малкъарда таукел сёзлюге, къаллай топракъла къуйгъан болурла, жамалда чолпан кёзлеге? Бойнунгдагъы да акъ башлыкъ, жамал, къайсы малгъун а къысханды, ахшы, аман да, жиляп келелле, жамалым къайда къалгъанды?. |
| 1300 |
Мен жазыкъны да киши алмайды, жюк болуп, кетип а барама къарачайдан, тюп болуп. – Кел, къаспот, биз энди былай этип турмайыкъ, болгъан ишни ары–бери бурмайыкъ. Женгил окъуна уллу къарачайгъа барайыкъ, къонакъбайлыкъны хубий улуна салайыкъ. |
| 1301 |
Буйрукъ келди манга ол хандан: – эрин, жашын, къарнашын – ючюсюн да саугъа этип кетерем, ол тиширыу эр болуп тууса эди, минг аскерге башчы этерем. Акъсакъ темирни тауруху. Сабийлигимден эшитдим кёп тюрлю таурухланы, эсимде мен сакъладым, унутмадым аланы. |
| 1302 |
Эй–хей, алай бичагъы, уой, жети ёлюкге жетеди бийнёгер къатыныны къучагъы, уой. Эй–хей, алай къаладыла, уой, эл журтланы оноуларын къара ёлет алгъанды, уой, Эй–хей, алай алгъанды, уой, мени сары атым а сабанлада кереги бла къалгъанды, уой. |
| 1303 |
Бу кюнледе сарнагъандан эрикдик, дорбун ийис татыуун да биз билдик. Кёз аллымда сабийими урлатдым, ач бёрюге кёз аллымда ашатдым. Къарыусуздан кесиме къысалмадым, аны алып, бешигине салалмадым. Аман ауруу къутуртду бар адамланы, бёрю этди тынч жашагъан жанланы. |
| 1304 |
Жандетли болсун сюйюнчланы зарият, накъут–налмасдыла алтын кямарыны ташлары, сен ёлгенли къара кийип туралла уллу малкъарны къыздан айбат жашлары. Сюйюнчланы ариу туугъан зарият, этген ишинги ушатмайды закон, шерият, ёге ананга болсун тогъуз налат, ирият!. |
| 1305 |
Сейир этип, ушкогун ала таба бурады, сора сампалыны тилинден тартады. Ол тауушха кийик сюрюу чачылады, ол тауушдан сора алийни юсюнден ол сейир халлары тас болады. Тюшюнде анга мёлекле айып бердиле, ыразы болмагъанларын билдирдиле: – къалма бу ташда, кет, кёч! – деп да тиледиле. |
| 1306 |
Уллу къарачайда кёгет терекле къуу болду, эй, ау тюбюнде уа ариу келинчикле тул болду. Дебош жан берген эди, ой, славада термилип, хажалий барады, къара тенгизге кёмюлюп. Хажалий кетди, къара тенгизге кёмюлдю, суугъа ташайгъынчы жарыкъ дуниядан тюнгюлдю. |
| 1307 |
Болур анда иммет жашы абдуллах: – нек элтгененг, атам иммет, къойлагъа, шабадий, мени унутуп, чыкъмасын тойлагъа. Атам иммет, эминадан къачхан эр болмаз, атам иммет, аллах кёрмеген бир жер болмаз, бу хужу эмина кирмеген бир эл да болмаз. |
| 1308 |
Кюн жарыкъда эл ичинде айланады, кече болса, илистинде сойланады. Хоншулары келтиргенни ашайды, дуниядан бар умутун юзюп бошайды. Кеси десенг, болуп къалды къара таш, къызлары уа – абайлада къарауаш. Гошаланы артыкъ затлары – байлыкъ, атабийни къызларыны – субайлыкъ. |
| 1309 |
Ай, аман жашла, кече болса, кёкде жулдузланы санайбыз, кюндюз болса, окъ жаралагъа къарайбыз. Салатгерий да, аман а кюнде да бир жер салгъаненг акъ атха, шейитлени да о тау артында къалдырмагъан, берекет берсин да хырпысланы да ма ол таукел шабатха. |
| 1310 |
Къонакъладан бирлери тутушха къатышмады, тойгъа чыкъгъаны да жокъ, не садакъ атышмады. Эришиуле бошалып, сур быргъыла сокъдула, андан сора адетде чариш-барыш болдула. Алибийни къара аты ауузлугъун чайнайды, нёгерини тор аты, тепсукъ эте, ойнайды. |
| 1311 |
Уой, тай–тай, эки атлы къанлы юрюк–суугъа жетдиле, уой, уой, алай да жетдиле, дейди, кечиу–зат излемей, сууну жырып ётдюле. Уой, тай–тай, мисирбий тёгерекге къалауурла салдырды, уой, уой, алай да салдырды, дейди, къабакъ эшиклени да къаты жапдырды. |
| 1312 |
Ой, угъай, атам, бармайма, атам, чегем элинде къалмайма, атам. Уллу чегемни кёпдю бузлары, атам, намыслы болалла къызлары, атам. Чегем элни кёпдю ташлары, атам, хыйлачы болалла жашлары, атам. Да хыйнычылла къартлары анда, керти сёз болмайд чегем адамында. |
| 1313 |
Чегем, холам азапны тебердиде сынадыкъ, бу ит аурууну унутмазча таныдыкъ. Къойчу мусос тюбюбюзню жыялмаз, мурдар исмайыл тюп жыяргъа уялмаз. Махай харип а, сау болса уа, жетер эди, булут бла тебердиге келир эди. Къабырлада, халыбызны билсе уа, ачы–ачы сарнап, ол жиляр эди. |
| 1314 |
Ой, угъай, угъай, бармайма, атам, бахсан элинде да къалмайма, атам. Уллу бахсанны да кёпдю ташлары, атам, намыслы болалла жашлары, атам. Бахсан сууну да акъ бузлары, атам, фитначы болалла къызлары, атам. Къартлары эшеклеге минелле, атам, жашлары да анга кюлелле, атам. |
| 1315 |
Э–эй, жарасланны тутуп, ол къалагъа элтген элле, аны ары атып, къадау салып кетген элле. Э–эй, чилле чыкла болду бийик къаланы басхычы, чотча улу жигит жараслан – ол къаланы ачхычы. Э–эй, кече ортада жашла ол къаладан энген элле, журтларына, эллерине сау–саламат келген элле. |
| 1316 |
Къалай бла бердиле жанларын алайда, дуниягъа айтылгъан алхаз бла элмырза? Нек кетдиле басхан тардан алайгъа, тебердиге нек кёчдюле хатагъа, къалай бла тийди ол ауруу алагъа? Жиляйдыла мында сизге къарт да, жаш да, сарыныгъыз этиледи тау элледе, къайда да. |
| 1317 |
Манс жетмейди татаркъанны белине, ой, алай да белине, бет тапдырды къарачайда дууут элине, ой, тай–тай, рай–да–ра. Намысын къайтарды къарачай журтуна, ой, алай да журтуна, унутулмаз ат къойду жашына, туудугъуна, ой, тай–тай, рай–да–ра!. |
| 1318 |
Уой, ол алтынашыкъ юйюрю да, уой, бекмырзадан къалмад огъу–юзюгю, батыр къайсынны бармагъында, уой, бар эди да дадийпал–бийче берген алтын жюзюгю. Уой, о жюзюгю да, уой, къайсынны саламбаш юйю болду тауушсуз, босагъадан къарап къалды, уой, кеси жангыз юй бийчеси жалан аякъ, жаулукъсуз. |
| 1319 |
Буула тыяды ылыштын байрамны, ойра–о, эгери, къошда къабышды сен сайлап алгъан бир нёгеринг. Тийгенди окъ ыстауатда уллу, ойра–о, тюккючге, ылыштынны сойгъан элле сыйрымдыгъа бла тиккичге. Алтын тюкчюк жылтырайды къара, ойра–о, тюлкюде, алибекни ёлтюрдюле къызгъыч башында тюртюде. |
| 1320 |
Джамболатны жаш къатыны ариу ханий эди, джамболатны тёбен тардан окъуна таный эди. Джамболатны сакълай–сакълай, бек талчыкъды, ингир ала ол таш салды да, сал чыкъды. Ханий къалды, кёзю къанокъ тийреге къатханлай, къалды, кёк гелеуде къысыр марал а жатханлай. |
| 1321 |
Белгисине къара ташны салдыла, атышыуну андан ары бардырдыла. Къарачайны пелиуанлары жыйылдыла, бирем–бирем къолташ атаргъа сыгъындыла, Сууугъуракъ, мылы кюн болса да, чюгюндюрча, ала–къолан болдула. Хазырланып, тап керилип, атды аталай, алгъын белгисинден арлакъгъа тюшдю таш алай. |
| 1322 |
Ариу къызла сёлешмейин ёледиле, бастырыргъа башха элледен келедиле. Дюгерлиле ачыусунуп, жарсып а турдула, барышларын тау эллеге да бурдула. Аталайны байсы деп, малдыреуюз, сары деп, юч жашы болгъанды, Малдыреуюз а дюгерге кетип къалгъанды, анда, юйдегили болуп, жашап тургъанды. |
| 1323 |
Мени азапха къойгъан а тюз менича къыйналсын, къадар мени энди элбуздукъдан да айырсын! Ёлеме да, чыгъарыгъыз мени, юйюмден алып, къабырымы эски къарт–журт элибизде салып. Сени ючюн, наным, кёп къыйынлыкъ кёргенме, барып, къарачайда аман бла ёлгенме. |
| 1324 |
Алайда тохтаб, хар бири кесини болгъанындан азыкъ этгендиле. Энчи-энчи. Тиширыула – ашлыкъ къалачла, эр кишиле – кийик шишликле. Эки къаууму этгенни да ашаб кёргендиле. Кёрселе уа – зынтхы как бла къууурулгъан эт бютюн да татыулу!. |
| 1325 |
Бир белгили кишини уллу, акъылбалыкъ болгъан бир джашы бар эди. Ол кишиге артда бир сабий къыз туугъан эди. Джашы, къызчыкъ туугъандан сора, бешик ичинде аны кёрюб, атасы бла анасына: – Атам, анам! Бу къызчыкъны къоратмай болмайды, къоратмасагъыз да чогъож болурсуз! – дейди. |
| 1326 |
Бир-бирледе уа къызынгы тюшюнгде кёрюрсе! – деп, кетип къалады. Ол а Жер иеси Дауле болады. Ол кюнден башлап, ол жулдузгъа Анасын алтын тоннга сатхан жулдуз дегендиле. Аны кёрмегенча, аман затдан кери болайыкъ, иги затдан юлюшюбюзню алайыкъ. |
| 1327 |
Эртде-Эртде бир кюн, жолда кетип бара, Суу бла От бир бирге жолугъуп къалдыла. – Салам алейкум! – деди Суу. – Алейкум салам! – деди От. – Къайры бараса? – деп сорду Суу. – Анда бир жерде бир суу жер барды да, аны къурутургъа, – деди От. |
| 1328 |
Ала уа, мен болмасам, къалай битер эдиле?! – деди Суу. – Суусуз къуруп къалыр эдиле да! – Жарсыма, – деди От. – Терекледе алма, кертме, шаптал, балли, жюзюм да кёпдю. – Мен болмасам, терекле да къуруп къалыр эдиле, – деди Суу. |
| 1329 |
Эт, сют, жау, бишлакъ, башха затла ашап турур эдиле, – деди От. – Мен болмасам, – деди Суу, – кырдык къурур, кырдык болмаса, бичен болмазда, малла ачдан къырылырла. Ол заманда этда, сют да, жау, бишлакъ да болмаз. Дунияны тутуругъу менме! – Мени хайырым сеникинден аз тюлдю, – деди От. |
| 1330 |
Не хайырынг барды сени? – деп къычырды Суу. – Мен болмасам, къышда адамла сууукъдан ёлюр эдиле. – Къоркъма, – деди Суу. – Къалын, жылы тонла киер эдиле адамла, юйлерин ахшы сюртюп, эшиклерин, терезелерин къаты этер эдиле! – Гыржынны къалай биширир эдиле?. |
| 1331 |
Ол заманда От кесин Сууну юсюне атды – Суу жалын отланы ёчюре башлады. Алай бла бир талай заман ётдю. Экиси да арып-талып, кюреше тургъанлай, къолунда таягъы бла бир къарт киши, быланы къатларына келди да: – Эй, Суу бла От, салам алейкум! – деди. |
| 1332 |
Амал кимге жетди, чабакъ? – Амал адам улугъа жетди. – А, шохум, чабакъ! Амал адам улуна жетди эсе, сени сууну теренинде да къоймаз, мени агъачны къалынында да къоймаз, – деди Аю. Ма аны ючюн, боллукъну алгъа билгенлеге Аю акъыллы деп да айтадыла. |
| 1333 |
Бек Эртде заманлада къаргъа да, гылын къуш да акъ болгъандыла. Экиси да была антлы шохла эдиле. Бир кюн къаргъа да, гылын къуш да ойнай кетдиле. Бир заманда къаргъаны къайдан эсе да эсине тюшюп: – Гылын къуш, нёгерим, бизне заманнга дери акълай турлукъбуз?. |
| 1334 |
Не зат да бизни кёреди. Кел, андан эсе бир бирибизни бир омакъ этип бояйыкъ. Адам да, башха жаныуар да кёрмезча, букъгъан заманда эслемезча, – дейди къаргъа. Гылын къуш да, къууанып, кесини ыразылыгъын билдирди. – Къайсыбызны алгъа бояйыкъ? –дейди къаргъа. |
| 1335 |
Зурнук къанатлыланы алдап: – Бир да тап зер тапмагъанма. Кавказ таула уа тап зер огъай, кесим кюшден сау къалгъанма – анда быцакътырнакълы уллу, къарыулу къанатлыла бардыла. Ала бизни къырып къоярыкъдыла, – деп хапар айтады. Аны ётюрюк айтханына цыдамай заумёлехцик цартлап цыгъып:. |
| 1336 |
Иш къылыгъын билмеген, ит къылыгъын кёрюр дерча болуп. Энди къалгъанын ишлерге керекди, – деп, биягъы кёгюрчюн амалсыздан жайылып къанатлыланы изеуге чакъырады. Къанатлыла бу жол да, жыйылып келип, жангыдан ишге киришедиле. Уяны жартысына жете келген кезиуде: – Билеме эндигисин кесимда!. |
| 1337 |
Арабин садакъгъа экинчи окъ салып башлады. Ол заманда буу, тилленип: – Эй, Арабин, мени атма, кёкге къарамай, – деген эди. Арабин кёкге къарагъанында, ариу чууакъ аязып тургъан кёк къара булутдан толуп тура эди. – Не сейир, не аламат!. |
| 1338 |
Арабин, тёгерекге къарап, киши да кёрмей, башын энишге бошлап, юйюне кетген эди. Арабин элге кирген заманда, халкъ, аллына чыгъып, мудахлыгъын кёрюп: – Не болгъанды сеннге? – деп соргъан эдиле. Арабин, жукъ да айтмай, атдан тюшюп, таш юсюне олтурду. Халкъ, Арабинни тёгерегине басынып:. |
| 1339 |
Нек мудахса, Арабин? Санга мудахлыкъ – бизге да мудахлыкъ, сеннге къууанч – бизге да къууанч, – деп сюелдиле. – Эй, халкъым, жамагъатым! Онг магъаннга хапар сормагъыз. Кёремисиз кёкню къара булутдан толгъанын? – деп, башын энишге бошлагъан эди. |
| 1340 |
Арабин, аны эслеп: – Къайдады жюзюгюнг? – деп соргъан эди. Ариу, Жылагъан да эте, хапар да айта, жюзюкню, кюбюрден алып, Арабинге берген эди. Арабин, жюзюкню кёргенден сора, хапарны барын да айтхан эди. Озгъан затны къайтаргъан къыйынды. |
| 1341 |
Жашыма ат атагъыз, – деген эди. Халкъ кёп сагъыш этди, не атаргъа билалмай эдиле. Ол заманда бир къарт киши, къобуп: – Арабинни жашы туугъан бла халкъгъа жарыкълыкъ келгенди, аны себебли мен жашха Жарыкъбий атайым, – деген эди. Арабин, секирип къобуп:. |
| 1342 |
Эй, Жарыкъбий, не хата этгенме мен сизге? Нек къууасыз мени? – деп тилленнген эди. Ол заманда Жарыкъбий: – Ант этгенбиз тюбегенни сау иймезге, сени да иерик тюлбюз! – деп сёлешген эди. – Эй, Жарыкъбий, кёкге булут чабып башлагъанды. |
| 1343 |
Эй, жамагъатым, бизге мудахлыкъ эм къайгъылыкъ келгенди: кёкню къара булут алып башлагъанды. Женгил юйлерибизге жетерге керекбиз! – деген эди. Халкъ, бек уллу мудах болуп, не этерге билмей къалгъан эдиле. Арабин, юйге келип, Ариугъа: – Жюзюкню бир чыгъарчы. |
| 1344 |
Кёкню къара булут алгъанды, жюзюкге бир къарайыкъ, – деген эди. Ариу жюзюкню алып къарагъанда, жюзюкню тот басып тура эди. Жылау-сыйыт болдула. Экинчи кюн патчах Арабин, халкъны жыйып: – Бизни жашларыбыз къыйынлыкъгъа тюшгендиле, биз аланы излерге керекбиз. |
| 1345 |
Сора, жюзюкню кюбюрге салып, Ариугъа: – Мен кесим излерге бармай амалым жокъду. Не жашланы табарма, неда бууну табарма. Бууну тапсам, ол меннге бир зат билдирир, – деп, атына минип кетген эди. Жер чачды, жер бузду, алай ёзенледе бууну тапмады. |
| 1346 |
Эшта да, буу таулагъа кетген болур, – деп, уугъа барыучу тауларына кетген эди. Кёп айланып, кёп жюрюп, ол бууну атхан жерине келген эди. Атдан тюшюп, тёгерекгекъарап, жукъ да кёрмей, таш юсюне олтуруп тургъанлай, бир таууш келген эди: – Эй, Арабин! Баласындан айырылгъан игимиди?. |
| 1347 |
Атына минип, юйюне къайтхан эди. Арабин не бек излесе да, къайгъы этсе да, къалай тапсын жашланы? Тынгылагъыз! Жашланы хапарларын мен сизге айтайым. Жарыкъбий, аскер Тамада болуп, кёп заманны маймул аскерни урушха хазырлап тургъан эди. |
| 1348 |
Аскерле арырла. Ол заманда кече бла къачып кетербиз, – деп айтды. Быллай оноу этип, жашла артларына къайтхан эдиле. Къачхан къалайны этерге тюшерикди десегиз, асланланы юсю бла къачаргъа керек эдиле. Аны себебли, жоллары бек къыйын боллукъ эди. |
| 1349 |
Эки жаны къая эди. Жарыкъбий, ишни тап болмагъанын кёргенде: – Жауланы къолуна тюшюп ёлгенден эсе, суу ичинде ёлсек игиди. Ызымдан кир, артынга-аллынга къарамай! – деп, суугъа секирген эди. Суу, асыры огъурсуздан, жашлагъа бир да онг бермей, алып кетип бара эди. |
| 1350 |
Саудюгерчини къызына ким айтхан болур эди? Къыз чабып келгенде, Жарыкъбий ол адам бла жараша тура эди хакъны юсюнден. Къыз Жылады, чачын, башын жыртды, алай не этерикди, иш битгенден сора. Жарыкъбийге: – Тамбла, хазыр болуп, былайгъа келирсе, – деп, ол адам атха минип кетген эди. |
| 1351 |
Алай аны бла кетгенле сау къайтмайдыла, атам а алтындан тюелени жюклеп къайтады, – деген эди. – Сен мени атам бла барма, кече бла къачайыкъ да, кетейик. Мен жолланы уста таныйма, – деп, жашны къысхан эди. Алай Жарыкъбий боюн салмагъан эди. Танг атар ууахтыда:. |
| 1352 |
Ючюнчю кюнлерине бир уллу къаяны тюбюне келген эдиле. Атладан тюшгенден сора, Жарыкъбийге: – Ма, бу бичакъны ал да, атынгы кес да, терисин союп, терини ичине кир. Сора бир уллу къуш, келип, сени кётюрюп, къаяны башына чыгъарыр. Къаяны башында алтынла барды. |
| 1353 |
Тешин да, жууун! – деп, суугъа секирген эдиле. Ол заманда Жарыкъбий:Адамулун сюймей эсенг, – деп, кичи къызны къуш къабын сермеп алып къолтукъгъа, болгъан эди. Тамада къыз Жарыкъбийден: – Къуш къабын бер, – деп, кёп тилеген эди, Жарыкъбий къуш къапны берирге унамады. Ол заманда къыз:. |
| 1354 |
Къуш къапны бермей эсенг, кет, кийинме къой, – деп тиледи. Жарыкъбий, къуш къапны да алып, бир жанына кетип, къызланы кийинме къойгъан эди. Къызла, жууунуп бошап, кийинип, Жарыкъбийни къатына келген эдиле. Жарыкъбий бла кёп айландыла: – Адам улу киеучюгюбюз, – деп къубултханлай. |
| 1355 |
Жарыкъбий: Биягъы къушла болурла, – деп, тереннге букъгъан эди. Къушла, келип, шауданны къатында къоннган эдиле. Къуш къапладан юч ариу къыз чыгъып, тешинип башлагъан эдиле. Ол заманда биягъыкъыз, тёгерекге къарап: – Адам улуну жыйысы барды, – деп тохтагъан эди. |
| 1356 |
Жарыкъбийни къызла, тёгерегинден алып: – Киеуюбюз, – деп къубултуп, кёп айланнган эдиле. Кёп айланып, арыгъанда этип, терек тюбюне олтурдула. Олтургъанлайын окъуна, жашны жукълатып кетген эдиле. Жарыкъбий иги кесек да жукълап уяннганында, биягъы къызла жокъ. |
| 1357 |
Бу шауданны сууу дарман сууду. Ол къызла эгечледиле. Абадан къыз ауруучу къызды да, сууда жууунса, иги болады, аны себебли келип жууунадыла, – деген эди. Биягъы заман жетип, къарт киши, кетерге башлагъанда: – Балам, хайт де, хорлатма! – деп кетген эди. |
| 1358 |
Олтурайыкъ, арыгъанбыз, – деп, алай Жарыкъбий боюн салмай эди. Кичи къыз, жашны хорлаялмазлыкъларын билип, эгечлерине: – Барыгъыз сиз юйге, мен мында къалайым. Сен а, адам улу, къуш къапны бер, бюклеп жерине салайым, – деген эди. Жарыкъбий, къызгъа къарап:. |
| 1359 |
Адам улун бир алда, эки алда, ючюнчю кере уа алдамазса. Сен къал мында, эгечлеринг кетсинле. Сени уа, къарт киши келгинчи, къуш къабынгы берлик тюлме. Арыгъан эсегиз, олтуругъуз, мен а олтурмайма, – деген эди. Къызла, жашны алдаялмазларын билип, боюн салып тохтагъан эдиле. |
| 1360 |
Элтигиз къагъытны, атагъызгъа беригиз. Кичи эгечигиз а мында къалады, – деп, къагъытны къызлагъа берген эди. Къызла, къуш къапларына кирип, учуп кетген эдиле. Юйлерине келип, къагъытныаталарына берген эдиле. Ол заманда аталары, къагъытныокъуп, къызлагъа къутуруп:. |
| 1361 |
Ол заманда къатынчыгъы: – Жаным, Жарыкъбий, не болгъанды сеннге? Кёзлерингден Жыламукъла тёгюледиле, эр кишини кёзюнден Жыламукъ чыгъып, мен кёрмегенме! – деп соргъан эди. Жарыкъбий, ол затын къатынына билдиргенине кюе, башын да энишге бошлап: – Да эр кишини жюреги темирденмиди?. |
| 1362 |
Алты жёнгерим бар эди, къайдадыла ала? Къырылгъандыла. Ол затла эсиме тюшгенден чыгъады Жыламукъ кёзюмден, – деген эди. – Жанымы къыйыры, ол затланы айтып, жюрегинги къыйнама, буйрукъ алай болур эди. Юйюнге барыргъа сюе эсенг, мен жолну таныйма. |
| 1363 |
Къарт киши эркин этсе, кетербиз, – деген эди. Жарыкъбий, бек къууанып, къатынчыгъын къучакълагъан эди. Жарыкъбийни къатынчыгъы, барып, къарт кишиге айтханды. – Да мен анга не этейим? Адам улу кеси сюйюп турмаса, мен: Тур, – деп айталмам. |
| 1364 |
Ма, кёремисе ол жолчукъну? Ол бизни терек бахчагъа элтеди, – деген эди. Солуп бошагъандан сора, къатыны къуш къапха кирип, кеси уа юсюне минип, учхан эдиле. Бийикге чыкъгъандан сора: – Жарыкъбий, кёзлеринги къыс, ауругъан этерле, – деп, къатынчыгъы кёзлерин къысдыргъан эди. |
| 1365 |
Ол кече алайда къалгъан эдиле. Эртденликде, ашап бошап тургъанлай, агъачдан, сакъалы да женгип, бир атлы чыкъгъан эди. Ол атлыны атдан тюшюрюп, чатыр ичине кийирип, азыкъ ашатхан эдиле. Атлы ашап бошагъандан сора: – Не айланаса, не жюрюйсе? – деп соргъан эдиле. |
| 1366 |
Халкъ, чатырны тёгерегине басынып: – Ким барды муну ичинде? Теркирек, чыгъып, бизни жашладан хапар айтыгъыз! – деп излеген эдиле. Халкъдан алгъа чыгъып, Арабин: – Багъалы къонакъла, мени элиме келмей, уллу ёзенде чатыр салып, нек тохтагъансыз? – деп соргъан эди. |
| 1367 |
Кюнню кёзюн къачан кёргенибизни унутхан окъуна этгенбиз. Да, келгенбиз сизге бизни жашладан хапар сорургъа, хапар биле эсегиз, айтыгъыз, – деген эди Арабин. Жарыкъбийни таныгъан киши болмагъан эди. Жарыкъбий: – Не жашладан хапар сурайсыз? – деп соргъан эди. |
| 1368 |
Кёк ариу чууакъ аязып, къызыу кюн тийип тура эди. Жарыкъбийни къатыны, Ариуну къатына келип: – Жюзюкге бир къарасанг а, – деген эди. Ариу къоюнундан жюзюкню алып къарагъанда, жюзюк ариу жылтырап тура эди. Олсагъатдан халкъ уллу къууанчха кирген эди. |
| 1369 |
Жарыкъбий бир бёлек заман жашады кеси аллына. Бир кюн атасына, Арабинге: – Къатынымы излерге барама, – деп кетген эди. Кёп айланды, жюрюдю эсе да, ол жолчукъ терек бахчагъа элтген эди. Терек бахчадан къарап, юйлени кёрюп, Жарыкъбий юйлеге баргъан эди. |
| 1370 |
Жашлагъа уа: – Сизге кечгинлик жокъду. Эки сайлау берирме да, сайлагъаныгъызны алырсыз, – деп, биягъы тутмакъ юйге элтирге жашларына буюрду. Ханны жашын а нёгери бла, биягъы тутмакъ юйге салып, эшиклерин бегитип, къоюп кетдиле. Жашла да:. |
| 1371 |
Бу жолгъу жолубуз жол болмады. Ишибиз ёлюмдю, – дей, кёзлерине жукъу кирмей тургъанлай, кече арасында тутмакъ юйню эшиги ачылды. Къарангыда ол адам ким болгъанын жашла таныялмадыла. Болса да, эшикни ачхан жаш айтды: – Мени атамы къолуна тюшген адам сау къутулмагъанды. |
| 1372 |
Жаш, суу ичип бошагъынчы, кёзюню къыйыры бла къызгъа кёзюн къакъмай къарап турду. Къызны да жашха кёзю къарагъанын сезип: – Эгечим, бюгече меннге бир къалыр жер юйрет, таныгъаным жокъду, – деп тилегенди. Жаш алай айтханда, къыз: – Былай сабыр эт. |
| 1373 |
Ол адам да, жаш да, бара кетип, бир бийик къаяны тюбюне жетип тохтагъандыла. Ол адам, атдан тюшюп, жашны да тюеден тюшюрюп: – Бу атны кес, – деди. Кесип бошагъанлай: – Атны терисин зат соймай, къарынын жарып, ичин-мичин тёк, – деди. |
| 1374 |
Ол заманда уа сен, бичагъынг бла атны къарынын жарып, тышына чыкъ да, дорбунну ичи алтындан толупду, аяусуз алтынладан бери тёк, – деди ол киши. Ол адам алай айтханда, жаш сорду: – Андан бери уа къалай тюшелликме? – деп. Жаш алай айтханда, киши: – Андан тюшген иш тюлдю. |
| 1375 |
Болсада, жангыдан эси аууп, жыгъылып, жугъун да билмей, жатып къалады. Экинчи кере эси орунуна келирге: – Не затса, къайдан чыкъгъан жанса? Огъесе шайтанмыса, жинмисе? – деген бир адам таууш келди жашны къулагъына. Ол заманда жаш айтды:. |
| 1376 |
Мен шайтан да, жин да тюлме. Мен адамма. Ол жерде, ол жерде ол ханныжашыма. Былай-былай, амалсыз къыйынлыкъгъа башым къалып, аман кюн башыма келгенди, – деп, хапарын айтады. Жаш хапарын бошагъынчы, ол адам, аны кёзюне къарап туруп, ышарып:. |
| 1377 |
Мен да кесим жангыз жашайма. Барды жашар жерим, ашым, кийимим, жараларынга дарманым. Менме ма бу сен кёрген жерге ие, – деп, бек жарыкъ къарап, киерге кийим берип, дарман этип, жараларын байлап: – Энди уа жат да, солу, – деп, айланыргъа чыгъып кетди. Жаш ахшы солугъан да этди. |
| 1378 |
Жараларына салгъан дарманы къарап-къарагъынчы сюегине эт ёсдюрдю. Къысха заманда анасындан туугъанча сау болуп, бетине да къан кирип, жаш къайгъысыз сау болду. Жаш сау болгъандан сора, ол адам бир кюн жолгъа атланып тебирейди. – Мен бир-эки кюнден алгъа келмем. Сен а эрикмей тур. |
| 1379 |
Андан эсе бу адамдан бир тилейим: Дунияда мени юйюме элтирча бир амал эт, – деп. Сора айтды ол адамгъа: – Дунияда меннге этген ахшылыгъынг ахшылыкъды, алай юйюме барыргъа сюеме. Бир мадар табып, мени юйюме тапдырсанг эди, – дейди. Жаш алай къадалып тилегенде, ол адам айтды:. |
| 1380 |
Ахшы, – деп, экиси да бир-бирлерин кёрмей тёзалмай турадыла. Жашны алгъан къызы аны сыфатыча иги, аламат болады. Ойнай- кюле, жашай туруп, бир кюн жаш не эсе да мудах болады. Жашны мудах болгъанын кёрюп, къыз: – Нек мудах болдунг?. |
| 1381 |
Сени ючюн да сокъураннган жерим жокъду. Алай мени хан атамы жау ханлары бардыла. Ала хар жылдан, чабып, атамы ханлыгъын сыйырыргъа деп келиучюдюле. Энди аланы чабар заманлары бола турады. Мен да болмай, атамы ханлыгъын да сыйырып, кесин да тутуп кетерле деп мудахма, – дейди. |
| 1382 |
Ол заманда жаш айтады: – Сен Жылама. Мен да ары барама. Мен унутмай, ашдан юлюшюнгю алырма, – деп, жашчыкъны Жылагъанын тыйып, салып, юйюне кирип келеди. Ханны жашыны келгенин кёрюп, халкъ, чабып, ханнга бла анасына сюйюнчюлюк айтадыла. |
| 1383 |
Ол да, кюнлюмде ар бери тапмагъанында, сууну чегет жанына ётерге тюшдю. Суудан атладыла. Бара-барып, тюз да ол аллынгыланы от орунларына тюбедиле. Ала да алайда: – Мындан тап жер биз кече къалыргъа тапмабыз, – деп, алайда тохташдыла. |
| 1384 |
Ол жерде от тамыздыла, олтурадыла. Кюн кеч бола башлагъанлай, къарасала – тёбентин бир къара туман тебирегенди. Жашны нёгерлеринде бир да хапар жокъду, отха олтурадыла, жылынадыла. Жаш кеси уа: Ол туман былай тез къайдан чыгъып къалды? Кёкде туурада бир булут да жокъ эди. |
| 1385 |
Эмегенни экинчи жашы келгенди да, ол да ол формада айтханды. Ючюнчю жашы келгенди да, алай айтханды. Эмеген къатын, не аз да чий бермей: – Мени жашларым, сиз былай нек этесиз? Мен а сизден мында адам улу букъдурупму тураман? – дегенди . |
| 1386 |
Да, анабыз, сен, къалай сюйсенг да, айт, биз адам ийисден тёзалмайбыз, – деп къатлагъандыла. Ол заманда эмеген жашланы аналары: – Сиз мени юч балам боласыз. Тиймезге айтыгъыз, тёртюнчю да бир балам барды. Сиз анга тийсегиз, мен сизге ана болман, – дегенди. |
| 1387 |
Ортанчым да алай тас болду. Мен а ма былай да былай болгъанман, – деп, жаш хапарны барысын да толусунлай айтханды. Жаш ол хапарланы айтханлай, эмегенле жашха: – Ол туман тюлдю, ол ишни этген бир къызды. Аны юч аякълы бир къолан аты барды. |
| 1388 |
Ол туман кёрюннген юч аякълы къолан атны бурунундан чыкъгъан тылпыууду, ургъан да ат бла этеди, – дедиле . – Бусагъатда байтал а къайдады? – Байталны, къозлап, тай табар кезиую болуп турады. Аны тапхан тайын бёрюге алдырмай къутхаралсанг, ол сеннге атлыкъ этерикди. – Не заман тай табады?. |
| 1389 |
Бек къысха, ма бюгюнмю, тамбламы. Жаш къолан байталгъа къарагъанды, кёргенди. Энди жашны муратында, ол байтал къозласа, тайны бёрюге бермей сыйырыргъады. Байталгъа тай тууду. Бёрю тайны тийресине келгенни къой да, бар, жогъун да кёрмеди. |
| 1390 |
Эмегенле жашха: – Биз айтханлай этип, юйню ичине киралсанг, къызны чачын ундурукъну къулакъларына къаты байла. Ол къаргъанмагъан зат къалмаз, аны ючюн ийнанма, жиберме. Жиберсенг да, сау къоймаз. Жанымда хамайылымы хакъына, сен айтхандан чыкъман, – дегинчин, жиберме, – дегендиле. |
| 1391 |
Жаш атланды, кетди. Кече бла къызны болгъан жерине барды. Танг атхынчы, терен уру къазып, ары кирип букъгъанды. Эртденлик болуп, танг атып, кюн тийгенде, жаш урудан башын къаратханды. Ол заманда къызны аты ташны, агъачны зынгырдатып кишнегенди. |
| 1392 |
Жарыкъ кёргюзтеди, не зат бла да алдардан бир да аямайды. – Мен сизде иги жашаугъа жолукъгъаныма насыбым барды! – деп, къызгъа жойкъулланнган сёзле айта болгъанды. Бир кюн: – Кел, суу боюнуна да бир чыгъайыкъ, эрикгенибиз да кетер, – деп, гулятха чыкъгъандыла. Сора:. |
| 1393 |
Мен анга аны бир сормай къойман! Жаш ол заманда уугъа айланыргъа кетип, юйге келмей тура болгъанды. Ингир бола, жаш юйге келди. Бары да, десе да, ючюсю да жыйылып олтурдула. Ол заман бираз, бир кесек азаракъ болгъанлай, къыз жашха:. |
| 1394 |
Бир да аларгъа не аз да эслетмей, сибиртгини отда кюйдюргенди, жашда бир зат да билинмейди. Дагъыда къайтарады да: – Сени бош алдагъан этеди ансын, жаныны къайда болгъанын тюзюн айтмайды. Тюз болумун айтдырмайсан, – деп, кёп тюрлю хыйла сёзле айтханды. Экинчи, ючюнчю кюнмюдю:. |
| 1395 |
Жанын къайда жюрютгенин айтдырмайсан, – деп, дагъыда къуртха бедиш кибик сёзле айтханды. Ингирлик болуп, юйге жыйыладыла. Къызны жашха не соргъанын, ол да анга не жууап этгенин къуртха, кесини къулакъларын ары тургъузуп, эшитип турады. – Да не этесе муну? – Айтсанг, билирге сюеме. |
| 1396 |
Ол себебден, аны эрге берилир хапары жетмеген жер жокъ эди. Да ол хапар Хусейни атасына да эшитилди. Аны уа бир сейирлик аты бар эди. Ол чакъдан бир учхан да этиучю эди. Бир кюн Даулетхан, битеу да халкъны жыйып, къызын эрге берир халин айтхан эди. |
| 1397 |
Алай жаш алыргъа унамай эди. Хан не бек кюрешди эсе да, жашына айтханын этдиралмады. Хан бек къадалгъанда, жаш: – Атам, не бек кюрешсенг да, мен къатын аллыкъ тюлме, – деп, къойгъан эди. Атасы, ачыуланып, жашны тюрмеге атдыргъан эди. |
| 1398 |
Ал къатын, эт мени айтханымы, – деп, къысхан эди. Алай Хасан: – Ишинг жокъду, аллыкъ тюлме, – деп, атасыны кёлюне тийген эди. Атасыны ауузу ачылып, Хасанны юйюнден къыстап къойгъан эди. Хасан, бара-бара кетип, бир уллу къарангы агъачны ичинде кече къалыргъа тюшгенди. |
| 1399 |
Экинчи кюн Хасан бир уллу элге кирди да, жол азыкъ да къурап, дагъыда алгъа атланды. Кёп айланды, кёп жюрюдю Хасан. Кече аулакъда, агъачда, дорбун тешикледе къала эди. Алай эте, Хасан бир уллу шахаргъа жетди. Ол алай турсун да, мен а Саниятдан хапар айтайым. |
| 1400 |
Саният кёп айланды, кёп жюрюдю, алай Хасандан хапар эшитмеди. Сора ол, айлана-жюрюй кетип, Хасанны атасыны юйюне жетди. Алай аланы уа къайдан танырыкъ эди! Сора Саният хандан: – Меникесингекъуллукъэтдирирге ал, – дептилеп, анда ишлепкъалды. |
| 1401 |
Юйюме кетейим, – деп, тиледи. Киши уа, Хасанны къаты къучакълап: – Сен мени ёмюрюме болурча байлыкъ бердинг. Ёмюрде сенден къаргъанып турлукъма, алай жартысын а ала бар, – деп тиледи. Хасан унамады, алай киши да къоймады алдырмай. |
| 1402 |
Сора бир кюн кеме да жетди. Кеме бла Хасан да келди. Хасанны кёргенлей окъуна, Саният таныгъан эди, алай Хасан а танымагъан эди. Да, къайдан танырыкъ эди, эр киши кийим кийип тургъанлай, бир талай жыл да кёрмей туруп? Ол огъай, Хасанны хан кеси да танымагъан эди. |
| 1403 |
Хан а сейирден къарап къалгъан эди. Сора экинчи кюн окъуна битеу жамагъатны жыйып, хан бир айгъа созулгъан уллу той этгенди. Алай бла эки сюйген бир бирлерин табып, сау-саламат ашап-жашап къалдыла. Муну эшитген да, алача насыплы болсун! Жомакъны Окъуп къартладан эшитгенди. |
| 1404 |
Эртде бир бай саудюгерчи жашап болгъанды. Аны байлыгъыны къыйыры-чеги жокъ эди. Саудюгерчини жаланда бир къызы бар эди. Къыз десенг да, дунияда андан ариу жан болмаз дер эдинг, аллай бир ариу жан эди. Саудюгерчини юй къуллугъун этиб'а бир жарлы киши жашагъанды. |
| 1405 |
Экиси да бир бирлерин сюйген эдиле. Аланы аталары-аналары ол ишни эслерине да келтирмей эдиле. Алай жашап тургъанлай, къызны устазларындан бири, аны атасына барып: – Ма былай да, былай, къызыгъыз ол жарлы кишини жашын сюеди, – деп, хапар билдирген эди. Къызны анасы къызына аямай урушду. |
| 1406 |
Жашны атасын да кеслеринден къыстап ийдиле. Къыз а анасына: – Анам, сен айтханны этейим, алай сен да мен айтханны эт: сагъышлы кюнюмде тура турурча, меннге бир отоу ишлет, – деди. Анасы анга ыразы болду. Юч кюнню ичинде къызына жангы отоу ишлетди. |
| 1407 |
Къыз а аман акъыл бла юйдегисин алдагъан эди: юйдегиле жукълагъанлай, ол отоууна барып, анда Хажи-Мурат бла жолугъа эди. Аны уа киши да билмегенди. Бир кюн саудюгерчини къызы жашха: – Энди сен бизден кетдинг. Кёзден кетген кёлден да кетеди, – дейдиле, ол кертиди. |
| 1408 |
Юйдегилери да аны алай тюрленнгенине бек сейир эте эдиле. Бираздан, къызны тилей, келечиле жюрюп башладыла. Кюн сайын тогъузусу-онусу келе эди. Алай къыз барына да бирча: – Манга эрге барыргъа алыкъа Эртдеди, – деп жууап бере эди. |
| 1409 |
Къызым, хар келгенни жаратмай турдунг. Биз да, къадар жетсе, сюйгенине барыр деп, сени къысмай турдукъ. Къарачы ол ариу жашха, къалай жаратмайса аны? – деп, къызны сагъышландырды. Сора: – Керти айтады анам, – деп, ол ариу жашха барыргъа сёз берди. |
| 1410 |
Мен къайдама? – деп сорду. Кесини гуллада тургъанын кёрюп, къыз, къоркъуп, жанын жашха атды. Хажи-Мурат аны кеси юйюне элтди. Жашны атасы-анасы, къоркъуп, не этерге билмей къалдыла. Экинчи кюн къызны асыраргъа деселе – гулла ичинде къыз жокъ!. |
| 1411 |
Бу не айтады, хууерилген гюл экинчи къалай чагъады? – деп, жашны хыликкя этип кюлдю. Алайдан жаш, туруп, юйюне барып, къызны келтирип: – Ма, къарагъыз. Ийнанмай эдигиз да, – деп, ортагъа чыкъды. Халкъ, асыры сейирсиннгенден, жукъ айталмай къалды. |
| 1412 |
Къызны атасы бла анасы уа: – Биз къызыбызны бу жаш алса тийишлиге санайбыз, – дедиле. Адамла да ол оноуну къабыл кёрдюле. Сора къызгъа бла Хажи-Муратха кёп кюнлеге созулгъан уллу той этдиле. Алай бла Хажи-Мурат, сюйгенин табып, ашап-жашап къалды. |
| 1413 |
Бу къыз анга, секирип къобуп, намыс бергени, анга тийишли тюл эди, – дейдиле. Къыз а, шапасына къарап: – Къара-Гебенек ач болур, мынга аш сал, ашат, – дейди. Ашны Къара-Гебенекге келтиредиле, ол ашап бошайды да, къызгъа къарап: – Да мени сеннге жумушум барды. |
| 1414 |
Къара-Гебенек алыкъа ишге, жортууулгъа да шагъырей тюлдю. Экинчи жортууулугъузгъа къошулур, бу жол аны къоюгъуз, – деди. Келечи бий ёпкелеп кетди. Сора Къара-Гебенек Шамшиятха: – Ай, мени намысыма да, сени кесинге да бу сен айтхан зат ушамайды. |
| 1415 |
Къара-Гебенек бийлеге барып, алай соргъанда, бийле: – Алыкъа кесибиз да билмейбиз, – деп жууапладыла. Къара-Гебенек, къайтып, Шамшиятха бийлени жууапларын айтды. – Энди алай эсе, сен бийле бла жортууулгъа бараса. Аланы муратлары сени жояргъады. |
| 1416 |
Энди былайдан да была атланып кетдиле. Была, беш кюн бла беш кече жюрюп, бир жерге жетдиле. Сора бийле: – Биз таныгъан жерибизге жетдик, энди былайдан ары жол танымайбыз, былайда тохташабыз, – дедиле. Къара-Гебенек былагъа кюлдю да:. |
| 1417 |
Ай юйюнге, биз былайда тохтасакъ, бизни бузоула къууалай келген къатынла кёрюп, бизге кюлмезлеми? Болмаса да, арлакъгъа барайыкъ, – деди. Былайда Тамада бий: – Да мен тебирегенде да айтхан эдим, биз алчы болалмайбыз. Энди сен алчы бол, биз сени ызынгдан барайыкъ, – деди. |
| 1418 |
Энди былайда тохтайбыз, – деди. Тёгерекге къарап, агъач талада юйлени кёргенде, бийле: – Ай, бу юйле къалай тап ишленнген эдиле. Болсада, быланы аллары былай ары айланып болса, къалай иги эди, – дегенлеринде. Къара-Гебенек ала айтханча айландырып, юйлени орнатды. |
| 1419 |
Бек кеч болады, уугъа кетгенле келмейдиле. Къара-Гебенек къайгъы этеди. Болсада, тёгерекге къарап, къычырып, уучуланы жыйды. Была жыйылсала да, бир зат да келтирмей, къурулай келдиле. – Энди сиз, – дейди Къара-Гебенек, – ашагъыз, ичигиз, солугъуз. |
| 1420 |
Эртденликде уа не иш болурну кёрюрбюз. Ашап-ичип бошагъанлай, Къара-Гебенек бийлени бир къауумун атланы кютерге, къалауурлукъ этерге жиберди. Къалгъанларына: – Солугъуз, – деп къойду. Танг болгъанда, Къара-Гебенек былагъа юч жолну кёргюзтдю. |
| 1421 |
Энди Къара-Гебенек, къызла бла бирге бегинип къалгъанда, къызлагъа: – Сиз не адамласыз, къайдан келгенсиз, бу тутмакъгъа къалай тюшген эдигиз? – деп сорады. Къызла, кёз жашларын шауданлача тёге, Жылап: – Да биз бир жарлылыкъда турабыз, сен къайдан тюшдюнг? – дейдиле. Жаш айтады:. |
| 1422 |
Жаланда бир сёз айтма къой, – деп тиледи. – Айт, – деди. Эмеген: – Биринчи юйде къара кюбюр барды, аны ичинде къара бычакъ барды, аны сен ал да, кеси кёзюмден жюрют, – дейди. Болсада, бу Къара-Гебенек, кеси бычагъына базынып, къынындан чыгъарып, уруп, эмегенни тогъуз башын да кетереди. |
| 1423 |
Кеси уа ол къаланы тюбюнде уллу уругъа кирди. Ол уллу уруну ичинде жюз ат, жюз адамны сауутун, сабасын да тапды. Бу уруда табылгъан затланы тышына чыгъарып, уруну экинчи бёлюмюне кирди. Анда уа толу жюкленип, тогъуз тюе табылды. Аланы да тышына чыгъардыла. |
| 1424 |
Жашны уа онсегизинчи жылы бара эди. Жаш, сейирсинип, атасына да айтмай, ол кюн юйюне къайтды. Экинчи кюн да биягъы къыз, жашха кёрюнюп, суугъа кирип кетген эди. Алай бла жашны жюрегин сюймеклик оту бийледи. Ючюнчю кюн жаш атасы бла биягъы тенгизге чыкъды. |
| 1425 |
Ючюнчю кюн да жаш къызны кёрдю да, тёзалмай, атасына: – Атам, ма бюгюн бла ючюнчю кере кёреме бир ариу къызны, хар кюн сайын суудан чыгъады да, суугъа кирип, жокъ болады. Ол не затды? – деди. Атасы уа: – Ай, жашым, ол, кёплени кёзюне кёрюнюп, кёплени алдай, эшиклерин жапханды. |
| 1426 |
Ма энди ол тенгиз болур, – деп, жаш аны таба тебиреди. Барады, барады, алай тенгизге уа жеталмайды. Сора жаш бир уллу, къалын агъачха жетди. Агъачны ортасында бир ариу ёзенчикде бир къарт киши атла кюте тура эди. Жаш аны къошуна барды. |
| 1427 |
Барады жаш, барады кюнчыгъышха, алай жар а кёрмейди. Сора ингир алагъа сууну боюнунда бир сейир жаргъа тюбеди. Жар турушунлай желмаууз башха ушай эди. Аны ауузу болгъан жер а аны эшиги эди. Аллында уа: Бери кирген излегенин мында табар, алай алалмаз, – деп жазылып эди. |
| 1428 |
Тёртюнчю кюн жаш уянды. Сора къайыкъгъа минди да, юйге барды. Юйню уа эки жыйырма бёлюмю бар эди. Эки жыйырмасын да эшик аллында бирер жети башлы эмеген, адам къоймай, сакълай эди. Биринчи эшикни аллында жети башлы эмеген, жашха къарап:. |
| 1429 |
Жыйырма бла онбиринчи кюн жаш кетерди эмегенни жетинчи башында. Къаракёз солуду юч кюнню. Сора, андан сора экинчи отоугъа кирип барды. Барса, анда да эшик аллында уллу, жети башлы эмеген кёзлерин да жандырып тура эди. Киришди биягъы жаш тутушургъа. |
| 1430 |
Ачыуланып, чыгъып къараса, бири да къалмай, башлары алларына тюшюп, жанлары да жаханимге кетип тура эдиле. Сора къыз жашха: – Ким этгенди бу аламат ишни? – деп сорду. – Мен, – деди жаш арсарсыз, къоркъмай. Сора жашаны да айтып бошагъанлай, асыры арыгъандан, аууп, жукъугъа хорлатды. |
| 1431 |
Анасын къучакълады. Анасына айтды битеу ишни болушун болушунлай. Сора къыз, экинчи кюн окъуна барып, тенгизден алтын чабагъын чакъырып: – Манга бир машок алтын керекди, – деди. Чабакъ олсагъатда окъуна, тенгизни тюбюнден машок бла бир алтынны кётюрюп, жюзюп чыкъды. |
| 1432 |
Ала да, аталары-аналарыча, акъыллы, ариу сабийле болуп ёсдюле. Жомакъны Окъуп къартладан эшитгенди. Жашыбла атасы дегенжомакъ квест дегенжанрда жазылгъанды. Мында жигитни жер-суу аулап айланнганы кесини ёз къадарын излегенини белгисиди. |
| 1433 |
Мен тутарма аны. Къызны аманатлыгъы мени болсун, сизни тукъумугъузну ёчюрмем, – дегенди аппа. Ахсай-ахсай кетгенди эмеген. Сора жашындан туугъан къызны алып келгенди. Келтирсе уа – ариулугъу кёз къамата, акъылы бла сёз байлата, жолукъгъаннга балча, жауча жагъыла, бир ариу. |
| 1434 |
Аллах арада болсун ансы, Сенден ахшылыкъ кёрмем мен. – Угъай, – деди эмеген, Отдан кесеу сермеген, Ёмюрде къоркъуу кёрмеген. – Сенсе, – деди, – Адам улу, Тау аллында журт салгъан, Ёмюрледе эмегеннге жау болгъан! Кёп заманны сермешиуден арыдыкъ, Бюгюн мында бир бирибизни таныдыкъ. |
| 1435 |
Сен Адам улуну эгечинден туугъан болсанг, Адам улу мени жашым болгъанды. Адам улуну онбеш жылы жетгенде, жауларыбыз мени урлап кетгендиле. Жыйырма жыл тутмакъ юйюн сынадым. Кёп кюнлени мен да ачы Жыладым. Ахырында андан къайтып къутулдум. |
| 1436 |
Ичги къайда, той къайда?! Салим-батыр да келгенди. Эгеч бла къарындаш, тап эки айланып туугъанла, бир бирлерин женгил окъуна таныдыла. Аланы тюбешиулерине ай да, кюн да тохтап къарай эдиле, дейдиле. Сокъур эмеген да бек къууаннганды. |
| 1437 |
Жашындан туугъанны насыплы болгъанын бек сюйгенди. Эмеген андан кёп жашамай ёлгенди. Салим бла Къаракёз да, эгеч бла къарындаш болуп, жашап къалгъандыла. Экиси, бир бирден айырылмай, алай барып болгъандыла уугъа да. Ала жашагъан элге уллу мамырлыкъ келгенди. |
| 1438 |
Байланы Бат айтханды: – Ма бу жатып тургъан эшекледен бирлери къатынымды, бирлери уа тос тургъан кишисиди. Бу къамичи бла урсам, бири мегежин, бири къабан болуп къаллыкъдыла, – деди. Аланы урду, ала агъачха къачдыла. – Ол къамичи меннге жетдирмеген зат къалмагъанды, – дегенди. |
| 1439 |
Сора жаш: – Аллах-аллах, бу не сейир, аламат ишди?! – дегенди. – Сейир-аламатны билирге сюе эсенг, Байланы Махаметге барып сура, – дегенди кийик. Сора мараучу жаш: – Мен адам тюлме, бу ишне зат эсе да, сормай къойсам! – деп, жолгъа чыкъгъанды. |
| 1440 |
Алай жатып тургъанын кёргенимлей, мен ачыуландым. Къатыным, туруп, мени къамичи бла уруп, ит этип къойду. Кеси да тосу бла къалды. Акъылым жеринде, алай бла орамгъа чыкъдым. Чыкъсам, малла бла къошну кёчюрюп баргъанларын кёрдюм, ызларындан тагъылып тебиредим. |
| 1441 |
Итле чапсала, арба, этек тюплерине кире эдим. Мени алай кёргенлеринде: Бу адам акъыллы затды, – деп, меннге эс берип башладыла. Сора бир элде бай болгъанды. Аны уа сабийлерин обурла ашап болгъанды. Сора ол байны юйюнде той болгъанды. |
| 1442 |
Къатын не этерик эди? Къызы да, кеси да сарнау-Жылау болгъандыла. Да халкъгъа жайылгъанды: – Ол жерде, ол элде бир къыз барды, бир жаягъы – кюн, бир жаягъы – ай, – деп. Хан, аны эшитгенлей, аскериндаалгъандыда, келгенди ол элге, къызны излей. |
| 1443 |
Ызы бла уа: – Къызым, энди мен бусагъат жукълагъан этерикме. Юйню тюбю бла акъ суу саркъа башласа, мени уятырса, – деди. Эмеген иги да къалкъыгъанлай, юйню тюбю бла акъ суу саркъа тебиреди. – Анай, тур, тур! – деп, къызчыкъ эмегенни уятды. |
| 1444 |
Эмеген, туруп, ол акъ суудан ууучу бла алып, Фатиматны бетин жууду. Сора: – Къызчыгъым, энди кюзгюге бир къарачы! – деди. Фатимат, кюзгю аллына баргъанда, кесин таныялмады: кюзгюден анга бир жаягъы кюнча, бир жаягъы айча жылтырагъан бир ариу къызчыкъ къарай эди. Кийимине уа не айтырса!. |
| 1445 |
Къыз, жюнню ызындан чаба барып, бир уллу къолгъа тюшгенди. Къараса, ол жерде, бир гитче дорбунда бир акъ чачлы къарт къатын олтуруп тургъанын кёргенди. Аны бети жарып, кюле тургъаннга ушай эди. Къыз ёшюнюне къолун салып айтханды: – Анам, кюн ахшы болсун!. |
| 1446 |
Бар бусагъат юйге. Ийнекни сюеклеринден, терисинден, къанындан ал да, бир жерде басдырып къой. Бир кюнде ала сеннге жарарла, – дегенди. Къыз ол айтханча этгенди. Бир кюн ёге анасы, кесини къызын ариу, бек сыйлы кийимлеге кийиндирип:. |
| 1447 |
Жюр сен да бизни бла, тойгъа къараргъа барайыкъ, – дедиле. Сора ол къашха ийнекни сюеклерин салгъан уруну ачып къарадыла. Къарагъанда – анда тюрлю-тюрлю кийимле. Аланы алып кийгенден сора, ёксюз къыз бек ариу болгъанды. Толгъан айгъа къарагъанча. |
| 1448 |
Аллай бир ариу болду, не жомакъда айтып, не хапарда айтылып эшитилмеген. Сора ол юч къызны биргесине тойгъа барды. Адамла къызны тойда кёрюп: – Ханны къызы къайдан келген болур? – деп сейирсиннгендиле. Аланы, бек ёрге – тёрге чыгъарып, сыйлы жерде олтуртхандыла. |
| 1449 |
Къыз: Ызымдан ёге анам жетип, кёрмесин, – деп, бек ашыгъып, тез юйге келгенди. Ёге анасы бла къызы келгенде, жукъ кёрмегенча, билмегенча этип, олтуруп тургъанды. Ёге анасы махтанып сёлешгенди: – Биз бугъуп, къаллай сейирлик кёрдюк! Къаллай тюрлю-тюрлю ашарыкъла ашадыкъ!. |
| 1450 |
Экинчи кюн къыз тас этген чарыкъны бир къатын тапханды. Мен жаратылгъанлы бери быллай ариу, тап, гитче чарыкъчыкъ кёрмегенме, – дегенди. Не этерге билмей, ханнга алып баргъанды. Хан чарыкъны кёрюп: – Муну иеси бек ариу сыфатлы къыз болур, къайда эсе да, табаргъа керекди, – дегенди. |
| 1451 |
Ала хапарны айтхандыла. – Алай эсе, сиз былай туругъуз, мени къызымы аякъларына жарарыкъды, – деп, къатын къызын алып келгенди. Аны аякъларына ёнчелеп кёргендиле, алай чарыкъ жарамагъанды. Ол заманда къарт къатынладан бири ёксюз къызны кёргенди. – Эй къыз, бери кел, – дегенде, ёге анасы:. |
| 1452 |
Мени жашым эм къызым жокъду. Къарт къатын бла меннге къыз бол, – деп, юйюне элтгенди. Къарт къатын, къызны кёрюп, бек къууаннганды. Къыз къолундан келгенича хар затны этерге кюрешип башлагъанды. Ёге анасы кесини къызын ханнга бергенди. |
| 1453 |
Андан сора къарт къатын кишиге: – Ма бу алмаланы элтип бар ханны юйюню аллына: Алмала сатама, – деп къычыр. Ханны къатыны эшитсе: Неден сатаса? – дер. Сен а: Эки кёзге сатама, – де. Эки кёзню чыгъарып берсе, алмаланы бер да, бери алып кел, – дегенди. |
| 1454 |
Киши къатын айтханча этгенди. Ханны къатыны чыгъып: – Неден бересе? – деп соргъанды. – Эки кёзге береме, – деп, жууап этгенди киши. Ханны къатыны, юйге къайтып, кюбюрню ачып, андан эки кёзню алып, чыгъарып, къартха берип, алмаланы алып кетди. |
| 1455 |
Киши, эки кёзню алып, юйге къайтып келди. Ол кече къарт къатын, эки кёзюн да салып къызгъа, аны жашырып кетди. Эртденликде къыз къопханды, аны эки кёзю кеслери ачылгъандыла. Къыз асыры бек къууаннгандан Жылагъанды. Жылагъанда, кёз Жыламукълары жерге тёнгереп тюшюп, алтынла болгъандыла. |
| 1456 |
Не болду? – деп, аны ёрге къобаргъандыла. – Ол жерде бир ариу къызны кёргенме, анга къарайма деп кетдим. Жюрюгюз, кимни къызы болгъанын билейик, – дегенди. Барсала, къыз бла къартла жашагъан юйге баргъандыла. Ханны биргесине баргъанлада къызны атасы да болгъанды. |
| 1457 |
Хан нёгерлери бла, къонакъ болуп, анда тохтагъанды. Къонакълагъа къой союп, иги ашарыкъла этгендиле. Ала олтуруп, кими кёргенин, кими эшитгенин, кёп хапар айтхандыла. Бек артда къыз тилегенди: – Эркин этсегиз, мен да бир гитче хапар айтыр эдим, – деп. |
| 1458 |
Ол ханны уа бир айтхылыкъ къуртхасы болгъанды. Къатын, аны чакъыртып: – Бу элде бир къыз барды да, ол къызны дуниядан къалай бла да къоратыргъа керекбиз. Бир амал тап, – деп къысханды. Къуртха, кёп сагъыш эте да турмай, къатыннга:. |
| 1459 |
Ханны къатыны, дуния башында андан эсе кёп кереге бир ариу къыз Фатимат болгъанын эшитип, аны обур къатын-ны кючю бла жашаудан думп этерге итинеди. Фатиматны жакъчылары болуп, жети къарындаш чыгъадыла, Жомакъны ахырында ала аманлыкъчыланы онглайдыла. |
| 1460 |
Бир эсирик, махтанчакъ патчах болгъанды. Не зат этсе да, алай киши этелмез, не зат болса да, аны менден башха киши этелмез деп жашагъанды. Бир жол а бир да дунияда болмагъанча бир тауушлукъ, омакъ къала ишлетгенди. Къаланы этип: – Энди мунуча аламат дунияда болурму?. |
| 1461 |
Не хапар? – деп соргъанды. – Хапар меннге уллу къууанчды. Тамбла, ханны эки жашы эки къыз келтиргендиле да, аланы къууанчын этедиле. Бу къазланы да жартысын да бюгече соярыкъдыла. Аз болсала, меннге кютерге да тынч боллукъ эди, – дегенди. |
| 1462 |
Не болса да, былайтын мен барайым, – деп, ач болмаз жерни сайлады. Ортанчы ёлюм болмаз жерни сайлады. Кичиге ёлюмге къоркъуулу жол тюшдю. Бу юч да къарындаш, жолларын алып, саламлашып, айырылып кетдиле. Кичилери, бара-бара кетип, бир эмеген къатынны кёрдю. |
| 1463 |
Ол сени кёрсе, бир огъурсузлукъ этер. Букъ! – деди да, жашны букъдурду. Эмеген къатынны эри бир бууну да кётюрюп келди да, къатыннга айланып: – Аллах-аллах, бу не ийисди? Ас ийис, бус ийис, адам ийис, тас ийис – бу къайдан чыкъды? – деп сорады. |
| 1464 |
Мен гитче заманымдан бери аны ауузунда сёзю хурма депди. Къаллай тюрлю хурма алып келсем да, бирин да жаратмай тургъанды да, энди бир башха тюрлю хурма излей айланама, – деди. Сора эмеген: – Ай, сен ары барма, барсанг да, сау къайтмазса! – деди. – Ёллюк эсем да, барлыкъма, – деди жаш. |
| 1465 |
Сора ол келтирген хурмаланы алып, аталарына келдиле. – Ма мен излеген хурма буду! Муну келтирдигиз, алай бу хурма болгъан жерде не кёрдюгюз? – деп, аталары сурады. – Анда, – дедиле жашла, – бир зат да жокъ эди. – Алай эсе, – деди аталары, – муну сиз тапмагъансыз. |
| 1466 |
Муну тапхан баламы не этгенсиз? – деп, ала да: – Айырылып кетгенбиз да, аны биз кёрмегенбиз, – деп, аталары бла даулаша тургъанлай, кичи жаш юйге кирип келди. Ол заманда атасы кичи жашына: – Ай, балам, бу хурманы сенми тапханса? – деп сорду. Жаш:. |
| 1467 |
Хурманы мен тапханма, – деди. Сора аталары: – Анда не кёргенсе? – деп сорду. – Атам, – дейди кичи жашы, – мен алайда бир къатын кёрдюм да, аныча ариулугъу болгъан жан кёрмегенме, эшитген да этмегенме! Аны тобугъуна башын салып, жукълап тургъан бир эмегенни да кёрдюм. |
| 1468 |
Мен излеген хурма дегеним ол эди. Сен аны тапханса. Ол сауду – анга мен бек къууандым. Энди ол сау болгъанын мен билдим, сиз а, къалай сюйсегиз да, этигиз. Аны балаларысыз да, аны сиз кесигиз излегиз, мени уа излерге да, табаргъа да къолумдан келлик тюлдю. |
| 1469 |
Къызла мында болгъан не затланы да кёргюзтдюле. Сора къочхар мюйюзлери тенгли юч кюмюшню кёргюзтдюле да: – Была бизни ючюбюзге некях белгиледиле деп айтхан эди. Алай некях кюн жегинчи, бизни насыбыбызгъа, бу ёлдю. Бу налат бизге къошулмагъанды, – дедиле. |
| 1470 |
Аны кёзюбюз бла кёрсек, ол заманда къошулурбуз, – дедиле. Жашла да, кюмюшчю да бир кесекге тынгылашдыла да, сора жашла: – Да ким берлик эди кюмюшчюге кюмюш мюйюзлени ишлеп? Аллай адамы бар эсе, кюмюшчю кеси айтсын, – дедиле. Энди жашланы къоркъгъанларын къызла сездиле да:. |
| 1471 |
Бар эсе, кимди, не айланады? – деп сордула да: – Тюзюн айтсанг, айтырса, айтмай, сизде башха биреулен тапсакъ, дуниянгдан сен кесинг да, сени къонагъынг да тюнгюлюгюз! – дейдиле. – Да мени къонагъым барды. Сизге аны хатасы жокъду. Ол мени бла къарындаш болгъанды. |
| 1472 |
Мында анасыны къутхарыууну юсюнден мотив ариу къызланы азатлау бла экинчи кере келин табыуну мотивине кёчеди. Битеу чырмауладан ётюп, баш жигит кесини жауларын хорлайды эм, асыллыгъын кёргюзтюп, анга эришип, тюрлю-тюрлю хаталагъа къалдыргъан къарындашларын кечеди. |
| 1473 |
Эртде-Эртде бир жерлени жеринде, бир къыралны элинде бир сюрюучю жашап болгъанды. Ол бек жарлы болгъанды. Ол жарлылыгъыны юсюне да аны юч жашы – Асадуллах, Солтан-Хамид эм Магомет-Али – болгъанды. Магомет-Али къарындашланы бек гитчелери эди. |
| 1474 |
Асадуллах эринеден-эрине башлады: да къалай кёлю барсын хакъсыз жыл бла кюн ишлерге? Ариу сёзле бла алдап, бай жашны ишлетирге кюрешеди. Жаш а не амал бла да кесин ишден къыстатыргъа кюрешеди. Алай бла жашны жалчыда тургъанына юч ай болду. Бир кюн а бай, жашны чакъырып:. |
| 1475 |
Сора жаш байны жукъларына ашыгъып башлады. – Хурметли бай, ол сиз айтханны этерге кёлленнгенме мен. Юйюгюзден чычханланы гунч этип, сизни тынч жашарча этерикме, – дейди Асадуллах байгъа. – Да сен алай къалай бла этелликсе да? – деп соргъанда бай, жаш: – Ол а мени ишимди. |
| 1476 |
Бар, Солтан-Хамид, эндисен, бир жукъ келтираллыкъ эсенг, кёр. Бу хайырсызча, сен да къурлай къайтып иш келме! – дейди. Жол азыкъда этдирип, Солтан-Хамид тебирейди. Жолда ол кеси аллына жырлай барады. Бара кетип, элден узайгъандан сора, олтуруп солуйду, азыкъ ашайды. |
| 1477 |
Кеси уа бек ашашлы болады. Бир къалачны эки къабып ашап башлайды. Олсагъат ол биягъы жарлы киши, чыгъып келип, жашны къатына олтуруп, ашатса эди деп тилейди. Жаш жарыкъ болады, кеси ашагъандан анга да береди. Ашап-ичип тойгъандан сора, туруп, кетип тебирейдиле. |
| 1478 |
Жаш, гыржынын уууп, къумурсхалагъа береди. Сора аладан бири адам тил бла: – Магомет-Али, не кереклинг бар эсе да, айт, биз болушурбуз, – дейди. – Къара, сёлеше да билесе да! Манга иш керекди, къайры барыргъа билмейме, – дейди Магомет-Али. |
| 1479 |
Эшик аллын сакълаучу анга: – Къайры келесе! Сенлай жалан аякъ жалан башха жукъ жокъду мында! – деп урушады. Алай Магомет-Али ол сёзледен юркмейди – ол аллай кёп сёзге тёзгенди. – Мен иш излеп келгенме, ханны кесине тюбемей, кетерик тюлме, – дейди. |
| 1480 |
Да не затха жарайса да? – деп соргъанда хан, жаш: – Сёз ючюн, къой кюталлыкъма, – дейди. – Къойларым кёпдюле, къойчум къартды да, иги кюталмайды, меннге жаш къойчу керекди, – деп, хан жашны жалчыгъа алады. Сора анга азыкъ саладыла. Жаш хар не салгъанларын да ашап, бошап барады. |
| 1481 |
Магомет-Али, ийилип, атыны къулагъына шыбырдагъанлай, ат, мияладан ёргеракъ кётюрюлюп, тик ёрге учуп тебирейди. Тауну башына барып тохтайды. Тюбюнде къарагъан халкъ уллу сейирсинеди, къарс къагъады. – Аперим, аперим! – деген тауушла эшитиледиле. Жаш Мияла тауну энишге тюшеди. |
| 1482 |
Ала даулашадыла, урушадыла. Магомет-Али, орунундан туруп, акъырын барып, алагъа кёрюнмей, ала тюбюнде олтуруп тургъан уллу терекге ёрлейди. Сора бираздан сора терекни къымылдатады. Уручулагъа терекден тамычыла тамадыла. – Ма, чыкъ тюше башлагъанды, – дейди аладан бири. |
| 1483 |
Къалайса, Магомет-Али? – деп сорады. – Сау бол, къарт. Мен жалчылыкъда бек кёп айландым, болсада, хакъымы алдым, – деп жууаплайды, сора къартха да ахчасындан бир кесегин береди. Машогун да кётюрюп, жаш юйге келеди. Жетип, эшикни къакъса, атасы, чыгъып, жашын танымайды. |
| 1484 |
Мараучу да: – Мен аны тапмай къоймам! – деп, излей кетгенди. Кёпмю айланады, азмы айланады, аны ким билсин? Алайына жюрюй кетип, бир уллу къаяны аллында суу боюнунда бир элге келгенди эм элни тёбен къыйырында бир уллу юйге: – Ой, юйге да ахшылыкъ! – деп киргенди. |
| 1485 |
Жанлай барып: – Ой, аман уллубыдыр, кёп болсун! – дегенде, къолун узатып: – Сау бол, сау кел! – деп, жарыкъ болду. Мараучу да, къолун иги къысып, эки бармакъ сюегин сындырды. Эмеген, билмеген кибикэтип, тёзюп, жукъ болгъанын билдирмеди. |
| 1486 |
Уучу, аны сезип: – Ай, аман хомух, сен менден къоркъупму жукъламайса? Мен кишиме, сермешсем, ачыкъ сермеширме, ансы жукълагъаннга Жыланда тиймейди, – дейди. – Мен а адамма да, къалай тиерме? – деп жукълады. Эртденликде уянса – эмеген жокъ, эшикге къая сюелип. |
| 1487 |
Бир жылдан келсенг, жашны берирме, – деп, жарашхандыла. Бёрю, кийиз къамичини ала барып, сары ажирни тобугъуна къакъгъанды. Ол, чабып келип, ызына жыйылгъанды. Алай бла уучу, юйюне келип, жер жапхан малы болуп жашай болгъанды. Жыл болжал жетип, бёрю жашны алыргъа келгенди. |
| 1488 |
Мен къыл къобуз ишлейим, ала музыканы бек сюедиле. Мен согъа башласам, бары да мени тёгерегиме жыйылырла. Ол заманда сен къызны ал да, къач, алада кёк атны жетер ат жокъду, – деп, тамам тюлкю айтханлай этгендиле. Жаш да, къызны къутхарып, тюлкюню ызындан жетгенди. Энди жаш:. |
| 1489 |
Бу къызны бёрюге бермейим, – дейди . – Ол сени къатынынг болсун. Мен андан да ариу къыз болайым да, сен бёрюге сайлама къой. Ол мени алыр, сен а къызны ал да, юйюнге бар, – дегенди. Жаш да, ол айтханча этип, къутулуп бара, тюлкю, ызындан жетип:. |
| 1490 |
Энди, жаш, бёрю мени къуууп келеди. Ол жетер. Мен мюфтю болайым да, жолда сизге жолугъурма. Сен бёрюге: Кимни терс, кимни тюз болгъанын мюфтю айтыр, анга сорайыкъ, – деп айт, – деп юйретгенди. Бёрю жетгенде, мынга даулашып баргъандыла. |
| 1491 |
Ол заманда мюфтю: – Кимни терслигин мени таягъым билир. Мен таякъ бла урайым, кимни башы сынса, ол терсди! – деп, жашны башын аз-аз къашып, бёрюню уа, уруп, башын эки жарып ёлтюргендиле. Жаш да, юйюне келип жангы къатыны бла, байлыгъын алып, жашап къалгъанды. Сейир-тамаша-жигитлик жомакъ. |
| 1492 |
Агъачланы биягъы патчахха алыб баргъанды. Патчах: Болмадыбу, – деб: – Энди эмегенни кесин алыб келсенг, тахтадан тюшюб, орунуму сеннге берирме, – дегенди. Баргъанды Худуйчукъ, балтасында алыб. Биягъы джерге кириб, таркъ, таркъ, таркъ деб тебирегенди. |
| 1493 |
Сен чыгъалмасанг, Худуйчукъ да чыгъалмаз, – дегенди. Эмеген кюбюрге киргенди. Худуйчукъ чюйлегенди ашхы, иги бегитгенди да: – Энди бир кёр, чыгъаллыкъ эсенг! – дегенди. Тёрт джанына айланыб, керилиб, уруб кюрешгенди эмеген, чыгъалмагъанды. |
| 1494 |
Худуйчукъну тахтаны башында кёргенинде: – Мени да ары миндирсенг а! – дегенди эмеген. – Кел, миндирейим, – деб, башындан джыджым атыб, тартыб барыб, башына джете кетгенлей, джыджымны ийиб, джыгъыб, бир башын тюшюргенди. – Нек этдинг алай? Миндир! – деб, дагъыда тилегенди. |
| 1495 |
Жюже бий жашына къатын алыргъа Эртдеден къаст эте эди. Жашын къыз кёре жиберир ючюн а, бир иги нёгер керек болгъанды. Аллай нёгер жаш излей, Жюже эл сайын барып айланнганды. Алай айлана келип, бир уллу базаргъа киреди. Ол базарда Жюжени кёзюбир жаш адамгъа илинеди. |
| 1496 |
Да алыкъа кечми болгъанды? Бусагъат кетебиз. – Сен бир жары да бараллыкъ тюлсе, хакъынгы ал да, арбазымдан думп бол, – деди. Экинчи жалчысы да ол халлы этди да, бий аны да къыстады. Ахшы жалчы излей, Жюже, андан ары да айлана кетип, бир уллу элге келди. |
| 1497 |
Салам алейкум! – деп, Жюже анга салам берди. – Алейкум салам! – деди жаш да. – Алан, сен бу уллу тойгъа нек бармайса? – Мен тойгъа кетсем, бу бузкъаудан кюн ёгюзлерим учуп жыгъылсала, меннге тойдан не хайыр келликди? – Сен меннге жалчы болмазмы эдинг? – деп сорду бий. |
| 1498 |
Жашла, атланып, жолгъа чыкъгъанда, бий: – Не да болсун, уллу агъачда кече къалмагъыз, – деп юйретди. – Бек ахшы, – дедиле жашла. Алай бла узакъ жолоучулукъ башланды. Эки атлы, баралгъанлары къадар бара кетип, бир уллу агъачха жетдиле. |
| 1499 |
Агъачдан чыкъгъынчы, бек кеч болду. Бийни жашы артха къала башлады, жалчы нёгерин, не кюрешди эсе да, артыкъ атлаталмады. Жолоучула бир кенг талагъа жетгенлей, бий улу: – Былайда жатабыз, – деди. – Жюже бийни уллу агъачда кече къалмагъыз дегени уа? – деди жалчы. |
| 1500 |
Ол анда жаншай турады, мен мындан ары бараллыкъ тюлме, – деп тохтады бий улу. Бий жаш айтханны этмей, жалчы не этерик эди? Талада атланы кишенледи, кырдык жыртып, мулжар этди. Бийни жатдырып, кеси уа отунчукъла жыйды. Къургъакъ отунладан отчукъ тиргизип, анга чоюнчукъну асды. |
| 1501 |
Ол тёртгюл арбазны тёрт мюйюшюнде тёрт чыракъ жана эди. Эмеген, къабакъ эшикден ары киргенлей, хахай этип, арбазгъа битеу эмегенлени жыйды. Сора: – Бизни жерибизни жийиргенчли адамла малтап, кир-кипчик эте турадыла. Ала, от салып, жерибизни кюйдюрюрге боллукъдула. |
| 1502 |
Экинчи кюн жалчы бийге урушду: – Сен не тукъум адамса, алай жукълап турсанг, сени башынгы кесериклерин нек унутаса? – Ант этеме, кёз къысмагъанма. Мен жатхан отоугъа чибин да кирмегенди, – деди бий улу. – Была уа недиле? – деп, жалчы аны хуржунундан чий алмаланы чыгъарып кёргюзтдю. |
| 1503 |
Кёп да бармай, байны къызы отоугъа кирип келди. Олсагъатдан жалчы жаш халыны хыны тартды, жарасы ачып, бий улу да секирип къопду. Алай бла къонакъла къыз къоллу болдула. Эртденликде байны жууукълары, жыйылып: – Келтир, жашны башын кесебиз, – деп сюелдиле. |
| 1504 |
Манга ким келликди? Жарлыны киши кёрюп болмайды. Бусагъатда тели да бол, бай эсенг, биринчисе. Бизни къызларыбыз эсирикдиле, ала меннге сёлеширге да унамайдыла, сёлешселе да: Жыртыкъ, – деп къоядыла, – деди. – Къоркъма, жашым, жарлы эсек да: Кимни – аллы, кимни – арты, – дейдиле. |
| 1505 |
Бары да олтурдула, ашап бошадыла. Сора къарт киши, жашын бир жанына чакъырып: – Жашым, бу сеннге жёнгер тюлдю, Бар башха адам тап, – деп жиберди. Энди мен кимни табайым? – деп, сагъыш этип, айлана тургъанлай, Хамит деген тенги чыкъды аллына. – Жол болсун, Хамит!. |
| 1506 |
Кел бизге, бир кесек олтурайыкъ, эрикгенибиз да кетер, – деди. – Сау бол, Жол Аллах берсин! Барайыкъ, бек ыразыма, – деп тебиреди. Жаш, Хамитни да алып, юйюне келди. Къарт киши Хамитни кёргенде, жарыкъ болуп, от башына олтуртхан эди. |
| 1507 |
Жашла атлагъа минерге башлагъан заманда, къарт жашлагъа къаты айтхан эди: – Не да болсун, кеч болуп, уллу ёзенде къалырсыз, – деп. Жашла жортууулгъа чыгъып, кёп жюрюдюле, кёп айландыла. Кеч бола башлагъанда бир уллу ёзеннге чыкъдыла. Къартны жашы, атдан секирип тюшюп:. |
| 1508 |
Бюгече бу ариу ёзенде къалмай амалыбыз жокъду, – деп тохтады. Акъ ыразы болмады. – Эй, ахшы улан, сени атанг не айтхан эди, эсинге тюшюрчю. Ол бир зат билмей айтмагъанды, мин атха, – деп, тохтагъан эди. Алай болсада, жашны женгалмады. |
| 1509 |
Акъ, эмегенни къызып келгенин кёрюп: – Эй эмеген, къанынгы сууут, суууталмай эсенг а, атышайыкъ уллу ёзенде, – деди. Эмеген атдан да тюшмей: – Мен сизни анагъыз танымазлыкъ этейим, бирем къабын боллукъсуз да. Атышханмы, тутушханмы этебиз? – деп сорду. |
| 1510 |
Не болду бизге? Мен бюгечеден бек бир заманда да жукъламагъанма, – деп, жанына олтурду. Акъ, жукъ айтмай, жашны аллына жылыннган аш салып, экиси да ашадыла. Ашап бошагъанлай, атларына минип, жолларына кетген эдиле. Азмы-кёпмю жюрюдюле, бир уллу элге келдиле, кюн батып, кеч болуп. |
| 1511 |
Къартны жашы: – Анам, бар айт, мен аны алыргъа келгенме. Мен да букъгъан этерикме, – деп, ундурукъ тюбюне кирип башлагъанды. Ол заманда Акъ, жашны ундурукъ тюбюнден чыгъарып, къызгъа алып барды. Къыз – ариуладан да ариу, халкъ да юсюне басынып турады. |
| 1512 |
Акъ, къызны аллына барып: – Мен сени къарындашыма алыргъа деп келгенме, бугъаргъа эркин эт, – деди. Къыз эркин этди. Ол заманда Акъ, жашны алып, элден чыгъып, бир уллу агъачха жетди. Ала да агъачха жетерге, агъачдан бир тюлкю къачып чыкъды. |
| 1513 |
Акъ, тюлкюню аллын тыйып: – Сен меннге къуллукъ этмей, амалынг жокъду, – деп сюелген эди. Ол заманда тюлкю: – Мен сени айтханынгы этерге деп чыкъгъанма, айт, не жумушунг барды? – деп, тилленип сёлешген эди. Акъ, тюлкюню башын да сылап:. |
| 1514 |
Ташны бир жанына аудуруп, тешикге кирип тебиреген эди. Къартны жашы да кёпмю, азмы барды, аллына ийилип, тюлкюню ызындан тешикге кирип, узакъ баргъан эди. Жетер жерлерине баргъандан сора, тюлкю жашха: – Энди олтур былайда, къайда да ёрге къобарса. Къыз бир кере излеп, сени тапмаз. |
| 1515 |
Ол заманда сеннге къычырыр: Чыкъ, – деп, чыкъма. Экинчи кере къычырыр, чыкъма. Ючюнчю кере къычырыр: Чыкъ, Аллахдан аман табарыкъ! Бюгюнден ары сеникиме, чыкъ, тапмайма, – деп. Ол заманда ёрге къобуп къал, – деп, тюлкю артына айланып кетгенди. |
| 1516 |
Жаш чыгъаргъа унамады. Къыз ючюнчю кере излеп башлады. Кёкге минди, жерге тюшдю, жаш думп болгъанды. Табалмады, не этерин билмегенден къыз: Чачымы ичинде букъгъан болур, – деп, чачын да къозгъады. Керти да табалмазлыгъын билгенде:. |
| 1517 |
Ажайып халда болдурулгъан ишлеге, сёлешген жаныуарлагъа, тама- шалыкъ жанлагъа эмегенле кёре этген ахшылыгъынг къайтыр деген чыгъарма, сейир-тамаша жомакъгъа саналады. Алай бла аны баш магъа-на ёзеги адамны жюрегинде халаллыкъны жоругъун тохташдырыуду. |
| 1518 |
Алгъа аланы экисине бирер алма бергенди. Ала алмаланы, тенг этмей, ашап къойгъандыла. Къалгъан жангыз алманы ючюнчюсюне бергенди да, ол алманы тенг этгенди. Сора ол аны нёгерге алгъанды. Саудюгерчини жашыны аты уа Жашаркъул болгъанды. |
| 1519 |
Ала, андан да бичакъны алып, къарт бла саламлашып, жолларына кетгендиле. Ол эки нёгер, бара-барып, бир элге жетгендиле. Алтынларын сатып, ызларына къайтып келе болгъандыла. Жолда келе-келе, бир ёксюз жашчыкъны тапхандыла. Жашчыкъны кийик териледен кийимлери болгъанды. |
| 1520 |
Бир эмеген аскер келип, алып кетгендиле, – деди. – Ол аскерни кючю уллуду, къарыулуду. Тёрт патчахны аскери келгенде да, эмегенни аскерине не аз да къарыу этелмегеди. Жашчыкъны хапарына тынгылагъандан сора: – Иги жаш, биз, къарыу этеллик эсек, бир кёрейик, – дегендиле. |
| 1521 |
Сейирсинип: – Бу таууш, бу сыйыт неди? – деп, барып къарасала, дорбунну ичин ай, кюн кибик жарытхан бир къызны кёрдюле. Аягъына, къолуна бугъоула, сынжырла салынып, ашы, сууу болмай тура эди. Къыз, аланы кёргенде: – Мен адам улун кёрмегенли онсегиз жыл болады. |
| 1522 |
Андан сора уа хан: – Мени къызым баргъан адам хар кече сайын ёлюп чыгъады, – деди. – Аны биригизге береме, къызым бла киеуюмю сау хапарларын айтып келгеннге уа алтын, накъут-налмас береме! – дейди. Къызны къысталгъан жаш алады, нёгери уа ундурукъ тюбюнде аланы сакълайды. Къарап турады. |
| 1523 |
Эртде-Эртде бир зарлы кишиге заш туугъанды. Заш гитцелигинден окъуна дунияда болмагъанца бир акъыллы зат эди. Алай зашха юц зыл болгъанлай, анасы ёлюп, ёксюзлей къалады. Киши, кёп заман ётмей, башха къатын алады. Ол а ол зашцыкъны, Эльясны, бир да сюймей эди. |
| 1524 |
Заш кёп зерлеге, кёп эллеге, шахарлагъа барады. Сора бир кюн агъац ици бла кетип бара тургъанлай, Эльяс бир золоуцугъа золугъады. Эльяс золоуцу бла, салам берип, салам алып саламлашады. Сорады киши: – Къайры бараса, не айланаса? – деп. |
| 1525 |
Кирирге зарамай эсе, нек киреме? Сен айтханлай этерме, – дейди. Ол кишини уа бир ариу, ариу десенг да, бек ариу къызы бар эди. Андан сора да бир зашы бар эди. Киши уа аны айтып, кеси да, къайры баргъанын да айтмай, юйюнден цыгъып:. |
| 1526 |
Мен кёпкюнлюк золгъа барама, мен келгинци, юйге иги къарагъыз, – деп цыгъыф кетеди. Алай бла ётедиле кюнле, ётедиле зылла. Эльяс да ол юйге бир да кирмей эди, алай бла ол зыйырма бла он зыл зашады. Алай асыры иги зашагъандан, ол анга юц кюн кибик кёрюне эди. Ма бир кюн Эльяс:. |
| 1527 |
Хатасыз къыйналгъанны, ёге ана бла ёксюз жашны юслеринден мотивлеге къуралгъан сейир-тамаша жомакъ. Чыгъармада сейирлик зат – дунияда бола тургъанны кёргюзтген кюзгю – сагъынылады. Жомакъ насийхат халлыды: адам этген ишлери ючюн жууаплы болгъаны, тюзлюк аманлыкъны хорларыгъы чертиледи. |
| 1528 |
Болгъанмыды, болмагъанмыды дунияны бир кезиуюнде бир адам къатыны бла жашап болгъандыда, аланы сабийлери болмагъанды. Сабийге термилип болгъандыла. Къалай болгъан эсе да, къартлыгъында къатын бууаз болгъанды. Анга къарт киши бек къууанып болгъанды. Сора къозлар кезиую болгъанды къатынны. |
| 1529 |
Ахшыды, бир айдан, киеу нёгер да къурап, къозуму жиберсенг, къатын берип иерем, – дейди. Къозуну атасы къууанып кетеди. Келип хапарны къозугъа айтады. Къозу да къууанады. Сора, бир ай жетгенден сора, къозугъа киеу нёгер да къурап, къозуну да, файтоннга миндирип, атасы ашырды. |
| 1530 |
Да, кертида, менаны башымамы урлукъма, сени болсун, – дегендида, къатын къошунчукъну аначысына бергенди. Ол а элтгенди да, къызына кёргюзтгенди. Къыз анга бек къууаннганды. Сора ала жау къайнатхандыла да, къошунчукъгъа къуйгъандыла. Къошунчукъда жау бузлагъанды. |
| 1531 |
Бир Эртденликде къошунчукъ бузлагъан жауу бла дингил-дингил дегенди да, кетгенди. Баргъанды да, анасыны юйюню аллында тохтап: – Ой ынна, эшикни ашчы! – дегенди. Анасы эшикни ачханды, къараса – ол а къошунчукъ жау келтирип тура эди. Къууаннганды да, къошунчукъну юйюне элтгенди. |
| 1532 |
Ой анам, къошунчукъ тапханма, – дегенди. – Охо, аурунг, иги эди да ол а, жауубузну къуяргъа орун тапмай тура эдик да, – дегенди анасы. Эритгендиле да, жау къуйгъандыла. Жау бузлагъандан сора, биягъы къошунчукъ дингил-дингил этип кетгенди. Юйюню аллына келип:. |
| 1533 |
Ой ынна, эшикни ашчы! – деп къычыргъанды. Анасы эшикни ачып къараса, биягъы къошунчукъ толу жауу бла келип тура эди. Анасы элтгенди да, къошунчукъну жауун эритгенди. Сора жауну биягъы чоюннга къуйгъанды. Биягъы къошунчукъ дингил-дингил этип кетгенди. |
| 1534 |
Тёнгерей кетгенди да, суу боюнунда къызла быстыр жууа тургъанларын кёргенди. Жашыртын баргъанды да, ол быстырланы игилерин-игилерин жыйгъанды. Сора ызына атланнганды да, дингил-дингил этип, юйюне келгенди. – Ой ынна, эшикни ашчы! – дегенди. Анасы эшикни ачханда:. |
| 1535 |
Ой ынна, жегенни тутчу, – дегенди. Анасы жегенни тутханды. Къошунчукъдан ариу дарий быстырла жегеннге къуюлгъандыла. – Былай этсе, сабий да кюсетирик тюлдю, ай Аллах ыразы боллукъ! – дегенди къатын. Быстырлары тас болгъан къызла уа аланы излейдиле да, тапмайдыла. |
| 1536 |
Мен Эртденбла Эртде кетерикме, сен келлик эсенг, – дегенди. Ала, адам тургъунчу, Эртденбла Эртде кетгендиле. Киши къатыннга дорбунну кёргюзтгенди. Экиси да дорбуннга баргъандыла да, киши, ичине къарагъан кибик этип: – Ой, муну ичинде болмагъан хазна жокъду! – дегенди. |
| 1537 |
Къатын: – Кетчи, мендабир къарайым, – деп, арыкъарагъанлай, кишикъатынны, артындан табаны бла уруп, кёлге атады. Алайда къатын кёл тюбюне кетеди. Киши, отун да этип, юйюне келеди. Сора къоншулары къатынны кишиден сурай башлайдыла. |
| 1538 |
Андан сора сарыуек, барып, бир элни башында тохтап, сууну тыйгъанды. Киши алайда халкъгъа айтады: – Манга бирер ёгюз, не бир ёгюзге тенг ахча беригиз. Мен суу бошларгъа барама, – дейди. Халкъны игилерин, ахшыларын жыйып, къарап-къарагъынчы бир ёгюз, не бир ёгюзге тенг ахча жыйып бередиле. |
| 1539 |
Киши, сарыуекге барып: – Энди сууну бошла, – дейди. Сарыуек, сууну бошлап, алайдан башха элге барлыгъын кишиге айтып билдиреди да, кетеди. Биягъы башха элге барып, аланы сууларын тыяды да, ала уа сийдиклери бла ашарыкъ этерге жетедиле. Сора киши ол элге барып айтады:. |
| 1540 |
Ючюнчю жол да сарыуек бир башха элни сууун тыяды. Биягъы, халкъ жыйылып, ол киши сууну бошлатхан хапарын эшитип: – Ол бизге суу жиберсе эди, не айтса да, берир эдик, – дейдиле. Киши суу жиберирге сёз береди. Ол элни адамлары да бирер ёгюз, неда бир ёгюзге тенг ахча бередиле. |
| 1541 |
Суу отунла келтиргенсе, – деп, тюйюп тургъанды. Тёртюнчю кюн къургъакъ отунла излей баргъанлай, бир терен чунгур кёргенди. Чунгургъа барып къараса, аны аягъында – бир тешик. Тешикден а бир сарыуекни башы къарап. Сора сарыуек айтханды: Сен бюгюн къайтсанг: Мени ургъан да, тюйген да этме. |
| 1542 |
Мен бир тешикде алтынла кёргенме да, экибизни ёмюрюбюзге болур! – де да, бери чакъыр, – дегенди. Киши баргъанды, хапарны къатынына айтханды, къатын да тюймегенди. – Барайыкъ, – деп, экиси да тебирегендиле. Келип къарагъанды. Къарагъанда:. |
| 1543 |
Барса, тешикден сарыуек тышына чыгъып. – Не болгъанды, сарыуек? – деп соргъанды. – Да мени тюйюп, тышына къыстап турады, – дегенди. – Мени бу жерледен тышына элтсенг эди, сен сюйген затдан юч ахшылыкъ этер эдим, – дегенди. Сора киши, элге кетип, узун аркъан алып келип, аркъанны атханды. |
| 1544 |
Энди мен барайым да, элни сууун кесейим. Эл къоркъуугъа къалыр. Сен а кел да, мени тюйген кибик эт да, мен сууну иерме. Ол заманда сени кёрюп, элде сен айтханны этерле, – дегенди. Эмеген барып, малны, адамны да ашап, сууну да тыйгъанды. |
| 1545 |
Энди ызымдан келсенг, ашарма, – дегенди. Сора киши ызындан тёртюнчю элге баргъанды. Сарыуек: – Нек келдинг, не айтхан эдим? – деп сорду. – Да биягъы къатын тешикден чыкъгъанды, сени сурайды, – дегенде, тёртюнчю ахшылыкъны этдирип, ханны къызын алып, жашап къалгъанды. |
| 1546 |
Ол, учуп, тау жанына кетип башлады. Къарт, таякъны да белге салып, аны ызындан тебиреди. Къанат тюк къартны бийик тауну башына келтирди. Эки уллу таш эки жанына ачылып, алагъа къаланы ичине жол бош болду. Кирип барса, анда ол къанатлы кесини бий тефтерине къонуп тура эди. |
| 1547 |
Къартха тынгылап, ол жасирлеге: – Бир хант къанганы келтиригиз, – деп буюрду. Юч аякълы хант къанганы мычымай жетдирдиле. – Бу хант къангагъа, – деди ол, – юсюне къарап: Хант къанга, – десенг, юсю сюйген ашарыкъладан толады. Юйге жетгинчи, хант канга деп къайда да айтма, – деди. |
| 1548 |
Къарт, Эртде туруп, къуру къанганы алып, юйге келди. – А маржа, къатын, юй тюбюне бир жабыула жайчы, сени ыразы этеллик эсем, бир кёрейим, – деди. Къатын, мычымай, жабыула жайды. Къарт хант къанганы жабыула юсюне салып, къанганы ортагъа алдыла. Сора къарт:. |
| 1549 |
Хант къанга, хант къанга, – деп къайтарып-къайтарып айтды. Болсада, къуру къангагъа жукъ да чыкъмады. Сора къатын: – Бу хант къанга болгъанын мен да билеме, Аллахдан аман табарыкъ! – деп, къартны таякъ бла тюйюп къыстады. Ол биягъы жерге къайтып келип, къанатлы бийге хапарын айтды. |
| 1550 |
Къарт, къайтып, биягъы жерге келди. Къанатлы бий къартха бир токъмакъ берди да: – Юйге жетгинчи, ур токъмакъ деп айтма, – деди. Ол, жолда келе, алгъын къалгъан жылкъычы къошха келип къалды да: – Ур, токъмакъ деп айтмагъыз, маржа! – деп, токъмакъны алагъа берди. |
| 1551 |
Ала: – Муну биягъы бир заты барды, – деп, – ур, токъмакъ! – дедиле. Олсагъат окъуна токъмакъ, чартлап, ол хант къанганы алгъан кишини тюйюп башлады. Ала, гузаба болуп, Бийбогъа келип: – Бу затны айыр, маржа, хант къангангы да кесинге берейик! – деп тиледиле. |
| 1552 |
А маржа, бу затны бизден айыр да, кесинги токълунгу да ал! – дедиле. Ол, къанганы да, токълуну да, токъмакъны да алып, юйюне келди. – А маржа, къатын, бир кюйюзле жай, – деди. Ол, мычымай, кюйюзле жайды. Къарт Бийбо токълуну кюйюзге салып:. |
| 1553 |
Жаш анасыны мудахлыгъын эслеп: – У, анам, нек мудах болдунг, къууаныр орунуна? – деп сорады. Жашы соргъанда, анасы да: – Нек мудах болуб'а? Сен, алтын къуш ёлтюрюп келип, юйде тутханынгы билсе, патчах сени элден къурутур, – деп, анасы нек мудах болгъанын билдиреди. |
| 1554 |
Эртде-Эртде заманда, бурун заманда бир элде къаратон хан болгъанды. Аны къатыны, ауруб, джаш табханды. Къартла, халкъ а тоюн, оюнун битдириб, джашны асырар оноуун этгендиле. Мырзаланы Къанмырзагъа берирге дегендиле. Къанмырза къатын алыб, джангы заманы болгъанды. |
| 1555 |
Ол сабийни асырагъанды, ёсдюргенди. Мырзаланы Къанмырза уучу, джигит адам болгъанды. – Къанмырза, кюн сайын сен уугъа чыгъаса. Манга да бир сауут бла саба берсенг эди, неда бир эгер берсенг эди, мен да барыр эдим, – деди джашчыкъ . Сора джашчыкъ садакъ, эгер алыб, уугъа чыкъды. |
| 1556 |
Къырпакъда залыкъылды тюбюнден бир къоян чыгъа къачды. Эгери, кеси да сюрдюле – джеталмагъанлай къайытыб келдиле. – Сен меннге иги садакъ, иги ит бермегенсе! – деди. Сора экинчи иги садакъ, ахшы ит да берди. Экинчи кюн биягъы джаш ол алгъын залыкъыдыгъа барды. |
| 1557 |
Сын ташны юсюнде бир ариу сылыу къызны суратын кёрюб, анга джабышыб къалды. Ол кечесинде келмей, эгери да, кеси да алайда къалдыла. Сора Мырзаланы Къанмырза джаш не ючюн келмей къалгъанын билди. Сора Къанмырза джашны болгъан джерине барды. Атасы джашын ол сынны къатында табды. |
| 1558 |
Ол джашы айтды: – Атам, бу ариу къызны, саулугъунгу менден къызгъанмай, табыб, меннге ал, – деб тиледи. – Сени Тейрибиз урмасын, Тейриден аман таб! – Табмай, амал джокъду, – дегенде, сауут-сабаларын да алыб, атланыб кетдиле. Кёб заманны сылыу къызны табмай, кёб айландыла. |
| 1559 |
Къыз джети къаты темир къаланы ичиндеди. Аны тышындан да джети къаты аскер сакълайды, – деди. Къанмырза, сен ары киралырса, – демейди. Эртден бла Къанмырза, бир бийикд уппургъа чыгъыб, къараучу затыбла мюйюзю бла къарады. Къарагъанда: ол джаш айтханча, алай. |
| 1560 |
Айлана кетиб, кёб излеб, къызны табды. Къызны кёрюб, Къанмырза кюн ахшы берди. – Сау бол, Къанмырза, – деди, шинтик салыб олтуртду, къолун а тутмады. – Не айлана, не джюрюйсе? – деб сорду. – Бир джангыз уланым барды, анга сени алыргъа келгенме, – деди. |
| 1561 |
Эртденбласында сора къаладан алгъа чыкъгъан джаш айтды: – Мен да бу къызны тилеб келген эдим. Энди, Къанмырза, мен ач болгъанма, меннге бираз кийикле ёлтюрюб кел, – деб тиледи. Сора Къанмырза, ол джашны да алыб, уугъа кетди. Кесини джашына уа:. |
| 1562 |
Аны къанат джели бу тереклени башларын бюгерикди. Къанат джели тереклени бюкдю, джыламугъу ол сарыбекни джауун болуб, ырхы келиб элтди. Бирден келиб, къуш терекге къонду. – Ас-мус, адам ийис, – деб айтды. – Анабыз, ас-мусну къой да, тюбюнде сарыбек томуроулагъа къарачы, – деди балалары. |
| 1563 |
Сора Джансыз-Мыджыкъ уяныб соргъанда, ол Къанмырза айтханча айтды. Ол заманда Джансыз-Мыджыкъ: – Мени джаным ол эшик артында тургъан сибиртгиди, – деди. Ол экинчи уяныргъа къыз келин сибиртгини къызча кийиндирди. Биягъы Джансыз-Мыджыкъ, уяныб, келиннге, къызгъа:. |
| 1564 |
Муну былай нек кийиндиргенсе? – деб сорду. – Да не этейим? Мени джаным сибиртгиди, – деген эдинг да, аны ючюн эркелетиб джасандыргъанма, – деди. – Сора сен аны нек джасандыргъанса? Аны сеннге юйретгенни, сени да! – деб, аманла айтды. |
| 1565 |
Ол дуния уллусу къуш, ол юйретгенди. Ол Къанмырзаны джууугъуду, – деди. – Ол къуш да, Къанмырза да, мени темирчиме садакъ ишлетиб. Къанмырза садакъны къолуна алыб келди. Ол кезиуде къуш да, чыгъанакъгъа кириб, бир залим бууну сюрюб чыгъарыб, Къанмырзаны аллына урду. |
| 1566 |
Алай джаргъанлай, юч чибин чыгъыб учадыла. Биягъы къуш, ызларындан учуб, тутуб, Къанмырзагъа келтиреди. Эки сокъур чибинни бармакълары бла эзеди. Ючюнчю чибинни уа, къанатындан тутуб, Джансыз-Мыджыкъгъа алыб барады. Ол заманда Джансыз-Мыджыкъ джарты ёлю болуб тургъанлай барады. |
| 1567 |
Алай, ол беш адамны ёлтюргенлей, Къанмырза сын болуб къалады. Энди анга не дарман дегенде, ол бир кече тауушла: Джашны къатыны бууазды, ол джаш табарыкъды. Алай аны сау этерик, ол келини табарлыкъ джашны союб, аны къаны бла джууса, олду, – деб эшитгендиле. Сабий табды. Эрине айтды. |
| 1568 |
Эртде бир патчах болгъанды. Ол хар къатынын , эки жыйырма кюнден кёп тутмай, кесип тургъанды. Бек артда алгъан къатынын да кесер заман жетгенде: – Бар да, ахлуларынгы бир кёрюп кел, – дегенди. Къатыныны къарыны болгъанлай, фаэтон бла юйюне ийгенди. |
| 1569 |
Патчах, адамла ийип, юйюне келтиреди. Къатын юйюнде бек мудах болгъанда, жаш анасына: – Анам, нек мудахса, не болгъанды? – деп сорады. – Да сени атанг мени кесген этерикди, – дейди анасы жашына. Жаш, темирчилеге барып, кесини бууунларын байларгъа темир жипле ишлетеди. |
| 1570 |
Анасы, жашыны айтханына тынгыламай, эмеген аууп тургъан жерге баргъанды. Ынчхай тургъан эмегенни кёргенди. – Баланг, къарындашынг болурма, – деп, кёп зат айтханда да, унамагъанды. – Эринг болурма, – дегенде, унагъанды. – Алай сени мындан къалай чыгъарайым ансы? – дегенди. |
| 1571 |
Эмеген айтханды: – Къаланы башында къара кюбюр барды, анда бир жип болур. Аны келитирип, къыйырын къолума тутдурсанг, кесим чыгъарма, – дегенди. Къатын барды, аркъанны келтирип, къыйырын къолуна тутдургъанды. Эмеген бла къатын эр бла къатын болгъандыла. |
| 1572 |
Къатын ыразы болгъанды. Эмеген къатыннга айтханды: – Мен ауругъан этеме, – де да, ауруп жат, жашны уа мени къарындашыма иейик. Аны сют кёлю бла нашасы барды, андан ашасам, иги боллукъма, – дегенди. Жаш анасына дарманланы келтирирге баргъанды. |
| 1573 |
Ол эмегенни ёлтюргенден сора, къаланы башындан ариу къыз тюшюп келеди. Жашха: – Адам улу, сен къайдан келгенсе? – дегенди. – Мени гитче заманымда урлап келип, багъып турады, ашагъан, къатын этерик эсе да, билмей, – дегенди. Жаш бла къыз жюзюклерин бир бирге бергендиле. |
| 1574 |
Ол алагъа некях болгъанды . Сютню да, нашаланы да анасына келтиргенди. Къызны да хыянатсыз жин патчахха элтгенди. – Да, – дегенди анасы, – ол сабийди, андан аллай бир нек къоркъаса? Уудан келе келгенлей, сауутун, сабасын алай ары тагъады. |
| 1575 |
Ол заманда мен, ойнагъан кибик этип, тюбюме салып, сеннге къычырырма, – дейди. Айтханларыча этедиле. Жашны, кёзлерин чыгъарып, таракъ орунларына салдыла. Аны термилтип ёлтюрюрге кюрешдиле. Сора машокга сугъуп, аны башын къаты къысып, эки жол айырылгъанда атдыла. |
| 1576 |
Бармагъынгы сугъуп, эки кере къап, – дегенди. Алай этген заманда къыз жюзюгюн таныгъанды. – Барыгъыз да, аны бери алып келигиз, – дегенди. Жашны, элтип, къызгъа бердиле. Къыз, атасына, анасына да билдирмей, жашны да ат боюнуна алып, чыгъып кетгенди. |
| 1577 |
Бек узакъгъа барып, ач да болуп , арыгъан да этип, бир тал терекни тюбюнде бир ариу суу чыгъа тургъанын кёрдюле. Алайда ашадыла, суудан ичдиле. Алайда бир чыпчыкъчыкъ келип жырлады. Аны тилин къыз билгенди. Чыпчыкъ айтханды: Мени бир къанатчыгъым тюшер. |
| 1578 |
Иги хазырланып, къайтып, эмеген бла сермеширге келгенди. Эмегенле бла сермешгенде, аланы барын да къыргъанды. Андан сора уа анасын да ёлтюрюп, патеген къуюп жандыргъанды. Эки къалада табылгъан битеу хазнаны жыйып, жин патчахны къызын да алып жашагъанды. Аны бла ашап-жашап къалгъандыла. |
| 1579 |
Жашын жангы эрине бу чыгъармада эмегеннге алышхан сатхыч ананы юсюнден сюжетге къуралгъан сейир-тамаша жомакъ. Текстни кем жерлери кёпдю. Бир-бир магъаналы ишлени, затланы юсюнден учхара айтылып къалады. Тюрлю-тюрлю халатла тез-тез тюбейдиле. Амал болгъан жерде ала тюзетилгендиле. |
| 1580 |
Тапхан ол этсе, ёсдюрген кесим этерме, – дейди. Сора хан къатын алады. Бёлек замандан къатыны бууаз болады. Кюндешини бууазлыгъын ханны алгъын къатыны билди. Сабий тууаргъа жууукъда алгъын къатыны, айтханына эмда экинчи къатын алдыргъанына сокъуранып, ханнга:. |
| 1581 |
Бёлек замандан жаш – Аллахберди – ёсюп, анасы да, кеси да кечинирча къош ишлейди. Жаш, иги да аякъланып, садакъ къурап, иги мараучу болуп, кийик ёлтюрюп кечинедиле. Кюнлени бир кюнюнде Аллахберди, анасындан эркинлик алып, уугъа барады. Кете туруп, анасына:. |
| 1582 |
Аллахберди ол кече акъ къаланы аллында бек уллу бир уру къазады. Танг иги да жарыгъынчы уруну битдирип: – Хей! – деп, къаланы аллындан къалагъа сёлешеди. Эмегенлени адетлери уа хей деген тауушха бирлери чыгъыу эди. Ол хей дегенде, бир эмеген чыгъады. |
| 1583 |
Ай, – дейди ол шыбырдагъан, – тиширыугъа уа жарарыкъ эдим, алай не этейим ансы?.. Ол сёзню эшитгенде: – Алай эсе, тюш бери, – дейди Аллахбердини анасы. – Ай, тюшген а этерем, алай сени жашынгдан къоркъама, – дейди. Аллахбердини анасы:. |
| 1584 |
Бу эки къарындаш да, жюрюй кетип, юч жол айырылгъаннга жетедиле. Былайда тохтап, Аллахберди кичи къарындашына: – Энди былайдан ары бирге бармайбыз. Жигитликде бирем-бирем белгиленейик. Сен, – дейди Аллахберди, – къайсы жолну сюйсенг да, айыр да, бар, мен да бири бла барырма. |
| 1585 |
Ол тауукъ адакъагъа минип тургъан, сакъалымингкъарыш болса да, кеси бир къарыш болгъан, къошда адам барны билип: – Хей! – деп сёлешеди. Аны эшитип, къошдагъы Аллахберди: – Хей, кел, жууукъ бол! – дейди. Ол заманда сакъалы минг къарыш, кеси бир къарыш киши, тауукъ адакъадан да тюшмей:. |
| 1586 |
Бу жаш: – Кел, жууукъ бол! – дегенде, бу Аллахбердигеча айтады. Аллахбердича бу да сакъаллы кишини сакъал тюклерин ол айтханча этмей, отха атып кюйдюреди да, алайда сакъаллы, базынып, къошха киреди. Госмак ийис ангылап: – Мени тюклеримими отха атдынг, госмак ийис къайданды? – деп сорады. |
| 1587 |
Нек мудахса? – дегенде, къатыны уа: – Сен тюнене нек алай этип кетгенсе? – деди. – Не этгенме да? – дегенде, къатын болумну айтады. Сора Аллахберди, къарындашына ишекли болуп: – Танг атханлай, кичи къарындашымы ёлтюрмей къоймам! – деп ант этди. |
| 1588 |
Алгъын заманда бир жерде бир бай хан жашай эди. Аны уа бир ариу къызы болгъанды. Къызгъа уа кёплени кёзлери къарай эди. Къыз а аланы бирине да бюсюремей эди. Ма ол да алай жашап тургъанлай, бир кече къайдан эсе да бир узакъ жерден келип, уручу башкесле ханны къызын урлап, алып къачадыла. |
| 1589 |
Сора къыз: – Уручула юйге сегиз-сегиз келедиле, – деп ангылатды. Жаш а: – Энди мен ала бла къазауатха кирликме, сегизишер келгенлери уа иги болду урушургъа, – деди да, кеси-кес къамасын да хазыр этип, сакъ болду. Бир заманда адам тауушла эшитилдиле. |
| 1590 |
Олсагъатда сегиз уручуну да башлары тёнгереп алларына тюшдюле. Къыз а асыры сейирсиннгенден, ахы кетип, не этерге билмей, абызырап турады. Дагъыда бираздан сора сегиз уручу кирип келдиле. Жаш да: – Энтда да сегиз баш кетсин, – деп, къамасын ёрге кётюрдю. |
| 1591 |
Ол алай айтып къутулгъанлай, сегизисини да башлары кесилип, жашны аякъларына тёнгередиле. Сора къыз: – Энди бир сагъатдан ахыр сегизи келликди. Тамадалары да ала бла боллукъду. Алай анга не окъ тиймейди, не да бичакъ кесмейди, – деп, ангылатды. |
| 1592 |
Арабин, не затды бу? – деп, тёгерегине къарады, алай бир зат да кёрмеди. Къайтып келе туруп да: – Суу, суу, – деген таууш эшитди. Тёгерегине къараса, ол уручуланы Тамадасыны башы, тепси тюбюнде суу тилеп, къычыра эди. Къыз, къоркъгъан да этип, жууукъ барып, юсюне суу чачып кетди. |
| 1593 |
Ауругъанча эт да: Бёрю эт ашарыкъма, – де. Сора ол, бёрю излеп, агъачха барса, бёрю ашар да, ёлюр, – деди. Къыз алай этерге сёз берди. Жаш келгенде, къыз тёшекге жатып тура эди. – Ёлеме, бёрю эт ашасам, сау боллугъуму тюшюмде кёргенме, – деди къарындашына. |
| 1594 |
Балангы бер, эгечиме дарманнга сояргъа, – деди. Бёрю, баласын да берип, бир сыбызгъы да берип: – Ма бу сыбызгъы бла сызгъырсанг, къыйынлыкъда бёрю жетип болушур, – деди. Асхат, бёрю баланы кётюрюп, юйге тебиреди. Уручу уа къызгъа:. |
| 1595 |
Ёлмей келсе, Аю баланы эти жарашырыкъды де, – деди. Асхат, бёрю баланы алып, кирип келгенлей, къыз: – Асхат, сен кетгенли уа тюшюмде Аю баланы эти дарман боллукъду деп, тюш кёргенме, – деди. Асхат а: – Ол да къыйын тюлдю, табарма, – деп, агъачха кетди. |
| 1596 |
Эгечим къыйын ауруйду да, Аю баланы эти дарман боллукъду, балангы бер, – деди. Ол да, баласын берип, сыбызгъы да берип: – Ма бу сыбызгъы бла сызгъырсанг, Аю, жетип, не къыйынлыкъдан да къутхарыр, – деди. Асхат, Аю баланы алып, юйге келди. Биягъы уручу башкес а:. |
| 1597 |
Ол да баласын ойната тура эди. Асхат да къауалны сермеп алып, марап тебирегенлей, асланнга тил кирип: – Ой, атма, тиерик тюлдю, Керегинги айт да, мен берейим, – деп тиледи. Асхат нек айланнганын айтды. Аслан, арсар да болмай, баласын берип:. |
| 1598 |
Ала да башкесге атылдыла. Алай баш кесни хорлаялмай эдиле. Баш кес, къачып, бир терен жергекирип, татлы жукъугъа киргенде, Асхат, жаныуар жёнгерлерин да алып, аямай излей кетип, табып, ол жукълап тургъанлай, къамасын урлады. Башкес уянса – къама жокъ. Сора уллу тутуш башланды. |
| 1599 |
Асхат тутуша кетип, къама бла белинден энишгесине урду. Башкес жыгъылгъанлай, бёрю, Аю, аслан, аны жыртып, ёлюкню тюк-тюк этдиле. Сора Асхат, юйге барып, эгечине: – Сен мени кёп кере ёлюмге жибергенсе. Жер башында меннге сенден жау адамчыкъмады. |
| 1600 |
Къыз, ёлюмден къутулуп, барып жашха: – Энди солу, бу къыртишге жатып, – деди. Асхат да, аслан да, бёрю да, Аю да терен жукъугъа кирдиле. Къыз а жашны бармагъына алтын жюзюгюн, бирсилени боюнларына уа алтын сынжырла такъды, кеслерине билдирмей. Сора къыз:. |
| 1601 |
Бу неди? – деп сорду. Къонакъбайы, ханны къызыны болумун да айтып: – Аны ёлюмден къутхаргъан киши уа энди къызны бюгече алады да, анга къуралгъандыла, – деп ангылатды. Ханны къызы уа: – Мени ёлюмден къутхаргъан башхады, бу тюлдю, – деп, барыргъа унамаса да, алай атасы къоймай бере эди. |
| 1602 |
Жаш андан сора Аюдан, асландан да къагъытла жиберип, ичги эм башха ашарыкъла келтиртди. Къыз уллу къууанды. Атасы уа чыдаялмай: – Къызым, неди сени бу этиуюнг, не жаныуарладыла была? – деп, сейирсинип сорду. Къыз хапарны айтханда, хан жашха адам жиберди. |
| 1603 |
Алай жаш, къуру адамгъа келмей, ачыуланып жиберди. Сора хан, фаэтоннга алты ат да жегип, башха адамла жиберди. Жаш, фаэтоннга да минип, сакъалы да ёсюп, агъач кишиге ушаш болуп, алай жетди. Хан жашны сакъалын жюлютдю, ариу кийимле кийдирди. Жаш да анга хапарын башдан-аякъ айтды. |
| 1604 |
Болсада, къызны айтханы бла Асхатны айтханына ийнанып, ол бирси киеуню ёлтюрюрге буюрду. Аны олсагъатдан окъуна башын кетердиле. Хазырланнган тойну да Асхат бла ханны къызына этдиле. Алай бла Асхат къызны алды. Ол кюн окъуна къыз Асхатны эгечинден хапар сорду. |
| 1605 |
Болсада, къыз къоркъмайды, нек десенг, кесине не аз да ишексизди. Атасы хаждан къайтып келеди, къызны болумундан да эшитеди. Болсада, ачыулу халда жарсымай: Кеси тюз айтыр, – деп, къызына ачыкъ сурайды. Болумну, къошмай, къоратмай, къыз атасына ачыкълайды. Сора къызны атасы:. |
| 1606 |
Да не этейик да? Аллах этди, биз кёрдюк, – деп, къызгъа ишеклик да этмей, чамланмай къояды. Бара баргъан заманда, къызны заманы жетип, сабий тууады. Сабий эр кишиди. Бара-баргъанда сабийни халиси адам ийнанмазчады: башха сабийлеге ушамайды. |
| 1607 |
Бир элде падчах болгъанды. Къайры эсе да къайтыб келгенде, къатыны биреулен бла джатыб тургъанлай, кёреди. Мынга къалай этерими къарындашыма сорайым, – деб кетеди. Къарындашы-падчах бир элге кетиб тургъанлай, барады. Къарындашы келеди, саламлашады. |
| 1608 |
Бахчыч джолну эшигине джетеди. – Алладин, энди чыракъны бери бер, – дейди араблы. – Угъай, чыракъны, ары чыкъсам, алай берирме, – дейди. Джаш чыракъны бермегенде, араблы, ташны тешикге салыб, бегитиб къойгъанды. Джаш джер тешикде бегитилиб къалгъанды. |
| 1609 |
Джаш, тешикден чыгъыб, чыракъны алыб, юйге баргъанды. Аны не зат болгъанын да билмегенди. Падчахны къызы Алладин бла тенг ёсюб баргъанды. Джаш чыракъны келтириб салгъанда, беш уллу алтын табакъ, ичлеринде да алтынлары бла, болгъандыла. Алладин анасына айтханды:. |
| 1610 |
Бу табакъладан бирин да элт да, падчахны къызын меннге тиле, – дейди. – Падчахны къызын тилерге кишини къолундан келмегенди! Мен кесими ёксюз жашыма аны тилей барсам, уруб, башымы кетерир! – дегенди. Джаш айтады: – Бармасанг, мен сени ёлтюрюрме! – дейди джаш анасына. |
| 1611 |
Анасы, табакъладан бирин да ботасына чулгъаб, падчахха барады. Тарыгъыу болгъанла шинтикледе олтуруб, падчах а табкадан тюбюне къараб олтурады. Къатын алгъа келиб, падчах соргъанда, къатын, къоркъуб, джукъ да айталмай, къайтыб кетеди. Джаш: – Не болдунг, анам? – деб сорады. |
| 1612 |
Табакъны алгъандыла, жууабын артда айтырыкъдыла дейдиле. Падчах ёзюрлерин чакъырады. Аны къызын тилегенин айтады. – Сизни бла кенгешмей, табакъны къайтаралмайма, – дейди. Ёзюрлеринден бирлери, къызны кесине тилерге умут этиб, айтыргъа уа къоркъуб тургъанды. |
| 1613 |
Алладин чыракъны неге джарагъанын биледи. Джин киши чыгъыб, алайда тёрт отоулу юй ишлетеди, ариу джарашдыртады. Эртденликде къарагъанда, юйню кёреди. Бир джерчигин ишлетмей къояды Алладин . Эсеблеб къарагъанда, алайны ишлетирге падчахны къарыуу джетишмейди. |
| 1614 |
Айхай, ишлермен! Тазретни кёлюне жарагъан къайыкъны, бир да мычытмай, уста, ишлеп, къолуна бергенди. Тазрет, къайыкъгъа да олтуруп, тенгизге кирип, жюзюп кетип барады. Сууну ичинде бара тургъанлай, тенгизни ары жанындан къайыкъ бла ётюп келген бир адам Тазретге жолукъду. – Жол болсун!... |
| 1615 |
Сау бол, Тазрет, къалай ахшы жолгъа барасан, хапар айтсанг а! Не айланасан, не жюрюйсен? – Да мен да, айлана-жюрюй, суудан ёте бараман. Сен а къайдан ахшы жолдан келесен? – Ишим болуп, сууну бу жанына ётгенем да, энди уа ызыма къайтып бараман. |
| 1616 |
Тазретге жолда тюбеген адам да биргесине ызына айланды, экиси да тенгизни кемеле тохтар жерине келип тохтадыла. Тазретни къатынын излер къайгъыгъа кирип, аны излеп тебирерге жол кёл аладыла. – Тазрет! Сен бу иш бла жолгъа чыкъгъансанг, сени бу жерледетанышынг ким барды?! – Жокъду. |
| 1617 |
Жаралы болгъан къайдады? – деп сурады, Тазретни къайдан тапсын? Къайтып, юйге келгенди. Къатын келгенде, Тазрет къаты жукълагъанча жатып турады. Къатын: Тынч жукълай кёремен, – деп киреди да, жатады. Тёшекге кирип жатса, тёшек суу болуп тургъанча кёрюнеди. |
| 1618 |
Сора Къундет жылкъыны сюреди. Биреулен ажирге минип жетеди да, Къундет аны бла тутушады. Акъ атлы ол жетгенни жыгъады да, боюнун кеседи. Сора ууучу бла къанын алып уртлайды. Ажир, къачып кетип, башханы алып келеди да, аны да экиси ол халда этедиле. |
| 1619 |
Бурун Иран деген шахарда бир патчах болгъанды. Аны онтогъуз къатыны болгъанды. Бек алгъа алгъан къатынындан бир къызы, юч жашы болгъанды, башха онсегиз къатындан сабийи болмагъанды. Ол патчах юч жашын школгъа салып, окъутуп болгъанды. Хар жашына жыйырма устаз салып окъутханды. |
| 1620 |
Бизни атабыз сау болмаз ансы, бизге бу иш жетмез эди! – дейдиле. Жандармала: – Сизге ёлтюрюрге буйрукъ этген атагъыз патчахды, – дейдиле да: – Атабыз айтхан эсе, биз не этейик, – деп тебирейдиле. – Жашланы алып келдик, – деп, жандармала падчахха барадыла. |
| 1621 |
Айт, – дейди. Ол ёзюр патчахха: – Сен, кесинги жашларынгы асмакъгъа асып, ёлтюре башласанг, халкъны сизге ийнанмакълыгъы аз болур, – дейди. – Сен бу юч да жашны эркинликлерин меннге бер, – дейди. – Мен, бир узакъ жерге алып кетип, ёлтюрюп, къанларын алып келейим. |
| 1622 |
Бюгече бирибиз къалауур болуп сакъламасакъ, къоркъуулуду. Жашланы Тамадасы: – Бюгече мен сакълайым, – деди. Ол сакълап тургъанлай, къамишден бир аслан чыгъып келе кёрдю, ушкогу блаатып ёлтюрдю. Мен аны ёлтюрдюм, – деп, къарындашларына жукъ айтмады. |
| 1623 |
Атларына минип, патчахны жашагъан жерине жетдиле. – Ма энди бу крепостну ичинде жашайды, – дедиле. – Барып, ачха къалайда болгъанын билип кел, – дедиле. Жипни атып, крепостну ичине тюшдю, ичинде айланып, ачханы болгъан жерин тапды. Бары да адамланы тынчайып тургъан заманды. |
| 1624 |
Ол этген затларыны бирин да айтмады. Сора жол жюрюп тебиредиле. Ол шахаргъа жетип, бир юйге къонакъгъа тюшдюле. Ала да анда тургъанлай, патчах, аскерин жиберип, шахардан тышына адам жибермей тыйдыла. – Бу не затды? – деп къарагъанда, адамла да ёлюп, патчахны бир затына да бир хата болмай:. |
| 1625 |
Бир юйде юч къонакъ барды, ала соруугъа келмегендиле, – деди. – Терк барып, чакъырып келигиз! – деп, патчах пирказ этди. Ючюсюн да чакъырып келдиле. – Сен этгенмисе бу ишни? – деп, жашланы Тамадаларына сордула. – Мен билмейме, – деди. |
| 1626 |
Жашла, кетерге жол тапмай, бир бёлек жыл турдула. Бир кюн ычхынып, къачып кетдиле. Узакъ жол жюрюп кетдиле, бир шахаргъа жетип, ол шахарны къыйырында, адам болмагъан жерде бир шатыр къурадыла. Аланы ол шатыр къурагъанларын кёрюп, барып, патчахха айтдыла. Патчах пирказ этди:. |
| 1627 |
Жашланы Тамадасы патчахха къагъыт жазып жибереди. Биз хаталы адамла тюлбюз, сених апарынгы эшитип, сени таныргъа сюйюп келгенбиз, сени кёрюрге келгенбиз, айып этмесенг, – деп жазып ийди. Патчах: – Келсинле! – деп пирказ этди. Жашла бардыла. |
| 1628 |
Энтда да барып, бир сёлешейим, – деп тебиреди патчах. – Мен да барама, – деп, жашланы анасы тебиреди. – Мен да барама, – деп, къызы да тебиреди. – Мен да барама, – деп, патчахны ёзюрю да тебиреди. Бек артда алгъан къатыны да тебиреди. |
| 1629 |
Къабартыда бир батыр жаш болгъанды. Ол, ёсюп, уллу болгъанды, къатын алгъанды. Кесинден батыргъа адам болмагъан суннганды. Бир кюн, къатын суу алып келгенден сора, садакъ бла, ойнап, атып, башында чукуюн кетергенди. Алай этгени къатынны кёлюне тийгенди. |
| 1630 |
Бир жылкъыгъа тюбегенде, къара ажир жибермей тургъанды. Жаш къара ажирни атып ёлтюреди. Ногъай-Неф анга айып этди, болсада: – Сен къонакъса, бу жолдан сора алай этме, – деди. Жылкъыны сюрюп тебирегенде, ызларындан, желча таууш этип, бир атлы келеди. |
| 1631 |
Мен кесимден жигит адам болмагъан суннган эдим. Сен менден не зат бла да батыр болдунг, – дейди. Ногъай-Неф: – Сен: Менден батыр адам болмаз, – деп, бир заманда да айтма, – дейди. – Бизжетикъарындашболгъанбыз, – дейдиНогъай-Неф. |
| 1632 |
Жанакъайыт былагъа: – Мен сизни нёгерге чакъыра келгенме, – деп, – келигиз Бухуну жылкъысын сюрейик, – дегенди. Алай была унамагъандыла: – Бухуну жылкъысын сюрюрге барып, андан адам сау къайтмагъанды, – дегендиле. Ол заманда, жангыз кеси кетип бара, жол жанында бир къарт жолугъуп:. |
| 1633 |
Сен Жанакъайытса, мени жылкъымы сюрюрге келесе, мен аны жауурунда кёргенме. Аллахдан аман тап! Сюр, алай мени бир жашым барды да, барындан да алгъа ол артынгдан жетер, аны ёлтюрме, – дегенди. Бу да ёлтюрмезге сёз бергенди. Жылкъыны сюрюп келе, жаш жетгенди. |
| 1634 |
Мен жигитме, анам, меннге тик кёлекни. Мени кёлегим да жокъду. – Да сен, жигит болуп, не этелликсе? – Мен а, жигит болуп, этеригим олду: къулагъымы салып тынгыласам, жер тюбюнде сёлешгенни эшитирме. – Сен жигитсе, сеннге тигеме бу кёлекни, – деди анга да аналары. |
| 1635 |
Анам, бу кёлекни кимге тигесе? – Жашым, ким жигит эсе, анга тигеме. – Мен жигитме, меннге тик. – Сен, жигит болуп, не этелликсе? – Жигит болуп, мени этеригим а олду: жумдурукъ этип урсам, не уллу тёбени да тюбюн башына бурурма. |
| 1636 |
Мен жигитме, меннге тик. – Сен, жигит болуп, не этелликсе? – Мен этеллик жигитлик – экеу эки жанындан тутуп тургъан затны урлап кеталлыкъма. – Сен жигитсе, сеннге тигеме сора, – деп, аналары аны да къууандырды. Ол жаш да, гирахын алып, орамгъа чыгъады. |
| 1637 |
Анам, бу кёлекни кимге тигесе? – Ким жигит эсе, анга тигеме. – Мен жигитме, меннге тик. – Сени не жигитлигинг барды, не зат этерге къолунгдан келликди? – Мен а, жигит болуп, этеригим олду: ийнени, элтип, кёкге салсала, мен аны, садакъ бла атып, тюз кёзюнден ураллыкъма. |
| 1638 |
Энди сиз аны къызын излеп табаргъа керексиз. Сиз аны тапсагъыз, кесигиз айтханча, жигитлесиз. Мен да жигит жашла тапханыма ёхтемленирикме. Жашла, олсагъатдан тизилип, ханны юйюне барадыла. Хан жашлагъа къызны къалайдан урланнганын кёргюзтеди. |
| 1639 |
Жыйылаучу жашы алып жыйылап тебирейди. Къалгъанла да аны ызындан тизилип барадыла. Жыйылаучу, ызны тутуп, бир тёбеге дери барады, андан ары не жыйыласа да, ыз табалмайды. Энди кезиу тынгылаучугъа жетеди. Тынгылаучу тёбеге къулакъ салып тынгылайды да, эки адам даулаша тургъанларын айтады. |
| 1640 |
Энди кезиу мараучугъа жетгенди. Ол, садакъны тартып, къызны ызындан сюргенлеге атады. Жаздырмай, аланы экисин да къаплайды. Ол халда жети жаланбыдыр, ханны урланнган къызын алып, юйюне келедиле. Хан къызын тапханына уллу къурманлыкъла, тойла да этеди. |
| 1641 |
Геуюргю башлыгъындан арпа гыржын, къонагъы да тары гыржын чыгъарадыла. Гыржынладан бири бирине тигим этип, ауузланадыла. Бурунзаманладакъонакънысыйламай, хапар соргъанадетболмагъанды. Была да ашап бошагъандан сора, Геуюргю къонакъгъа: – Къонакъ, соргъаныма айыпэтме, кимсе?. |
| 1642 |
Бек кёп заманны айланып, ахырында бир къан ызгъа тюбедим. Ол къан ызны ызлап, тюзюнлей бир уллу къаяны тюбюнде бир къарангы бир дорбуннга келдим. Арбаздан: – Ким барды? – деп, таууш этгенимде, бир тиширыу чыгъып: – Жууукъ бол, – деди. |
| 1643 |
Да, Диммо, мени андан сабийим барды. Мен аны къалай къоюп кетейим? Кёремисе, бешикде жукълап турады. Диммо сабийини юсюне барып къараса, ол а – мардасыз эриши, мангылайында да жангыз бир кёзю бла. Эмеген баланы кёрюп, тамаша болады. |
| 1644 |
Балам деп мынгамы айтаса? Атасы да мунуча жапысызмыды? Сен была бла къалай жашайса? Санга бу жашаудан эсе, бёрюле ашасала да, иги эди, – деп, сабийни бичакъ бла сермерге тебиреди. Анасы, чабып, сабийни юсюне къапланды, урургъа къоймады. |
| 1645 |
Этин букъдурдум. Ушкогуму жерлеп, къолума алып, терини ичине кирип сакъладым. Бир заманда къара къуш, терс жанындан келип, мен да ичинде тургъанлай, терини къагъып алып, кёкге кётюрюлдю. Мен уллу къайгъыгъа къалдым. Къушну ушкок бла атып урсам, ол да, мен да жерге тийип жайыллыкъбыз. |
| 1646 |
Алай этмесем, ахырым не болурун билмейме. Мен да буюгъуп, къуш да, бара-барып, бир чынгыл къаяны ыранында терен дорбуннга къонду. Мычымады, дагъыда учуп, узакъ сыртладан ташайды. Ол кетгенлей, терини ичинден чыкъдым. Тёгерекге жайылдым. |
| 1647 |
Эртде адамла тюлкюню киши алдаялмазлыкъ суна эдиле. Ол кеси да ёмюрде да алай боллукъ суна эди, алай иш алай къалмады. Биягъы тюлкю, биягъы адетин этерге умут этди. Колхозну къой фермасында къойланы кёрюп, быланы урлап, бир эт хазырлайым къышха, дейди ол. Ол акъыл бла къойчугъа:. |
| 1648 |
Алгъын малкъарлыла былай тюл эдиле да? – деп, уллу сагъышха къалды тюлкю. Алай бла тюлкю жолгъа тюшдю. Келе-келип, эсине элни къыйырында бир жангы къатын алыргъа хазырланнган жаш тюшдю – Сен къатынмы аласа? – деди. – Алама! – деди жаш. |
| 1649 |
Тюлкю ашап, иги тоюп жатды. Эртденликде туруп, ашап, ичип кетген эди, алай кёз байланыр заманнга уа биягъы тирменчиге: Да бюгечеуа къой соймазгъа антмы этгенсе? Аны мал кесмезлигин ангылап тюлкю анга: – Къой кес, – деди. – Угъай, тюлкю!. |
| 1650 |
Бир беш-алты малым бар эди да, экисин сеннге ашатханма. Менда – къатынымжокъ, къызым жокъ, къошум а бир да жокъ. Бир къатын зат алсам, анга къалыннга берирге асырайма. Къой, тюлкю, бюгече мал кесалмам, – деп жууаплады. Тюлкю анга:. |
| 1651 |
Андан сора, тюлкю барып, бир уллу элни ханыны бир бек ариу къызын тирменчиге тилей эди. Тюлкю былай айта эди: – Ай, хан, сени насыбынг сейир уллуду. Эй, сен ол жашны кёрге эдинг, аны игилиги, аны ариулугъу, аны мюлкю, мажарыулугъу. Аны кибик битеу дунияны башында бир да адам болмаз. |
| 1652 |
Ай, сиз аны бир кёрге эдигиз. Тохта, аны кёрюрсюз сиз, – деп махтауну айтырдан бир да къоймай эди. Хан тюлкюге: – Да, кеси бери бир келсин да, бир кёрейик да, жаратсакъ берирбиз, – дегенди. Тюлкю, экинчи кюн да къалып, ючюнчю кюн ханнга келип:. |
| 1653 |
Сора къызгъа чабып: – Ой, сен аны бир кёрге эдинг, къойнунгдан чыгъармаз эдинг, – деп жашны бек уллу махтай эди да, къызны берирге ыразы болдула. Байрым кечеге болжал этген эдиле. Тирменчи кеси уа анга аллай къатын ала тургъанларын бек аз биле эди. Байрым кюн жетди. |
| 1654 |
Оллахи, керти айтама. Ма а, ётюрюк айта эсем, мен аллынгда барайым. Сен а къуйругъумдан тутуп кел, – дегенди. Эмеген тюлкюню къуйругъундан тутханлай, тюлкю алда эмеген да ызындан келе эдиле. Жаш къарап аланы кёргенлей къатыннга:. |
| 1655 |
Эртде-Эртде, бир тирменчи джашагъан эди. Джарлы болгъанды, алты тауугъундан башха, ёзге малы болмагъанды. Ким уууч берсе да, аны ашап тургъанды. Бир кюн анга къонакъгъа бир тюлкючюк келгенди. – А маржа, тирменчи, этсинип келеме бир тауукъчукъ кес, – дегенди. |
| 1656 |
Тирменчи не этерик эди, кесгенди да, сыйлагъанды. Сора ол халда тюлкючюк хар кюнден жюрюп, тирменчини алты тауугъун да къабып бошагъанды. – Энтда бир тауукъ тап, – дегенди. – Да къайдан табайым, Битеу тауусулгъандыла, – дегенди. Сора тюлкючюк айтханды:. |
| 1657 |
Алай эсе, ёпге шишни отха сал да, къыздыр. Тирменчи къоркъаракъ да болуп, салгъанды да, шишни къып-къызыл этгенди. Сора тюлкючюк айтханды: – Энди тюз башымдан тебире да, сыртым бла къуйругъуму къыйырына дери юйют. Тирменчи уа къоркъду. |
| 1658 |
Ашап къояма, бусагъат юйют дейме да, – деп тирменчини къоркъутду. Алып, ол халда тюлкючюкню юйютдю. Сора тюлкючюк къычырыкъ этип къачып, бир уллу сыртны башына чыкъгъанды. Кийикле, буула, маралла къалмай жыйылгъандыла. Андан тюлкю:. |
| 1659 |
Не этериксе, къой да кет. Терк бол ансы ашап къоярма, – деди. – Тирменчи къоркъуп тебиреди да, экиси да келе-келип, ол элге жетгинчи бир кёпюрге тюбедиле. Сора тюлкю айтды: – Хайда, энди сен бу кёпюрню буз, – деп, кёпюрню битеу буздурду. |
| 1660 |
Сора тюлкючюк: – Энди киерик кийимлеринге къарасанг, мен сени ашамай къоймам. Хан не зат айтса да, анга жуап берип тур сен, – деди. Сора ол кийинип, ханны жанында кийимге къарамай, сёзюне жууап берип турду. Сора некях этгендиле ханны къызы бла тирменчи. |
| 1661 |
Сора айтханды: – Энди къонакъ хазырча, къонакъбай хазыр болмаз, Мен алгъа барайым, – деп, чабып кетгенди. Бир заманда тогъуз эмеген да ындыр баса тургъанлай, келгенди да, къычырыкъ этип, юслерине чапханды. Эмегенле къаугъа болуп: – Не болгъанды, не къычырыкъды бу? – деп соргъандыла. |
| 1662 |
Юсюмден тюкле ал да, керекли заманда атха жетдир да, мен сени ишинге жарарма. Бууну да къоюп, тенгиз жагъасы бла барады бла Уллу чабакъны кёреди. Аны да атып башлагъанлай: Угъай, атма! Къанатымдан бир тюк ал да, керек болсам атха тийир, – дейди. |
| 1663 |
Чабакъны сыртына минип, жаш терен тенгизге киреди, Биягъы къыз кюзгю бла къарай келип, тенгизни ичинде окъуна жашны табады. Жаш биягъы къызгъа барады да, къыз: – Къой, ёлтюрюрге сюймейме сени, – дейди. Жаш тюлкюню тюгюн атха жетдиреди. Тюлкю келеди. |
| 1664 |
Битеу болгъан затланы тюлкюге айтады, Тюлкю уа: – Юч кюн болжал ал. Къыз бир уллу ташны юсюне минип къарайды. Мен а ол юч кюнню ичинде, тышындан къазып, жол этип, ол ташны тюбюне жетерикме. Къазылгъан топуракъны, ол ташны аллында баргъан суугъа, атып турлукъма. |
| 1665 |
Жарлы киши уа, затда билмей бир чапыракъны аягъына къысып, юч тюменин да алып: – Бир айдан сау боллукъду, – деп ийди. Ол айтханча болгъанда, бай киши билгични хапарын битеу элге жайгъанды. Ол элден узакъ болмай, башха элде бир кёзю сокъур болуп бир хан жашагъанды. Ол билгичге келип:. |
| 1666 |
Ол аягъынгда шаугютюнгден бир къапдырсанг, сау этеме, – деди. Жарлы киши уа: – Сау этсенг, къабарса, – деди. Тюлкю бир къоянны тутуп, кёзлерин чыгъарып, кишиге берди да: – Быланы ханны кёзюне салсанг, сау боллукъду, – деп, думп болуп кетди. |
| 1667 |
Сенкёзюнгюкъыс да, мена кесипауузунга салайым, – деп, къылычны аягъына тиреди. Тюлкю кёзюн къысханлай, уруп башып аллына тюшюрюп къойду. Аны да терисин алып, юйюне келди. Сора ахчасына юй да, жер да алып тынч, ырахат жашап къалды. Энди мени да заманым жокъду, жомакъ да бошалды. |
| 1668 |
Эртде-Эртде бир тюлкю бла Жандар деген киши бирге шох болуп жашагъандыла. Жандарны байлыгъы отун болгъады. Ол къалайгъа барса да, къургъакъ отун этип кегеди. Бир кюн алгъа тюлкю: – Жандар, сен байгъа кёп отуннга жюрюй, онгсуз болгъанса. |
| 1669 |
Ол иги да ашатмайды, хакъ берген огъай да. Кел бюгюн аны къоюн сояйыкъ, – дейди Жандаргъа. – Да къалай этербиз биз аны, къойчу кёрюр да къояр, – деди Жандар. Тюлкю: – Мен къойчугъа кёрюнсем, ол ушкогун алыр да, мени ызымдан тюшер. |
| 1670 |
Эмегенле тюлкюню кёрюп бир-бирине: – Бу бек иги къабынчыкъ боллукъ эди, – дейдиле. Тюлкю уа аланы бу сёзюн эшитип, кеси да къоркъгъандан къалтырай: – Сиз мени ашай-ашай турурсуз, Алай ол келе тургъан халкъны кёремисиз? – деб сорады эмегенлеге. – Не этедиле ала? – деп сорадыла эмегенле. |
| 1671 |
Тюлкю уа: – Сизни ёлтюрюрге келедиле, – деп къоркъутады эмегенлени. – Да биз не этейик сора? – деп, сорадыла дагъыда эмегенле. – Сиз а ол салам тюбюне киригиз, – деп, тюлкю алайда саламны кёргюзтеди. Эмегенлеарыкирипбукъгъанлай, тюлкюсаламгъаотсалып, эмегенлени кюйдюреди. |
| 1672 |
Бай да Жандарны байлыгъына бек къууанады. Бир кюн тюлкю мен мынга быллай бир ахшылыкъ этдим, ол а меннге не этерикик болур деп, ауругъан кибик этди. Жандарны къатыны тюлкюню иги багъа башлады. Алай Жандар къатынына: – Къой-къой, муну неси бла кюреше тураса? – дейди. |
| 1673 |
Аны алай айтханын тюлкю эшитип, агъачха кетеди. Агъачдан ол бир жаны кюйюп къутулгъан эмегенни табып: – Кел, сизни къалагъыз да бир аман киши бла бир ариу къатын жашайдыла. Ол кишини ёлтюрюп, сеннге къатынын алайыкъ, – дейди. Эмеген тюлкюню къуйругъундан тутуп, къалагъа атланады. |
| 1674 |
Аланы алай келгенин кёрюп, Жандар бичагъын алып тюлкюге: – Эй, тюлкю, сен аны нек алып келесе. Мен сеннге аллай буйрукъ бермеген эдим да. Мен айтханны келтир, мен а маа бичакъны да билей турама, – деп къычырады. Эмеген аны эшитип тюлкюге:. |
| 1675 |
Сюйсе, сюймесе да, бёрюден саулай къутулалмазлыгъын бузоу ангылады. Амалы алай болур эди, бузоучукъ бираз тынчайды. Бузоучукъну ол халин сезип, бёрю кесини уллу кючю болгъанын билди. – Артха къарачы! – деп бёрю буюрду. Олсагъатдан бёрю жетип тутду да, бузоуну ашады. |
| 1676 |
Кел, бирге барайыкъ, эрикмебиз, – деп кюрешди къозу, Алай улакъ тауладан тюшерге унамады. Къозу кеси кетди. Жияу жолчукъ бла сууну боюнуна тюшдю. Кёпюрчюкню кёрюп, ары тебиреди. Ол да кёпюрню арасына жетгени болду, Бирси жанындан биягъы бёрю аллына чыкъды. |
| 1677 |
Жолунг босун, татлы къозучукъ! – деди. Къозучукъну жюню ёрге турду, тили тутулду, кёзлери къарангы болдула, сёз да айталмай къалды. – Не болгъанды сеннге? Аллай ёхтемли уа къачан болгъанса? Мени бла саламлашыргъа тенгсинмеймисе? – деп бёрю къычырды. |
| 1678 |
Ашыкъма, – дегенди къарт. – Барайыкъ да, бизге бек алгъа тюбегенледен ючюсюне сорайыкъ. Мени ашаргъа эркинлигинг барды деп, ала айтсала, аша, Ашагъанынг халал болсун! – Анга да ыразыма, – деди Аю. Элден чыгъып, экиси да жолоучу боладыла. |
| 1679 |
Бир базыкъ, уллу эмен терекни кёрюп, анга барадыла. – Ахшы эмен терек!– деп, башлайды къарт, – Ма бу анда бауда тагъылып тура эди. Мени суу боюнуна чыгъарып, суусабымы бир къандыр деп, бу Аюну тилегенин эшитсенг эдинг, сен да жазыкъсыныр эдинг. Бир тюрлю хата этмем деп, анты болгъанды. |
| 1680 |
Жаным ауруп, мен муну суу боюнуна элтгенме. Энди ол мени ашаргъа умут этеди. Сен анга къалай къарайса? – Эслеп меннге бир къарачыгъыз, – дейди эмен терек. – Мени бутакъларым сыныпдыла, чапыракъларым жыртылыпдыла, бир жаным кюйгенди, бирси жанымы къабугъу алыннганды. |
| 1681 |
Аю, сен а къалайда, къалай тагъылып эдинг? Аю баугъа кирди. Къарт да барып, аны сынжыр бла, алгъын болгъаныча, жерине такъды. Сора тюлкю бла къарт, бауну эшигин, Аю чыкъмазча, къаты бегитдиле. – Ахшылыкъгъа аманлыкъ бла жууап этерге кюрешгеннге, ма алай этерге керекди, – деди тюлкю. |
| 1682 |
Эртде-Эртде бир киши къатыны бла жашап эдиле. Аланы жангыз бир къойлары бла бир эчкилери болгъанды. Бир жол къарт къатынына айтханды: – Къатын, бир къой бла бир эчки багъалмайбыз, алагъа ашатыр затыбыз да жокъду. Кесинг кёресе ачдан ёле турадыла. |
| 1683 |
Бир къапчыкъны да алып, экиси да жолоучу болгъандыла. Бара-барып, бир уллу жолгъа чыкъгъандыла. Къарасала жолда бёрю баш. Къоркъуп, къачаргъа тебирегенлей, бёрюню томуроуу болмагъанын эследиле. Бёрю башны къапчыкъгъа салгъандылада, биягъы тебирегендиле. |
| 1684 |
Сора жатып Эртден тюшге дери жукъладыла. Бёрюле уа бирге жыйылып, бир бирлерине тырман эте эдиле: – Жангылдыкъ, биз бу жол бек жангылдыкъ. Къой бла эчкиден бёрюле къоркъгъандыла деп а, ким эшитген болур! Энди бирси бёрюле эшитселе, бизге не айтырла?. |
| 1685 |
Бёрюлени кёрюп, къой да, эчки да эски эмен терекге миндиле. Бёрюле терекни къазып башладыла. Къой асыры къоркъакъдан харип, тиши тишине тиймей алай къалтырай эди. Сора аны эси аууп, терекден жыгъылды. Эчки уа аны кёрюп къарыуундан келгенича къычырды:. |
| 1686 |
Тут! – деп а аяусуз къычыра эди. Эчки бла къойгъа керек а ол эди. Бу жомакъда персонажланы юсюнде тотем ыз кёрюнеди: къой – къоркъакъ, эчки – жигит дегенча. Жомакъ энчи магъанасы: жашауда хар заманда да къарыулу хорламагъанын билдиреди. |
| 1687 |
Аю, тюлкю, бёрю бирге жашаргъа деп шох болдула. Бир бёлек заманны бирге ашай, бирге жашай тургъандыла. Бир кюн бёрю уугъа кетип, Аю бла тюлкю юйде къалдыла. Экиси да бек ач болгъандыла. Тарда ёзге мадар тапмагъанларында, тюлкюню къыстырыгъы эсине тюшгенди. |
| 1688 |
Тюлкюню буу аргъа жаныды. Алай буу алса аямаз эди. Къарап кёраллыкъ тюлдю, излеп табаллыкъ тюлдю, къуууп жеталлыкъ тюлдю. Ахырында энта да тюлкюге жалынчакъ болуп къалыргъа тюшдю. Энди сокъур Аюну жумуртха тюк болурун хыйлачы тюлкю да бек уста биледи. |
| 1689 |
Мен аллынгда чырпыны жерге къагъа барайым. Сен да аны тауушу бла ызындан келирге кюреш. Экиси да тебиредиле. Тюлкю барады чырпы бла жерни къагъа, аны тауушу бла Аю да ызындан бара, бир къая киришге жетдиле. Тюлкю кюч бюсюреди: Бу меннге ким болады?. |
| 1690 |
Мен муну ызымдан тагъып нек айланныкъма. Бу меннге не берликди? Андан эсе къампайтып этинден бир иги тойсам иги тюлмюдю, – деп чырпыны тыхырдатып киришден энишге атды. Чырпыны шыхырдагъан тауушуну ызындан сокъур Аю да секирди. Ёлюп талагъа чулгъанды. |
| 1691 |
Да Жыламай не этейим? Экибизда бирге келе тургъанлай, чибинни тутама деп, Аю къаядан секирип, ёлюп къалгъанды, – деди. – Да ёлген эсе, ёлме къой. Жаханим андан толсун! Мен да жукъ тапмай, ач болуп, ёлюмден кючден башымы алып келеме. |
| 1692 |
Болгъаным да къызыл къаннга боялгъанды, – дегенинде, тюлкю сюйюндю да. – Энди бу Аюну не этейик? – деп сорду. – Да этип а, не этерикбиз. Мен эрлай терисин сыдырайым. Сен а экибизге да юлеш да, юлюшлерибизни башха-башха жатыучу тешиклерибизге сал. |
| 1693 |
Бёрю аны жутланып къапханда, тишлерин сындырды. – Ай, сёзю тутхунчу да болмагъан эки бетли, мен сени кёрейим, – деп сюрдю. Тюлкю къачды, ол къууду. Тюлкю къачып тешигине кире баргъанлай, бёрю ызындан жетип, къуйрукъ къыйырын юзюп алды. Тюлкю къоркъду, аман къоркъду. |
| 1694 |
Бёрю алайдан жайгъанлай, тюлкю чартлап чыгъып къачады. Къача барып, бир къауум арыкъ тюлкюлеге жолугъады. – Жол болсун, эй, аман арыкъла! Былай арыкъ нек болгъансыз, сиз тюлкю миллетден тюлмюсюз? Ашаргъа жукъ тапмаймысыз? – деп оспар, самаркъау сёлешди. |
| 1695 |
Да биз ашарыкъ табалмайбыз, сен былай нечик семиралгъанса? Бизге да юйретсенг а, – дедиле. – Къуйрукъларыгъызны суугъа жиберигиз. Алагъа чабакъла илинип ауур болурла. Ол заманда къуйрукъларыгъыз бла тартып, чабакъланы чыгъарыгъызда ашагъыз. |
| 1696 |
Ай, харипле, сиз жашсыз, эм алгъа мен да сизнича болгъан эдим. Ма, къуйругъуму кёресиз! Сиз къуйрукъларыгъызны сууда кёп тутхансызда, чабакълагъа ашатып къойгъансыз. Анга мен не этейим, – деди да къойду. Ол дертленип къалгъан бёрю, излей келип тюлкюлеге жетеди. |
| 1697 |
Абери да ёлтюрмей, кесин да асланнга талатып келе тургъан бёрю, Аюну ёлгенине къууанып: – Ёлген эсе не этейик. Хайда, мен сояйым, сен а экибизни да тешиклерибизге тенг ташы, – деп, Аюну соя башлады. Тюлкю кесини тешигине жауларын бёрюге сюек хылы-мылыларын жыяды. Бёрю союп бошап:. |
| 1698 |
Анга чабакъла жабышырла. Сиз а аланы ашагъыз, – дейди. Тюлкюлеолтура-олтуракетип, турабыздеселе, барыныдакъуйрукълары юзюлюп къаладыла. Алай бла тюлкюле бир кибик болуп, излеп келген бёрю танымазча болуп къаладыла. Бу жомакъ алдагъы жомакъны бир тюрлюсюдю. |
| 1699 |
Эртде-Эртде жарлы киши бла бай киши жортуулгъа чыкъгъандыла. Бара-бара кетгендиле да, бир гитче жылкъыгъа тюбегендиле. – Аха, энди муну сюрейик, – дегенди жарлы киши. – Угъай! Быллай гитче жылкъыны биз не этебиз, энтда барайыкъ, – деди бай киши. |
| 1700 |
Бара-барып бир уллу жылкъыгъа тюбедиле. Бай киши айтды: – Энди ма бу жылкъыны сюрейик, – деди да, сюрюп тебиредиле. Бир заманда сюре келгенлей, бир туманчыкъ жетди да, жарлы киши айтды: – Бу жылкъыны иесини атыны бурун тешигинден чыкъгъан тылпыууду, – деди. |
| 1701 |
Дагъыда бираз барып, бир жауун шулпучукъ жетди, анга да: – Бу жылкъыны иесини атыны терлеген суууду, – деди. – Энди сен жылкъыны сюре бар, мен а сакълайым, – деди жарлы киши. Ол да алай сакълап тургъанлай, бир заманда мангылайында бир кёзю бла бир эмеген келеди. Эмеген къычырды:. |
| 1702 |
Аланы ичинде ары-бери аунап, бек зауукъ жашайма, – деди да. – Сен а, Аю, не ашап жашайса? – деп сорду тюлкючюк Аюгъа. – Да, мен не ашап жашайма: Бир сокъур батманчы барды да. Аны сокъур жаны бла барама да, кюнден бир бал батманын ашайма, – деди. |
| 1703 |
Келип мыдыхны тёгерегинде олтурдула мудах болуп ючюсю да. Аю сорду: – Не болгъанды, бёрю, айт хапар. – Не болуп а: биягъысюрюучюню сокъур жаныбла бара тургъанымлай, жетгендиле да, ёлтюрюрге аздан къоюп, алай къутулгъанма, – деди. Тюлкючюк да:. |
| 1704 |
Мен да биягъы ахчаларым бла ойнай тургъанлай, адам улу жетип, къазыкъ бла тюйюп, ахчаларымы да жыйып кетгенди, – деди. Аю да: – Мени да алай этгендиле. Бизге алгъын жол адам иш тынгылагъан болурму эди? Барчы, тюлкючюк, бир къара печге, – деди. |
| 1705 |
Аю, къобуп келип, тартып чыгъарды да, ашалла да бошалла. Бу жомакъ эки къарындашны юсюнденди, насийхат халда жазылгъанды. Байлыкъны къуууп, бай къарындаш жарлы къарындаш къоюп, эмегенден алгъан харакетни да алып кетеди. Алай ол байлыкъны къуугъан халы аны жояды. |
| 1706 |
Бий, сынап керейим деп, къызны бир аман тели кишиге бергенди. Киши, къатыны бла бирге кетгенди, садакъа жыйып. Бара-барып къыз бир жерде, бир эки Жыланны ауазын эшитгенди. Бир Жылан бирине: – Ой, аман ёлгюн, сени дарманынгы билмейдиле, ансы сени чыгъарлыкъ эдиле, – дейди. |
| 1707 |
Жылан сууурулуп чыкъгъанлай, ёлтюрдю да къойду къыз аны. Киши да саппа-сау, ариу, сыйдам болду. Къыз, барып, дагъыда ол бир Жыланны алтынны юсюнде чулгъанып кереди да, ёлтюреди. Сора, бай болуп, ала экиси юй ишлегендиле. Къызны атасы да, аланы табып, биргелерине жашап къалды. |
| 1708 |
Эртде-Эртде бир киши къалай бла эсе да Аю къатын алгъанды. Андан бир жашчыкъ тууады. Ол жашчыкъ ёсюп уллу болады. Атасы хар заманда да юйде турады, Аю анасы уа алагъа аш хазырлайма деп, чабакъ тутуп айланады. Бир жол жашчыкъ атасына былай айтады:. |
| 1709 |
Адамланы кёргенлей къууанадыла. Элге келип, бираз тургъанлай, жашчыкъ, атасыны айтханын унутуп, ойнап башлайды. Тыншчыкъ ургъанлай окъуна, кимни билегин сындырады, кимни аягъын чыгъарады. Бир-эки сабийни уа ёлтюрген окъуна этеди. Аны кючю Аю кюч эди. |
| 1710 |
Жашчыкъ: – Мында былай бла иш болмайды. Андан эсе бир къарыулуракъ адамла болгъан жерге барайым, – дейди атасына. Атасы: – Мындан бара сен алты от кёрюрсе, юйге кирирсе, алты аякъгъа аш къуюлуп болур, алай ол ашха бир да тийме, – дейди анга. |
| 1711 |
Бара кетип бир жерде от кёреди. Аны къатында бир юй болады. Жашчыкъ ол юйге киреди бла Бир жангыз адамгъа аш хазырланып тургъанын кереди. Олтуруп, ол ашны ашайды. Бир заманда юйню иеси кирип келеди эм ашны ашалып тургъанын кёрюп былай айтады. |
| 1712 |
Ол а кеси жашчыкъ ёлтюрген аскерчилени бири болады. Алай ёлген кибик этип, сау къалады. Жашчыкъны ёлтюрюр акъылда, аны марап аллында, огъары да айланнганда да аллындан чыгъады. – Къайда урушхандыла, – деп сорады жашчыкъ. – Тамбла кёргюзтюрме, – дейди ол киши. |
| 1713 |
Ала мычымай жетип келедиле. Кеслери да бу адамла, ол жашчыкъ ёлтюргенлени нёгерлери боладыла, Алай аны жашчыкъ сезмейди. Ала жетгенлей, жашчыкъ буруп, сермеп-сермеп аланы къырып бошайды. Ол заманда аны нёгер кишиси бир да болушмайды. Жашчыкъ аны кёрюп, ачыуланып:. |
| 1714 |
Сен нек болушмадынг меннге? – деп сорады. Ол киши уа кесини аман акъылын жабып: – Да сен менсиз да аланы къыраллыгъынгы билип, сени къарыуунга сейирсинип тура эдим, – дейди. Жашчыкъ нёгерине ишекли болады. Кишиге уа: Энди не этерикболур, бир сынайым муну, ким болгъанын, – дейди. |
| 1715 |
Биягъы садакъны сермеп, къушну ёлтюреди. Къанкъаз да къууанып тёгерегине къарайды да, жашны эслеп, тюрслеп-тюрслеп къарап, жюзюп кетеди. Ол жашны уа суудан, жолдан, таудан къоркъмагъан бир аты боланды. Жолгъа уа аты бла чыгъады. Кёп сагъыш этмей, жаш суудан ётеди. |
| 1716 |
Эртде заманлада бир элде эки киши жашап болгъандыла. Бир кишини аты болгъанды, экинчи кишини уа арбасы болгъанды. Бир кюн эки киши да, байталны да арбагъа жегип, базаргъа тебирегендиле. Жолда экиси да хапар айта келгендиле. Байтал бууаз байтал болуп, тууар заманы жетип тургъанды. |
| 1717 |
Байталны иеси киши арбадан тюшюп, артхаракъ болгъанлай, байтал къозлайды. Арбаны иеси, байтал къозлагъанлай, тайчыкъны арбагъа байлап къояды. Байталны иеси жетеди да: – Байталым къозлап турады да, – деп къууанады. Алай арбаны иеси: Тай меникиди, мени арбама тагъылып турады, – дейди. |
| 1718 |
Сен, кесинги башынга сый чакъырып, къайда айланаса. Кесинги ким болгъанынгы билмеймисе? – дейди. Кирпи: – Мен башыма сый да чакъырмайма, алай келялмай тургъан себебим барды. Мен да юйден чыгъып тебирегенлей, къар жаууп башлайды. |
| 1719 |
Эки къарындашдан бири чомарт, бирси уа къызгъанч болгъанды. Аталары ёлгенден сора, ала мюлкню тенг юлешгендиле. Жангыз юлешинмей бир акъ ат къалгъанды. Къызгъанч айтады: – Кел, жолгъа чыгъайыкъ, кимге тюбесек да, ол, атны кимге буюрса, ат аны болсун. |
| 1720 |
Чомарт къарындаш анга да ыразы болгъанды. Атны да алып, жолоучу болгъандыла. Азмы-кёпмю баргъандыла, бара-барып бир суу бойнуна чыкъгъандыла. Былайда къызгъанч айтханды: – Мен ары жанына ётейим да, атны артха бошларма, сора сен да ётерсе. |
| 1721 |
Уллу от этип, ючюсю да аны тёгерегине чёкгендиле. Бёрю бла тюлкю: – Бу арт ыйыкъда кесинг ашарыкъ къалай тапханынгы хапарын айт, – деп Аюгъа къадалгъандыла. – Мен бир хайырлы ишге тюзелгенме, – деп башлагъанды Аю. – Бир элни къыйырында шаудан чыгъады. |
| 1722 |
Ол тели къойчу билмейди ансы, кёзлерин сау этерик эди. Сюрюуде бир къаракъулакъ зада къочхар барды. Аны кесип, къаны бла кёзлерин сюртсе, къойчуну кёзлери сау боллукъ эди, – деди. Хапар айтыр кезиую тюлкюге жетди: – Бир дорбун барды да, менден сора аны таныгъан жокъду. |
| 1723 |
Ол дорбунда бир ариу къыз жашайды. Мен барсам, башхалагъа айтыр деп, къоркъуп, несин да меннге береди. Къыйналмайма, ач да болмайма. Хар бири тынч жашауларына къууанып, лахорну бошагъанлай, жукъларгъа жатдыла. Чомарт къарындаш аланы хапарларын эшитип тургъанды. |
| 1724 |
Чардакъда тюлкю да жукъ тапмай тюшдю. Аю, ачыуланып, кеси баргъанды. Ары-бери узала кетгенди да, бир затны сермеп ууучлагъанды. Ары-бери тёнгеретди, Къызгъанч кесин ёлгенча этип къымылдамады. Аю ийисгей кетип, жуммакъ къысып, чардакъдан энишге атды, Кеси да ызындан тюшдю. |
| 1725 |
Тюлкю андан аны, мындан муну келтирип, кеси да тоюп, Чыгырчыкъны да иги мазаллы жаш этип, бир кюн: – Кел сеннге ханны къызын къатыннга алайыкъ, – дегенди. Чыгырчыкъ кюлюп: – Хан меннге къызын ёлсе да бермез, аны нечик ангыламайса, – дегенди. Тюлкю:. |
| 1726 |
Ол мени ишимди, сен жарсыма, – дегенди. Келтирирге болжал жетгенде, ханнга келип. – Эй, ахлум, жууугъум бизге уллу палах болгъанды. От тюшюп юйлерим, хазналарымда кюйюп уллу къыйынлыкъгъа къалгъанма. Киши элтир болжалын энтда артха салыргъа тюшеди, – дегенди. |
| 1727 |
Хан а: – Мени жангыз къызымдан аяр не затым барды. Мен адамладан хар керек затны да жиберейим, сена иги тапжер кёргюзт да, анда мени къызым турургъа тийишли къалала ишлесинле. Ала битгенлей, менга адам жибер да, аланы ичинде керекли затланы жиберейим. Ала бары да хазыр болсунла. |
| 1728 |
Эртде-Эртде, мындан алгъа кёп заман, бир тюлкю жашап болгъанды. Аны бир къонгуроучугъу болгъанды. Ол къонгуроучугъуна бек къууана эди. Бир жол да къууанып, саламда ойнай кетип, къонгуроучугъун тас этеди. Къонгуроуну, бек кёп излеп, табалмайды. |
| 1729 |
Андан сора хыйлачы тюлкюню эсине аман акъыл тюшеди. Ол, отха барып, от тилейди: – Хей, шохум, от, меннге бир тамызыкъ берсенг а? От а анга алай айтады: – Да ма, кёремисе, кесим да кючден жана турама, адамла келип, мыдыхымы алып, тауусхандыла да. |
| 1730 |
Суу а тюлкюге былай айтады: – Кет-кет, кесим да кючден барала турама, башымдан эшекле ичип кетгендиле да. Дагъыда тюлкюню эсине башха хыйла келеди. – Ай, шохларым, эшекле! Суусап болгъан болурсуз, барып алайда суудан ичсегиз а, – дейди. |
| 1731 |
Хыйлачы тюлкю жорта барып, бир отха жетеди. – Ой, жаным-тиним алтын бетли къызыл от, мени сенден сюйгеним жокъду. Манга бир мыдыхчыкъ берирми эдинг деп, бек базып келгенме. – Дуния таныгъан, кука тюлкю! Мени жюрегинг бла сюйгенинг ючюн берекет берсин!. |
| 1732 |
Аны ючюн кёп сау бол! Алай мыдых а бералмайма, не ючюн десенг, кесим да кючден-бутдан жана турама. Менден кесеу алмагъан адам къалмагъанды. Къайсы биригизге от табайым, – деди. Тюлкюню этген мураты табылмады, от тюлкюню кёлкъалды этди. |
| 1733 |
Тюлкю отну ючюлтюрге къаст этип суугъа барады. – Эй, жан досум, жылтырауукъ таза суу! Сени кючюнг чексизди. Магъананг да уллуду. Кереклилени тилеклерин тапдыргъан шохум, меннге кереклими тындырыр чакълы бир суучукъ бер, – деп келгенме. |
| 1734 |
Эй, жюйюсхан, кука тюлкю! Манга берген бийик даражанг ючюн кёп сау бол. Алай суу берирге уа болалмайма. Не ючюн десенг, эшекле ичип аз этгендиле да, кесим да кючден саркъа барама, – дегенди. Тюлкю суугъа жаный, эшеклеге жойкъулланып жетеди да:. |
| 1735 |
Ай, ёмюрюгюз узакъ болсун, эшек шохларым! Сизден тынч, сизден бойсуннган дунияда жан жокъду, аны ючюн мен сизни бек сюеме. Бу кюн къызыуда суусап болгъан болурсуз, барып ол суудан да бир ичигиз, – деп кукаланды. – Ариу сёз айтаса, муратынга жетиш! Алай биз а суу ичер керекли тюлбюз. |
| 1736 |
Ой, салам алейкум, жигитле! Шохларым! Эшекле чунгургъа жыйылып турадыла, былайда чабышып нек къыйналасыз, барыгъыз да алагъа минигиз! – деди. – Ой, сен дамырлыкъ айта кёреме. Эшеклеге минип жюрюгенден кесибизни къуймучларыбыз ауруп турады, – деп къойдула. |
| 1737 |
Хыйлачы тюлкю жолукъгъанына ётюрюк айтып, бирин-бирине юскюрюп, ахырында саламны жандырды. Урходукну тюбюнден къонгуроуун чыгъарып: – Эй, хей тамаша! Амал билген амал бла, амал билмеген аман бла, – деп, нечик керти айтхандыла. Биз тюлкю миллети хыйлабыз бла нени сюйсек да этелип болабыз. |
| 1738 |
Билгични кёргенадам, керти аны бек уллу, керекли ишге хазырланнганын сормай биллик эди. Билгич бир кесек замандан жылкъыгъа жетип, кюндюз кютген Асланнга салам берди. – Жылкъыны санайыкъмы? – Санайыкъ. Санадыла, мал керек болмады. |
| 1739 |
Байтал кишнеди. Билгич тайчыкъны къатына барып: – Маштакъчыкъ! – деп, сыртын сылагъанлай, экижашар болду. Жюген салгъанлай ючлю, терилик салгъанлай – тёртлю, жерин салгъанлай – бешли, юсюне миннгенинде уа алтылы тулпар болду. Билгич бу тайчыкъгъа къууаннганын сёз бла айтыргъа къыйынды. |
| 1740 |
Сора ол узакъ жерде от жаннганын кёреди. Къамчи бла бир ургъанлай Аламат тайчыкъ Билгични от жарыкъгъа жетдиреди. Тохтайды. Тёгерекге къарайды. Отда онеки уллу къазан, ичлеринде эт бише, бир жанына къараса – мазаллы онеки адам, Къоркъаракъ болгъанды, алай болса да кетмегенди. |
| 1741 |
Кёп кере къычырды, Ол адамладан бири да уянмады. Болмагъанында, отдан бир уллу кесеуню алып, Билгич бирини бурунуна сукъгъанында, ол къычырыкъ этгенди. Билгич жерге кирип кетерча болгъанды. Ол къычыргъанында, къалгъанлары да уяннгандыла. Билгични эслеп, дуккулларгъа башлагъандыла. |
| 1742 |
Кереклисича туз атды. Эмегенлени уятып ашатды, бууну жарымын да бошаялмадыла. – Бу не сейирди? – деп сордула. – Быллай затха болушхан дейдиле, – деп, Билгич жууап берди. – Ханны къызын мен, мен аллыкъма! – деп, араларында кёп дауурла чыкъдыла. |
| 1743 |
Атны арбазда къоюп, Билгич терезени тюбюнде барып, къалай мадар этейим деп, дыгылас этген заманда, Аламат тайчыкъ чабып келип: – Манга мин! Сора жетерсе къызгъа, – деди. Билгич олсагъат минеди. Аламат тайчыкъ жыйырма атлам бийикликге ат болады. |
| 1744 |
Эртде-Эртде бир бит бла бюрче бар эдиле. Экиси да нёгер болуп жолгъа атландыла. Бара-бара кетип, бир уллу суугъа жетгендиле. Сора мындан къалай ётейик деп тургъанлай, бюрче битге: – Мин сыртыма, учуруп, сууну ол жанына ётдюрейим, – дегенди. |
| 1745 |
Терек: – Сен а меннге къуш къондурмай тура болурса, – дейди. Къушха келип бюрче: – Сен терекге къонмасанг эди, терек кертме берсе эди, кертмени тонгузгъа берсе эдим, тонгуз тюгюн берсе эди, тюкню суугъа салсам, тюк бла битни суудан алсам, бир тап боллукъ эди. Къуш:. |
| 1746 |
Киштикни тырнагъы жетгенди да андан сокъурма, – дейди. Чычханла андан тарыкъгъанда, киштик: – Тамам болдугъуз андан къалгъанла? – дейди. – Къапчыкъны башы ачыкъ тургъанлай, тюбюнден нек тешесиз? – дейди. – Мен хаджиликни ташладым, Эски кюйню башладым, – деп, башлайды кесип. |
| 1747 |
Тут бёрю уа жаяу тебирейди. Барлыкъ жоллары узагъыракъ болады. Албёрю Тутбёрюге жазыкъсынып, атха кезиу мине баргъандыла. Атха минер кезиу Тутбёрюге жетгенлей, алларында бир уллу черекча, къобаннга тюбейдиле. Алайда Тутбёрюню эсине бир аман акъыл тюшеди:. |
| 1748 |
Да не этерик эди? Тюп эринин къапды. Ёрге-энишге къарады. Суудан жаяу ёталмазлыгъын билип, жагъаны энишге айланды. Ташдан ташха абына да чанкъая, иги кесек къыдыра келди да, суу боюнунда къанаты сынып тургъан бир къаргъагъа тюбеди. |
| 1749 |
Аха, къонакъ, бу жерлеге адамулу келмей эди, сен къайдан чыкъдынг? – Да, мени да буюрулгъан къадар сюре келгенди. Алай сиз а жангызлай бу жерледе къалай турасыз? – Да мени да кёресе, дунияны жарыгъына термилген бир къарт. Жашауну бырнагы болуп турама. |
| 1750 |
Бир эркечимбарды, ол менида жюрютеди, малымы да жюрютеди. Мен да аны болушлугъу бла жашай барама. Къыйынлыкъ соруп келмейди, кесингден кючлюге тюбемей, ол ызына да къайытмайды. Сен да бир жарсыуунг болуп жюрюй болурса. Къойладан сайлап, бир семизин кес, ушхууур этейик, – деди. |
| 1751 |
Албёрю, эрлай тутуп, акъ къарабаш ирикни тутуп кеседи. Бюреклерин биширип, къартны эки кёзюне салады. Бир кесек туруп, алгъышлай, къартны кёзлери бурунча сау болуп къаладыла. Энди къартны къууаннган тамашасына несин айтаса? Албёрюню къучакълады, ийнакълады, юсюне башына жагъылады. |
| 1752 |
Аны, анасы бир кере бир аман къаргъагъан эди да, андан ашайма, – деп, жууап бергенди бёрю. Жомакъ бёрю бла къойну шохлугъуну юсюнденди. Алай ол шохлукъ игилик келтирмейди. Бёрю бёрюлюгюн этеди. Анасыны къаргъышын толтурама деп, баласын ашайды. |
| 1753 |
Тюлкю бла бёдене шох болгъандыла. Алай жашай келгенде, бир кюн тюлкючюк бёденеге айтханды: – Бёдене, энди экибиз шох да шохбуз, сен мени бир кюлдюрсенг эди, ансы бир бек эрикгенме, – деди. – Ахшы, кюлдюрюрме. Сен мени ызымдан кел да, арлакъда олтуруп, къарап тур. |
| 1754 |
Адамла къычырдыла: Эй тут, эй тут, тюлкю, – деди. Андан сора тюлкюню ызындан болдула итле. Жаны кючден къалып, къуйрукъчугъун да юзюп, бир таш тюбюне къутулду тюлкючюк. Тюлкючюк да алай тургъанлай, бёдене жетди: – Къоркъдунгму, къоркъдунг, – деди. |
| 1755 |
Жаныуарла ол халда тура келип, кече жукъладыла. Сора тюлкючюк, шош къобуп, бир эски арба жауну табып, хаман Аюну юсюне жагъды. Бёрюню да эки ал аягъына жакъды. Эртденликде уяннганларында, Аю керилип башлагъанлай, териси тартылып, къычырыкъ этди. Сора ол арба жау жагъылгъанны кёрюп:. |
| 1756 |
Аю бла тюлкю, сууукъдан къошдан чыгъаргъа къоркъуп кёп тургъандан, ач да, къарыусуз да болдула. Бир заманда тюлкю бир кёзюн къысып, ауузу бла чам-чам этди. Аю аны эшитгенлей: – Эй, тюлкю, не ашайса? – деди. – Ашаб'а, не ашарыкъма, асыры ачдан, бир кёзюмю чыгъардым да, къапдым. |
| 1757 |
Аю, хайда, турмайыкъ былай. Мени къуйругъумдан тут да, бир жары кетейик, ансы ачдан ёллюкбюз, – деди. Ала, къошчукъдан чыгъып, бара баргъанларында, бир ат мыллыкга тюбедиле. Ала аны, аяусуз кемире келип, ич жаууна жетдиле. Сора тюлкю айтды:. |
| 1758 |
Шохум, Аю, биз кёп тапханбыз деп, барын да бир кюнлюк этмейик. Былайдан узакъ болмай, кирмишде эки дорбун бардыла, сен жауну тугулла эт да, эки тенг этип, жартысын сеннге, жартысын меннге ташыйым. Сора жаула ичинде зауукъ этип жашарбыз, – деди. Аю: – Ахшы, – деп, жауну тугулла этди. |
| 1759 |
Сен суугъа нек тюшген эдинг? – Анамы ийнеси бу сууда тас болгъан эди да, аны излейим деп, – деди тюлкю. – Къызыл а нек болгъанса? – Суу асыры сууукъдан юшютгенди да андан къызаргъанма, – деди биягъы тюлкю. Тюлкю хыйласы бла былайда да къутулду да кетди. |
| 1760 |
Эртде-Эртде эки къоншу болгъандыла. Аланы бирини аты, бирсини уа арбасы болгъанды. Ала нёгерле болуп базаргъа баргъандыла. Базарларын этип, къайытып келе, атны иеси атына ашатыргъа бичен керек болуп, бир жанына кетгенди. Ол кетгенлей, байталы тай тапханды. |
| 1761 |
Ол келгинчин, арбаныиеси тайны арбагъа такъгъанды. Байталны иеси къайтханда: – Тайны арбагъа нек такъгъанса? – деп сорду. – Да не этейим, тайны арбам тапханды да андан, – дейди арбаны иеси. Даулашха къалып, экиси да Тёреге барадыла. |
| 1762 |
Сора арбаны иеси ёкюлге: Тюлкю хыйлагъа устады – хорлатмаз, – деп сайлайды. Экинчи кюн Тёреге тюлкю алгъа келди. Кирпи келмейди, тюлкю уа аны келмегенине, ачыуланып, сакълайды. Болсада бир заманда кирпи, тёнгерей-тёнгерей келди. Сора тюлкю кирпиге хыликкя этип:. |
| 1763 |
Сен аман кирпи, тёнгерей-тёнгерей, мени ариу санларым бла сакълатып, – деп ачыуланды. Сора кирпи: – Эй, ариу тюлкю, мен не этейим? Къаргъа от тюшюп, кюйюп бара эди да, аны къаудан бла ёчюлте къалгъанма, – деди. – Эй, кирпи, сен неле айтаса?. |
| 1764 |
Къаргъа от тюшемиди, аны къаудан бла къалай ёчюлтесе? Аллай сёз боламыды? – дейди. – Да бууаз байтал тургъанлай, арба тай къалай табады? Бу андан сейир тюлдю, – деп, айтханда кирпи, тюлкю къачды алайдан. Тай байталны иесине къалды. |
| 1765 |
Кёрмегенме, – деп зуап берди. Ууцула дагъыда цапханлай, бёрюню излей ташайгъанда, киши бёрюню машохдан цыгъарды. Алай бёрю, машохдан цыкъгъанлай, кишиге ашаргъа секирди. Киши бёрюге: – Ай, аман, биягъында этхен ахшылыгъымы унутуп, э нди уа ашаргъамы секиресе? – деди. |
| 1766 |
Бара кетип бир итхе тюбедиле. Итхе соргъанларында, ит: – Мен кёп зылны бир къойцугъа къуллукъ этип тургъанем, алай къарт болгъанлай'а, мени эшикге къыстап къойгъандыла, – деди. – Сора къайда аланы алгъыннгы ахшылыкъны унутмагъанлары? Бёрю уа:. |
| 1767 |
Кёрдюнгмю? – деп, ашаргъа секирди, алай киши: – Тохта энтда да сорайыхта алай ашарса. Сордула атха, сордула эшекге, Экиси да, ит айтханца, айтдыла. Сора сордула тюлкюге, тюлкю уа кишиге: – Кёргюшцю къалай этип бухтургъанынгы бёрюню? – деп сорду. |
| 1768 |
Киши бёрюню, аямай тюйюб, ёлтюрдю да, элтип багушха атды. Сора машогун да алып, юйюне кетди. Ма алай болады ахшылыкъгъа аманлыкъ этген. Бу жомакъда жаныуарла бла бирге адамла да бардыла. Жолоучу бёрюню ызындан уучула къуууп келгенлерин кёрюп, жан аурутуп, букъдурады. |
| 1769 |
Ие чартлап арбазгъа чыкъгъанда, уручула узакъда эдиле. Ёгюз да арбазны ортасында, боюнунда жиби бла тура эди, къатында уа, къуйругъун къысып, ит сынсый эди. Ие бу кече болгъан ишни ангылады. Ёгюзню баугъа уруп, итни къатына барды да, башын сылап, ийнакълап, ариу айтды: – Аперим!. |
| 1770 |
Энди уа, кесим да сау къалдым, сен да ач боллукъ тюлсе, – деди. Жомакъ насийхат халда жазылгъанды. Игиликъ хар кимге да, Эртде, кеч болса да, къайытханын билдиреди. Ит ёгюзню аманлыкъчыладан сакълап, кесине иги жашаргъа амал билгенди. Ол а ёгюзню хыйлалыгъы бла болгъанды. |
| 1771 |
Ала жашай кетип, къатын кишини жашын сюймей башлайды. Бир кюн къатын кишисин чакъырып: Жашынгы тас эт, – дейди. Киши кёз жашлары келип: – Жашымы къалай тас этейим, – дейди. – Къалай сюйсенг, алай тас эт, сюйсенг, кесинг кет, – дейди. |
| 1772 |
Огъесе кел, мен сени юйюме элтейим, – деп, жашны кеси юйюне элтеди. Тюлкю жашха кийимни жёгени къабугъундан этеди, Жашны атына Жёге-хан атайды. Тюлкю жашны он беш жыл багъады. Бир кюн тюлкю: – Жашым, энди мен сеннге къатын алама, – дейди. |
| 1773 |
Жёге-ханны алтын кийимлерин суу элтип барады, – деди. Хан: – Къой Жылама, мен берирме кийим, – деп, жашха кийим келтиртип, кийиндирдиле. Хан къызын берирге айтды. Некях этиучюлени чыкъырып, некях этдирип, къызын Жёге-ханнга берди. |
| 1774 |
Хан къызын киеу жёнгерле бла ашырды. Жолда келе-келе, тюлкю: Сиз келе туругъуз, мен къонакъ юй къурайым, – деп, аладан озуп кетди. Тюлкю, бара кетип, бир къой къошну жаны бла озуп тебирегенлей, къойчула кёрюп: – Тюлкю-тюлкю, – деп чабышдыла. Тюлкю:. |
| 1775 |
Сиз меннге сейирсиннгенни къоюп, жаныгъызны сау къутултугъуз. Артдан ханны аскери кёкде къанатлы, жерде Жылан къоймай, къырып келеди, – деди. Къойчула битеу ёрге айланып къачдыла. Ала къачхан заманда, тюлкю барып къошну жарашдырды. Киеу жёнгерле жетдиле. |
| 1776 |
Тюлкю: Сиз Жёге-ханнга жарлыды демегиз. Бу къой къошуду, алыкъа сиз муну байлыкъларыны къыйырын да кёрмегенсиз. Бара-бара, кёре-кёре, барысыз, – деп, къонакъланы олтуртду. Ол кече къонакълагъа тюлкю соялгъан къоюн союп, биширип, къонакъланы сыйлады. Эртенинде жолгъа чыкъдыла. |
| 1777 |
Ёлюрге сюе эсенг, жат да ёл, – деди. – Андан эсе къачып ёлейик, – деп къачдыла. Тюлкю къошха барып, бир эки тауукъну боюнун буруп, къонакъла келир заменнге сыйпады. Къонакъла жетдиле. Тюлкю: Сиз Жёге-ханны жарлыды демегиз, бу тауукъ къошуду, – деп, къонакъланы олтуртду. |
| 1778 |
Нек къачабыз? – деди эшекчилени бири. Тюлкю: – Сен эшек сюргенден башха абери ангылай болмазса. Къочу – къойча, тауукъчу – тауукъча къачхан заманда, эшекчи – эшекча къачаргъа эринир. Артдан ханны аскери табылынган жаныуарны къырып келеди, къачыгъыз, – деди. |
| 1779 |
Тюлкю, Зондар бла шох болургъа сюйюп, алай а базмай, бир ауукъ заман ашырады. Бир жол а, таукел этип, Зондаргъа келди да: – Ой Зондар къоншум, кюнюнг ахшы болсун! – деди. – Да, ким эсенг да, сау бол! – деп мушулдады Зондар. – Ой, мени багъалы къоншум Зондар!. |
| 1780 |
Мен сеннге къалын агъачны къыдырып келгенме. Бу агъачны иеси экибизбиз. Экибиз да бир къош болуп жашасакъ, табыракъ болмазмы эди? – деди тюлкю. Зондар, муш-муш эте: – Да, болайыкъ дей эсенг, болайыкъ, къалайыкъ дей эсенг да, къалайыкъ, – деди. |
| 1781 |
Алайда тюлкю Зондаргъа: – Шохум, энди сен зылдыны, ёрге кётюрюп, кючюнг бла суугъа ташла! – деди. Зондар тюлкю айтханча этгенлей, зылды, сууну, толкъунлатып, жагъасындан чыгъарды. Суу тёгюлюп, элни ичине жайылады. Халкъ аны кёргенде, гузабаланып, къуугъуннга чабадыла. |
| 1782 |
Тюлкю уа, энди бу сылхыр бир тапсыз зат этеди да, къан жаудурады деп, къара дыгаласдады. Хан, тамаша сый этип, халкъны жыйды. Зондарны да къызла, жашла олтургъан мияла юйге элтдиле. Тюрлю-тюрлю ашарыкъла, ичерикле келдиле. Ауузланып, ичип башладыла. |
| 1783 |
Тюлкю уа башха юйде хан бла олтурады. Алай шохуна асыры тынгысыздан, сагъайыпды. Энди тели Зондарны юйюне ёлю кирди. Къызланы, жашланы да алларында къангадан жан сюекни алып, къолтукъ тюбюне сукъду. Ол заманда жаш-къуш жыйындан чыкъгъан къуш-мушла тюлкюню къулагъына чалындыла. |
| 1784 |
Жолну эки тенг этгенлеринде, тюлкю, киеу нёгерлени тохтатып: – Аха, жигитле! Къонакъ хазыр болса да, къонакъбай хазыр болмаз, сиз келе келигиз, мен, алгъа барып, юйню жарашдырайым, – деп, кетди. Тюлкю, къууула, жорта барып, эмегенлени мияла къалаларына жетди. – Ы-ый, аман эмегенле!. |
| 1785 |
Тауну, ташны жандырып, кёп аскер келеди, къачыгъыз да, ол салам тишни тюбюнде бугъугъуз! – деди. Эмегенле, къачып, тау тюбюнде салам тишни тюбюне къысылдыла. Ала да алай букъгъанлай, тюлкю, сирнек тартып, ол салам тишни къабындырды. Салам тиш а жанмаймы къаллыкъ эди?! Болгъанны от алады. |
| 1786 |
Сизни къалагъызда Зондар деп бир тели жашайды, аны ёлтюр да, къалангда кесинг жаша! – деди. Эмеген барыргъа къоркъду. Ол заманда тюлкю аны кёллендирип, бир узун гырмыкны боюнуна чулгъап, алып келди. Аланы кёргенде, Зондарны ахы кетди. Алай а гула эмеген ол затны сезалмады. |
| 1787 |
Эртде-Эртде бугъа таначыкъ, къочхарчыкъ, текечик къош болгъандыла. Бёрю, Аю, тюлкю да бир къош болгъандыла. Ала бир бирлеринден узакъ болмай жашагъандыла. Бир кюн Аюланы азыкълары тауусулуп, амалсыз болгъанлай, Аю тюлкючюкню: Бугъалагъа бар да, ушхууурлукъ тилей кел, – деп жибергенди. |
| 1788 |
Биягъы къочхарчыкъгъа: – Бер мынга бир жукъ, – деди бугъа. – Не берликме? – Бериб а, не берликсе, ол мен ёлтюрген бёрюден бир жапхагъын, сен ёлтюрген бёрюденда аркъа узун, текечи кёлтюрген бёрюден да ичин-мичин бер да, барма къой, – деди. Бёрю къоркъуп:. |
| 1789 |
Ол мен ёлтюрген Аюну башын-аягъын бер, сен ёлтюрген Аюну да бир узунун, текечик ёлтюргенден да бир хант бер да барма къой, – деди бугъа. – Асто, сиз Аю этдамы ашайсыз? – Аллах берге эди сенлай семизни, ашайбыз. Аю да нёгерлерича къачды да кетди. Алайда бугъа таначыкъ:. |
| 1790 |
Андан къоркъуп жаныуарла къачдыла. Бугъалары уа отларгъа Жангёрюш деген жайлыкъгъа кетдиле. Кюз артында сууукъ болуп башлагъанлай, бугъалары, семирип, юйлерине тебиредиле. Текечик алгъа тебиреди. Ол секирип келе-келгенлей, аллына бёрю тюбеп:. |
| 1791 |
Терен агъацны ици бла баргъа тюшеди. Къартны аты да акъсап, кеси да арып, къойланы да тохтатып, кеце къалыр акъылгъа кирди. Къартны къатыны уа къартха: – Бу терен агъацны ицинде биз къалай къаллыкъбыз? Бёрюле келип ашап кетселе уа, къалай болур?. |
| 1792 |
Аны эсине ашдан не этерге билмей, абери туталмай тургъан аслан тюшеди. Тюлкю ол асланнга тебирейди. Асланны биягъыца ашдан онгсуз болуп затып тургъанлай табады. Анга къартны хапарын айтады. Тюлкюге бек ийнанмаса да, ашдан онгсуз болуп тургъан аслан, тюлкюню ызындан тебирейди. |
| 1793 |
Къарт киши уа, абызырамай, хыйла бла ол огъурсуз жыртхыч жаныуарланы хорлайды: аслан тюлкюню ёлтюреди да, агъачха къачады. Бу жомакъ тюлкюню хыйласыны юсюнден жомакъланы бир вариантыды. Энчилиги – къуруда бу жомакъда баш жигитледен бири асланды. |
| 1794 |
Бир жаш тал терекни тюбюнден арылакъда бир уллу сангыраукъулакъ чыгъады. Ол кеси уллу къалпагъы бир жанлы болуп ёседи. – Къарындашым, сеннге ненча жыл болду? – деп сорады ол тал терекден. – Мен дуниягъа жангыдан келдим, аны ючюн а сени тенгли болгъанма. Мындан ары къалай этеме?. |
| 1795 |
Экиси да тебиредиле. Улахцыкъ башын да бир занына къынгыр этип, кёзлерин да бир аз къысып, сюйсюнмей бара эди. Гылыу балацыкъ да улахцыкъны ызындан кючден зетип барады. Улахцыкъ гылыу баланы кёп кере тас этип, аны инчхе жюйюлдеген тауушундан таба эди. Алай эте, ала бир талай зол бардыла. |
| 1796 |
Улахцыкъ излей башлады. Кёп изледи, алай гылыу балацыкъны къайдан табсын. Аны излей кетип, улахцыкъ ац болду. Энди аны да табмайма, – деп, кюте башлады. Бираздан улахцыкъ гылыу балацыкъ букъгъан зердеги цафыракъланы ашай тебиреди. |
| 1797 |
Цафракъла бла бирге гылыу балацыкъны да ицине зутду. Тоюп, гылыу балацыкъны да тапмайма деп, солургъа затды. Бир заманда гылыу балацыкъ улахцыкъны ичин тешип, тышына цыгъыб: – Эй, улахцыкъ, сен кесинг уллу болсанг да, акъылсызса. Мен а, гитцецик эсем да, сенден къарыулума, акъыллыма. |
| 1798 |
Улахцыкъ ёлдю. – Бу эт энди мени сабийлериме бир талайгъа боллухду, – деп къууанды гылыу балацыкъ. Гылыу балацыкъ улахцыкъны терисин сыдырыргъа къаргъаны цакъырды. Къаргъа кюреше кетип, бир да этхен хайыры боллухду. Эки кёзюн цыгъарды. |
| 1799 |
Къалай бла эсе да къоян бара-барып кеси аллына ёлген кийик эчкини кёреди. Къоян тез окъуна эт бишире башлайды. Аны алай эте тургъанын къайдан эсе да ач болуп келе тургъан борсукъчукъ кёреди. – Кюн ахшы болсун, къоян! – дейди. – Ахшылыкъ кёр!. |
| 1800 |
Да аны не юйретириги барды. Сени башынг аллай бирге жарамай эсе, неге салып айланаса? – Бара-бар да эчкиге жууукъ, аямай къычыр. Ол уллу таууш эшитмеген эчки уа, жатар да, ёлюр, – деди къоян. Аны эшитгенлей, борсукъчукъ жолгъа тюшдю. |
| 1801 |
Эртде, бурун заманда бир патчах болгъанды. Ол бир кече тюшюнде, бири да къалмай кесини халкъы тюлкюле болуп кёргенди. Окъуулу алим адамларын чакъырып, кесини тюшюн айтханды. – Мен бу тюшге сейир-тамашама, сиз муну жоралагъыз. Не аманнга жораласагъызда къоркъуп къоймай, ачыкъ айтыгъыз. |
| 1802 |
Бизни ишибиз осалды. Бу таулада терен къар жаууп, бизге бек къыйынды, ачдан ёлюрге жетгенбиз. Биз акъыллы болуп, бир амал этмесек, къырыллыкъбыз. – Манга сёз берсегиз, менсизге болушургъа болурма, – дегенди хыйлачы тюлкю. – Нек бермей эдик биз сеннге сёз?. |
| 1803 |
Тюлкю тюз айтханды деп, мени акъылым алайды. Сен а анга къалай къарайса? – деп, бёрю атха соргъанды. – Мен а не айтайым, – дегенди ол. – Ючюбюзда бери бирге келгенбиз, урушмай-тюйюшмей, бек ариу жашагъанбыз. Къыйынлыкъ жетген кюн а бир-бирибизни ашау бир затха ушатмагъан ишди. |
| 1804 |
Аллах, адам да бизге не айтыр! Алай сиз экигиз да бир болуп, Тамаданы ашайыкъ дей эсегиз, мен да огъай демейме. – Аллах болушса, атны ашарбыз, бир иги тоярбыз, – деп тюлкю бёрюню къулагъына шыбырдады. Хар бири жыл санларын айтып башладыла. Бёрю айтды:. |
| 1805 |
Бу жомакъда ол, а ны ашаргъа мурат этген, жыртхыч жаныуарла бла шохлукъ жюрютеди. Алай ат кесини къаты эсин тас этмей, шохларын огъай, жауларын алдау, хыйла акъыл бла хорлайды. Бу жаныуар, хыйлачы тюлкюню алдагъан эм халге юйретген, кёп болмагъан жаныуарланы санына киреди. |
| 1806 |
Келсе уа, текецик, цуцхумагъан зери къалмай, пырх-цырх этип айланыйиттей. Кюлтыпыста бир занына букъкъанды. Цыфцыхцыгъа, юйге кирип, текецикни тёгерегине: Чыф-пыж! Чыж-пыж, – деп айлана кетхентта, текецик юрккентта, къацхантта кетхенди. Цыфцыхцыгъ айтханды кюлтыпысцыкъгъа:. |
| 1807 |
Кир энди юйюнге, къыстадым текени да. Къоркъмай заша, зылама энди. Талай заманны зашагъанды кюлтыпысцыгъ юйюнде. Сора, бир кюн къараса, эмегенни аны юйю таба келе тургъанын кёргенди. Асыры къоркъкъандан, не этерге билмегентта, къацып дюгерликке мингнгенди. |
| 1808 |
Эмеген, оттан кесеу сермеген, кюлтыпысчыкъны юйюне киргентта: – Ким барды юйде? – деп сёлешгенди. – Мен барма, – деп, кюлтыпысчыкъ дюгерлихтен сёлешхенди. – Ким жукълау да, ким ияу? – дегенди эмеген. – Мен ияу, – дегенди кюлтыпысчыкъ. |
| 1809 |
Жомакъ юйретиу халда жюрютюледи. Муну мардасында юйретиу кезиуле салыныпдыла. Жомакъны битеу сулатлау магъанасы ахыр айтыуда жыйылыпды: Аны кёзюбюз бла кёрмегенибиз кибик ауруу, талау кёрмей къалайыкъ, ол мында хар зат къуралып-куралып болгъанын ангылатады. |
| 1810 |
Кирши тартып жаннган ёртен, къаргъагъа къоркъуу салгъанды. Къаргъа тёрт жанына къарагъанды, галасха къалгъанды. Ёзге мадар тапмай, кёчер къайгъыгъа киргенди. Абадан баласын аркъасына салып, уча-уча барып, тенгизни юсюнде тохтап: – Ха, балам!. |
| 1811 |
Андан артыкъ къараялмам. Сени да ананг ёсдюргенди. Сен да мени тапханынг кибик, ёсдюрюрге борчунгду. Сен ананга этгенлей, мен да сеннге этерме, – деди. – Ыхы, сен меннге ахшы тюлсе, болсада кертисин айтдынг, – деп , тенгизден ётдюрюп, агъачха бошлап кетгенди. |
| 1812 |
Бир бёрю мардасыз ач болуп кетип бара, агъач къыйырында сюрюуден айырылып тургъан бир арыкъ къойгъа жолукъгъанды. – Аха, энди сени ашап бир тояйым, – деп, ауузун да кенг ачып, къойгъа чапханды.. Къой кюлгенди. Бёрю сейир болуп: – Неге кюлесе, мен бусагъат сени ашайма, – дегенде, къой:. |
| 1813 |
Мен да чегетге, – дегенди – Манга жол къой, келгеними кёрмеймисе, – деп бири айтханды. – Сен жол къой, мени келгеними уа сен кёрмеймисе, – деп экинчиси айтханды. Даулашхандыла-даулашхандыла да, болмагъандыла. Даулашхандыла-даулашхандыла, бири да бири айтханны этерге унамагъанды. |
| 1814 |
Аю, бёрю, сюлесин, тюлкю, борсукъ бирге жыйылгъандыла да Аллахха баргъандыла. Аллах аланы алларына арбазгъа чыкъгъанды да: – Сизге не керекди? – деп соргъанды. Бара туруб а оноулашхан этгендиле: Аллах бла тюлкю сёлеширикди деп. Сора тюлкю айтханды:. |
| 1815 |
Бизге тиймезге айт, – дегендиле. Киштик: – Аллах бла ант этеме – тиймем, – деп сёз бергенди. Аланы ол ушакъларын бир гитче сокъур чычханчыкъ эшитгенди да, киштикгеийнанмай, къоркъуп, гитчетешикгекирип, букъгъанды. – Антыга ийнанабыз, кел, жууукъ бол, – деп, чычханла эшикни ачхандыла. |
| 1816 |
Киштик киргенди, ызындан эшиклени къаты бегитгенди. Сёлеше келгенде, киштик аман акъыл этерге тебирегенди. Алай этген антын бузаргъа болмагъанды. Аны бузар ючюн сылтау чыгъарыргъа башлагъанды. Киштик огъурсуз ёнде, кесин кёпдюрюп, къуйругъунда къынгыр этип соргъанды. |
| 1817 |
Сени бир быдырынг болгъанлыкъгъа, мени юч быдырым барды, мен алыкъа тоймагъанма. Бизни сакъла да, бирге барырбыз. Тана бугъачыкъ анга тынгыламай, кеси аллына юйге кетгенди. Ол бара-баргъанлай, аллында ана бёрю тюбегенди. – Ашхы улан, жол болсун! – дегенди бёрю. |
| 1818 |
Сенден къоркъгъандан. – Арлакъгъа бир атлачы. Улакъ текечик арлакъгъа атлагъанлай, ана бёрю аны да къапханды да, къойгъанды. Бир талай замандан сора къозу къочхарчыкъ юйге тебирегенди. Азау таладан бери тигелегенлей, къарангы агъач ичинде биягъы ана бёрю аллында тюбегенди да:. |
| 1819 |
Оразай, жортууулгъа айланып, дунияны кёрюрге сюйгенди. Аллына адам ётмезча, жигитлиги да болгъан киши эди. Алай а не файда? Аны къатыны, нечик эсе да, эрини адамлыгъына тийишли, кесини да намысына ушагъыулу иш этмегенди. Эр бла къатынны арасында борч болгъан ийнамлыкъны бузгъанды. |
| 1820 |
Оразай кийик этни биширгинчи, нёгери ол эки адам башны къуууруп ашайды. Кийик этни да эки юлешип, экиси да ашайдыла. Алай а Оразай юлюшюн ашап тауусалмады. Атларын сорукъдургъандан сора, экиси да, къыдыра барып, бир къалагъа жетедиле. Алайда Оразайны нёгери, атындан тюшюп:. |
| 1821 |
Аха, энди, жортууул нёгерим! Мен, сени ызынгдан жетип, жол нёгер эт дегенимде, сен мени сауутуму-сабамы сыйырыр мурат бла нёгер этген эдинг. Мен ол затны сезген эдим. Энди ма, мени сауут-сабамы да ал! Мен былайда къаллыкъма, жолунг мамукъдан! – деп, къалагъа кирип кетеди. |
| 1822 |
Солтан да, Салиманы айтханын къабыл кёрюп: – Алырма, – деди. Къоншу эллеринде Сапра деп бир къызны Солтаннга келтиредиле. Ол кезиуге Салиманы онтогъуз жылы толгъан эди. Аны чырайы, акъылы, къоншу элледе юлгю болуп, хапарда, алгъышда да айтыла эди. |
| 1823 |
Не келсин, андан ары ала башха мадар этелмейдиле. Жаланда Салиманы: – Мени къатыма кел, мени тюбюме кел, – деп, жазыкъсынып чакъырадыла. Кёгет терекчикле уа: – Мени кёгетимден аша, уялма, Салима! – деп, жарыкъ болургъа кюрешедиле. |
| 1824 |
Эй, сен кимсе, не айланаса? – деп сорду. Салима акъылын жыялмайды, ол адамны соруу унада жууап этелмейди. Сора ол адам, Салиманы къатына келип, уллу тамаша болады. – Жаланнгачма, иги жаш, уялама, – деп, Салима кесин букъдурургъа кюрешеди. Уучу жаш, юсюнден тешип, Салимагъа кийим береди. |
| 1825 |
Кенг жауурунлу, узун бойлу Назир экинчи кюн, адам жатар заманнга, Салиманыда алып, юйге жетеди. Къартла Салимагъа бек къууанадыла. Кёп мычымай, анга кийим, орун, башха керек затларын да бередиле. Салима юйдегини бири болады. Талай кюнден Салиманы буруннгу сыфаты къайтады. |
| 1826 |
Салима былайда жашагъанлы, эки ай толду. Назирни да ызына къайтыр заманы жетди. Ол кезиуде ата-анасы Назирни: Юйдегили бол! – деп къысадыла. Назир не этерге, къаллай жууап берирге билмейди. – Кимни алсанг да – ал, эркинлик сендеди, – деп, къартла, жууукъла да къадаладыла. |
| 1827 |
Къагъытны къыйыры къоюнундан кёрюнеди. Акъырын туруп, Сапра ол къагъытны, жыртып, дуккул-дуккул этип атады. Орунуна уа: Назир, балабыз! Сени къатынынг чырт адам сыфаты болмагъан бир жаныуар тапханды. Салима кеси да намыссыз, жаныуар къылыкълы бола башлагъанды. |
| 1828 |
Салима эски жаулугъуну тюбюнден, кёз алмай, Назирге кенгден къарайды. Алай анга не Назир, не къалгъанла хазна эс бурмай, садакъачы сунуп турадыла. Бир кезиуде уа Назир, ойлаша келип: – Аланла! Бу садакъачы бир хапар айтса, иги болмазмы эди? – деп нёгерлерине сорду. |
| 1829 |
Айхай, иги болур, ол да адамды, бир жукъ биле эсе, соруп кёрейик! – дедиле ала да. – Эгечим, къайдан келесе, не айланаса? Бир хапар айт, тынгылайыкъ, – деди Назир. – Кёз кёргенними, къулакъ эшитгенними айтайым? – деп сорду Салима. – Кёз кёргенни айт! – дедиле. |
| 1830 |
Бу айтханхапарынгы мен ахырын, тюзюн билирге бек сюеме. Ол сен айтхан тиширыу бла сабийчик къайдадыла? Саумудула? Аланы къайда табаргъа боллукъду? – деп, Салимадан билирге изледи. Назир Салиманы къатына алай жууукълашханында, Салима аны бек уллу насыпха санады. |
| 1831 |
Ахчаны бегирек да сюйген бир къара шинли жашчыкъ, сабийлени ичинден чыгъып: – Мен элтейим! – деп, атны жюгенинден тутуп, Азретни юйю таба тебирейди. Кёзню къысып ачхынчы, Мурат Азретни юй аллына келип къалады. Мурат, жыр бла: – Иер салып миннгенде атына, Жау келалмагъан къатына,. |
| 1832 |
Жууукъ бол! Мени элимде, туугъан юйюнгдеча, ырахатланып жашарынгы тилейме. Мени юйлерими эшиклери сеннге ачыкъдыла, – деп, Муратны къолун тутуп, юйге чакъырады. Мурат излеп келген батыр досуну юйюне уллу хурмет бла киреди. Тамаша ариу жасалгъан юйде экиси да олтурадыла. |
| 1833 |
Экиси да, туугъан къарындашлача, бир бирин ийнакъладыла. Олсагъатдан тюрлю-тюрлю ашла, ичерикле келдиле. Сыйланып бошагъандан сора, Мурат солургъа жатады. Экинчи кюнню Эртденлигинде Азретни сюйген шапасы Хамзат, Азретге келип: – Эй, уллулугъу болгъан мени сыйлы ханым Азрет!. |
| 1834 |
Билгичле чакъыртып, Муратны алагъа кёргюзтеди. Жукъ этелмейдиле, башларын чайкъап, жашны аурууун билалмай кетедиле. Мурат а, кюнден-кюннге аман бола, тюз да юшюген гюлча болуп къалады. Аны хапарын эшитип, Абидат, къарт Зурумну чакъырып: – Мени уллу этген амма, жаным, айтчы!. |
| 1835 |
Бираздан а Абидат, келип, Муратны мангылайын сылап, къол жаулугъун анга къоюп кетеди. Мурат, кёзюн ачып, жан-жанына къарайды да, эс жыйып, орунунда олтурады. Сора Зурумгъа: – Бу неди, Абидатны къол жаулугъумуду?! – деп сорады. – Хау, балам, хау, муну Абидат сеннге берип кетгенди. |
| 1836 |
Азрет а, жанындан эсе бек сюйген Муратны саулугъун соруп, хар кюнден Зурумгъа келип турады. Зурум да анга: – Ай, балам, тюненеден бюгюн игирекди, алай алыкъа аны кёрюрге жарамайды, тура тур, артда келирсе, – деп къоя эди. Бир кюн а Мурат сюйгенчигине: – Наным, кёзюмю гинжиси!. |
| 1837 |
Бизни ишибиз былай бла тап болмаз, кел, барайыкъ да, къарындашынга айтайыкъ, – деди. – Мурат, жаным! Азретни сёзю барды: анга кёре, мен Хамзатха барыргъа керекме. Алай мен, сенден айырылгъандан эсе, ёлсем игиди. Кел, сен бир уллу бичакъ да, кебинлик да ал да, Азретге бар. |
| 1838 |
Хамзат кеси да, бек сюйген шапасы болгъандан сора да, хар тюрлю къыйынлыкъ ишледен сакълаучу тенгиди. Кёп сагъыш эте келип, ахырында Азрет: – Мурат, тенгим! Сен меннге бек къыйын затны сагъындынг, алай а, хо, сен айтханлай болсун. Эгечими сеннге береме. |
| 1839 |
Болсада ол кече башына жукъ да келмейди. Танг атады да, Хамзат биягъы шапалыкъ ишине тохтайды. Кеси уа Муратха къалай этип дерт жетдирейим деген акъылдады. Азрет, энди Хамзат Муратха дерт этмез деп, къайгъысызды. Арадан бир талай заман ётеди. |
| 1840 |
Келин, сен аланы бир кёрсенг эди! – дегенди. Адилгерийни къатыны анга: – Аллах-Аллах, сен алай тангкёрдю этерча не келтиргенди бу?! Мен аллыкъ зат а жокъду, Адилгерий болмай, мен сатыу этмеучюме. Сукъланнганынг бар эсе, быллай бир термилмей, кесинг алып къойсанг а! – деди. |
| 1841 |
Сора, секирип, атдан тюшгенлей: – Салам алейкум, Занланы Адилгерий! – деп, къолун узатады. – Алейкум салам, – деп, Адилгерий жашны къолун тутады. Саламлашып, экиси да къыртышха олтурадыла да, жаш: – Адилгерий, не айланаса, сен бери къайдан чыкъгъанса? – деп сорады. |
| 1842 |
Сора: – Муну бла бизни аллыбызда тауну башына бир къарачы! – дейди. Адилгерий къарайды да: – Да ол тауну башында, бир акъ юйледен сора, мен кёрген зат жокъду, – дейди. – Аха, Адилгерий, тауну башында акъ юйлени кёре эсенг, сени къатынынг ма ол акъ юйледеди. |
| 1843 |
Да кёргенден не файда? Бу факъыраны бери нек жибергенсиз? – деп къыжырады да, аскерлери мени тюйюп, ёлтюрюрге аздан къоюп къыстадыла, – деди. – Алай эсе, Адилгерий, энди къалай этерге дейсе? – Да, тейри, энди уа мен не айтыргъа да билмейме. – Сора сен иги сагъыш эт!. |
| 1844 |
Муратынг неди? Не сагъыш этдинг? – деп сорады. – Тейри, билмейме, мен акъыл этеллик зат жокъду. – Алай эсе, мен сеннге эки сайлау берейим: сюйсенг, ол сен кёрген аскерни бичакъ бла бир жанына тыяса, сюйсенг а, ол темир къабакъны ууатып, къатынынгы алып чыгъаса. Къайсын этелирсе?. |
| 1845 |
Энди уа къалай этебиз, Адилгерий? – деп сорады жаш. – Не затха? – дейди Адилгерий. – Мени да къыйыным барды, къатындан меннге да юлюшюмю бер! – Мен сени къыйынынгы, адамлыгъынгы да къайтармай къалай къоярма?! Сен меннге этген адамлыгъынгы эки кере къайтарып, кёлюнге жетерме. |
| 1846 |
Адилгерий! Аны ючюн сени жюрегинг къыйналмасын, – деди жаш. – Бу иш дунияда билинир сыйсыз ишди. Сен иги ойлачы! Адилгерийни къатыны кесини эрин абирек Жантемирни аскерине чурукъ табанлары бла тюйдюрюп къыстатханды! – деп жайылсамы иги эди?. |
| 1847 |
Мени акъылым бла, тюз этгенбиз. Сен, Адилгерий, бу къатынны къатын этип тутаргъа керек тюл эдинг. Ол сеннге къатын боллукъ болса, сеннге ол къыйынлыкъны берлик тюл эди, аны себебли, жюрегинг жарыла жашагъандан эсе, аны ёлюп кетгени игиди. Къайгъы этме! Сен къатын табарса. |
| 1848 |
Тынчлыкъ-саулукъ хапар сорадыла: – Адилгерий, къатынынгы тапдынгмы, къалай болдунг? – дейдиле. – Къатынымы тапханма. Бир къауум тенг бла барып келтирирме деп, къоюп келеме. Аны ким урлагъанын а келгенден сора билирсиз, – деп къояды. |
| 1849 |
Бары да бирден: – Ой, сау бол! – деп, жарыкъ жууап къайтарадыла. – Мени сизни бла бир сёзюм бар эди, – деп, Адилгерий бек артда бир акъ сакъаллыны юсюне барады. Акъ сакъаллы: – Мени Тамадама бар! – деп, кеси аллындагъын кёргюзтеди. |
| 1850 |
Аллах-Аллах, бизни къонакъдан сюйгенибиз жокъду! Жюрюгюз, жашла, – деп, ишни къоюп, бары да къошха тебирейдиле. Сора Адилгерий ол къарасакъал кишиге: – Къонакъны сёзюн къонакъбай жулады, айып этме! Къарындашларынгы барындан да сен жашса деп тюшюнеме, – деди. |
| 1851 |
Аллах-Аллах, Занланы Адилгерий таныулу адамды, бизни сенден къачар жерибиз жокъду. Алай биз да бир сорушайыкъ, – деп, тогъуз къарындаш да кенгеш боладыла. Сёз тылпыулары: – Бизни эгечибизни Занланы Адилгерийден артыкъ тийишли болуп ким тилей келликди? Берирге керекбиз. |
| 1852 |
Да нек тиеди жаныма? Айт, бир да къоркъма! – Ахшы эгечим, сени тилей, Занланы Адилгерий деп, халкъ ортасында адамлыкъ, жигитлик бла да аты айтылгъан бир адам келгенди. Да энди, кесинге сормай, къалай жууап берирге билмей, мени келгеним анданды. – Ха-ха-ха, – деп кюледи къыз. |
| 1853 |
Да, жанымы къыйыры, сиз тогъуз къарындашым да ыразы болупму жетди? Бу соруу меннге? – Угъай, сенден сёз эшитмей, биз ыразылыгъыбызны да билдирмегенбиз. Сен айтханнга кёре этерикбиз нени да. – Алай эсе, мен сиз айтханнга ыразыма. |
| 1854 |
Кеси да былай къамишге киргенди, – деп сюйюндю. – Адилгерий, энди уа не тукъум къатын алдынг? – деп сорду. – Энди уа, сени ахшылыгъынгдан, аламат къатын алгъанма. Кел бизни бла, мен жарагъандан уллу той этерикме. Сени къыйынынгы да унутуп турмайма, къайтарлыкъма, – деди Адилгерий. |
| 1855 |
Да, сау бол, жан эсен болса, баргъан да этербиз. Алай а жангы алгъан къатынынгы былайда бир кёрсем, бек ахшы эди. Адилгерий алыкъа жукъ да сезмейди. – Айхай да, бусагъат кёрюрсе, энди чыгъа болур, ашыкъма, – деди Адилгерий. – Да мени кёп сакълар заманым жокъду. |
| 1856 |
Алай эсе, сабыр бол! Мен аны алып келейим, – деп, Адилгерий ызына къарамаздан къамишге кирип барады. Жаш а, тез окъуна къыз болуп, Адилгерийни аллындан чыгъып: – Адилгерий, къайры бараса? – деп сёлешди. – Да мен сени излей барама, – деди Адилгерий. |
| 1857 |
Жигитни биринчи юй бийчесин урлап кетедиле. Экинчисин кеси сайлап алады. Жашауда болдурулгъан бу эки хал адамны ич дуниясын айный баргъанын ачыкълайды. Тазрет деген батырлыкъ жомакъгъа ушаса да, мында жигитликден эсе, юй-турмуш бла байламлы болумла уллуракъ жер аладыла. |
| 1858 |
Аха, ханнга энди киеу табылды! – деп, уллу къууанчда ишни болдурур жолуна киришедиле. Жашны да сыйлы къонакъ отоугъа элтедиле. Юсюне шапала саладыла. Эрикмей турурча, жырчыланы чакъырадыла. Табылгъан Саубар, бир уллу ханны баласыча, жарыкъ жыйынны тёрюнде эркеленип олтурады. |
| 1859 |
Тоюн-оюнун бек къууанып этгенбиз, – деп алгъышлайдыла. Ёхтем хан, ол сёзлени эшитгенде, къара дыгаласха къалады. Мыйыкълары, къашлары забача сюеледиле. Кёкюреги кёрюкча урады. Алгъыш этгеннге жууап къайтармай, къутургъан халлы жюрюйдю. |
| 1860 |
Харибни да атасы ёледи. Быланы юйюр жашаулары оюлады, иги муратлары тюнгюлюуге айланады, жарлы боладыла. Жарлыны жууукъ этерге уа ким сюйгенди? Хариб бла Санамны он бешишер жыллары толады. Санамны сюймеклиги бекден-бек ёседи, Хариб да аны кибикди. |
| 1861 |
Аталары къол тутушуп этген бегимни юсюнден а къыз бла жаш жукъ да билмейдиле. Кюнлени биринде Харибни анасы: – Сени жауунг жарлы болсун. Жарлыны юсюнде итни сыйы окъуна болмаз, сёзю уа чапыракъдан ётмез. Онглу кюнюнгде татахынг онгсуз кюнюнгде бурунун чюелтир. |
| 1862 |
Ичинден ыйлыкъса да, абери айтмай, юй бийчем бла да бир кенгешейим деген сылтау бла, келечини ызына ашырды. Сора, барып, хапарны къатынына билдирди. Къатыны гогушча кёпдю, кёкге минди, жерге тюшдю. – Э киши, сен, уялмай, меннге ол сёзню айтып къалай келдинг?! Акъылынгданмы шашханса?!. |
| 1863 |
Харибни аман кюнлери башландыла. Аны думп этер ючюн, ырысхы, мал да аямадыла. Ол ишледен а Санамны арталлыда хапары жокъ эди. Къызны атасы бла анасы, Хариб кибик, эки жарлыгъа кёп харекет, мал да берип: – Не да этигиз, Харибни жоюгъуз. |
| 1864 |
Сау болсакъ, дагъыда унутмабыз, – дедиле. Кюнлени биринде ол эки жарлы да, Харибге барып: – Бизни бла уугъа кел, – деп алландырдыла. Ючюсю да, жарашдырылып, ючкюнлюк уугъа кетдиле. Эки кюн айланып, ючюнчю кюн бир къалын агъачны ичинде азыкъгъа тохтадыла. |
| 1865 |
Алайчыкъда ол экеуден бирлери: – Хариб, сен да, биз да бир кесеу башны жилтинлерибиз. Алай сен бюгюннгю ишге шагъырей тюлсе. Биз Санам бла сени арагъызны бир кесек билебиз. Къолларындан келип, аны ата-анасы къызларын сеннге берлик тюлдюле. |
| 1866 |
Бизни да, Харибни жоюгъуз деп, сениуугъа чакъыртханла ала болгъандыла. Биз сени бек сюебиз, жашауунгу да аяйбыз. Сен бир бёлек заманнга деричин элингден жанла. Халгъа къара да, андан ары иш кеси кесин кёргюзтюр. Биз а сени ёлтюрдюк дербиз да, барырбыз, – дейди да, Харибден айырыладыла. |
| 1867 |
Хариб агъачда кеси къалады. Бара барып, жолда къарангы болады да, бу жатып къалкъыйды. Эртденбласында уа, айлана, бурула, чырмаша барып, бир бийик тёбеге ёрлейди. Сора, къарап, узакъда бир тютюн чарс кёреди. Анасы бла Санам да эсине тюшедиле. |
| 1868 |
Нюрлю бети – саз, жарыкъ кёлю мудах болады. Ышармай, кюлмей, булут ургъан кюнча, мутхузлай турады. Атасы бла анасы да къайгъыгъа къаладыла. Бир кюн а къызны атасына бир къуртха къатын келип: – Сени къызынг, эригип, мудах болуп, амандан-аманнга кетип барады. |
| 1869 |
Бу киши, айланып, отуз тогъуз къул бла къыркъ къарауаш табады. Ишин болжалына къуртха айтханча толтурур ючюн, энтда бир къул табып, къыркъ адам этерге керек болду. Ол бир адамны уа табалмады. Сора биягъы къуртха къатын, келип: – Уллу бай!. |
| 1870 |
Хариб, карандашны алып, кесини къулланы ичинде болгъанын билдирип жазады. Санам Харибни ол жерде болгъанын толу биледи. Сора, къуртханы кенгеш нёгерге алып: – Къалай этейим? – деп сорады. Къуртха, Санамны муратын ангылап, кесине жукъ да айтмай, тюзюнлей къызны атасы байгъа барады. |
| 1871 |
Байгъа: – Къулла энди гюл бахчаладан кетсинле. Санам эригип турады, кёзюн ачар, бахчагъа чыгъып, бираз айланнган да этсин, – дейди. Бай эркинлик береди. Къуртха, къайтып келип, къулланы бахчадан чыгъарып, Харибни букъдуруп, къызгъа келеди. |
| 1872 |
Дунияда нелерин да унута, бир бирин мукъуладисча тартып, къаты къучакълашдыла. Иги кесекден сора, айырылып, бир бирине къарап, ахсынышдыла. Къыз, бир кесек эс жыйып, жашха: – Сен былай тура тур! Мен сеннге юч эшек жюгю алтын жиберейим. |
| 1873 |
Ызы бла, атама барып, сюйген жашым барды, мени анга бер дейим. Ол, сени жояр акъылгъа кирип, адамла жиберсе, бир эшек жюгю алтын берип, башынгы жулурса. Мен а, ишни болумун билип, сени табарма, – деп, кетеди. Хар нени да керегича этгенден сора, къыз, барып, муратын атасына айтады. Атасы:. |
| 1874 |
Къайдады жаш? – деп сорады. Къыз аны болгъан жерин айтханда, атасы, чамланып: – Не бери алып келигиз, неда ол болгъан жеринде ёлтюрюгюз! – деп, адамларын жибереди. Ёлтюрюрге баргъанлагъа бир эшек жюгю алтын берип, Хариб башын къутхарады. Ала да байгъа:. |
| 1875 |
Къызны атасына хапар жетгенде, атасы, жыйын къурап, жашны ёлтюрюрге ызындан тебирейди. Сюрюп, жолда жетедиле. Жашны, байлап, келтирип, халкъ аллында ёлтюрюрге тебиреген заманларында уа, къуртха къатын, чыгъып: – Эй, бай, дуния байлыгъы биреуде къалмаз. Къан тёгюуде бала болмаз. |
| 1876 |
Биз туугъунчу, буруннгу ёмюрледе бир къызны эки жашда бирча сюйюп болгъандыла. Къыз жашланы экисине да сёз бере тургъанды. Ахырында жашла экиси да, къызгъа барып: – Къайсыбызгъа келесе, тюзюн айт! – деп, къысып тохтагъандыла. Къыз, экисине да къарап:. |
| 1877 |
Не къайгъынг барды? Къолубуздан келген зат бла болушурбуз, – дейди жаш. – Да къайгъым а олду: юйдегили болууда муратыма жетер ючюн, башлары къара эки акъ ат табаргъа керекме! – Аха! Къайгъынг ол эсе, андан къыйын къайгъыдан Тейри сакъласын, атдан тюш!. |
| 1878 |
Атланы да табарбыз, – деп, юйге чакъырды. Жашны сёзюнден умутлу жылыуну сезгенде, къонакъ, атдан тюшюп, юйге кирди. Жашны къатыны бла саламлашды. Суусап ичеди, ашайды, ызы бла таянып солуйду. Жолоучу, ырахатланып, ызы бла жолуна тебирегенде, къонакъбай:. |
| 1879 |
Юйдегили болуп, бир-эки жыл озгъандан сора, жаш, атланып, ол акъ атланы табып берген жашны юйюне къонакъгъа барады. Болсада бу жол барыуу алгъын жолча болмады. Жашны къатыны ёлюп, башын уллу бушуу басып тура эди. Къайгъы сёзю бла къонакъ муну бушуууна къошулады. Жюрегин жапсарады. |
| 1880 |
Аны эшитгенлей, бу нёгерини къатынын, сыйлы кийимле бла кийиндирип, эрине алып келеди. – Былай нек этген эдинг? – деп сейирсинип, тенгине сорады. Ол заманда жаш: – Ахшылыкъ унутулмайды. Сен, мени танымагъанлай, меннге этген адамлыкъны мен да толтуруп къайтарыргъа борчлу эдим. |
| 1881 |
Бир ауукъ жылны къадалып ишлеп, кюрешип, юй жашауларын къолай этеди. Кюнлени биринде атасы, Махмутну чакъырып: – Жашым, энди биз да къарт болгъанбыз. Биз саулукъдан юйдегили бол, – деп сёлешди. Махмут, жюйрюк атына да минип, къыз кёре жайылады. |
| 1882 |
Сау бол, жууукъ бол, кечги къонакъ, – дедиле жашла да. – Жигитле, бюгюн бу элде адам ёлгенмиди? – Да, хау, бир ахшы жаш ёлген эди да, ингир ала басдыргъандыла. – Аны юйю къалайдады? – Ма ол тёбени аллына барсанг, Жылагъан тауушларын эшитирсе. |
| 1883 |
Балам, бизге болгъанны сурама. Жашымдан туугъан кёз жарыгъымы бюгюн жер тюбюне кёмгенбиз. – Амма, андан сора, бюгюн бу элде адам ёлюп басдырылгъанмыды? – Угъай, балам, андан башха, киши да ёлмегенди. Къара кюн жангыз мени балама келгенди. |
| 1884 |
Алай болса да хапарын айтхан да аны кёрген кибикди. Махмут бла Алакёз деген жомакъда тамашалыкъ шарт да тюбейди сейир жаныуар, Алай жашау-турмуш халла уллуракъ жер аладыла. Бир жаш адам, юйдегили болур ючюн, бир талай сынаудан ётеди. |
| 1885 |
Мараучу, уугъа айлана барып, бир жугъутур ёлтюргенди. Аны терисин алып, агъач ичинде асырай тургъанлай а, юсюне бир агъач киши келгенди. Жууугъуракъ да жанлап, агъач киши мараучугъа: – Чох-чох, – дегенди. Мараучу иги онгсунмагъанды, болсада ол да:. |
| 1886 |
Жукъласакъ, бизни кёзлерибиз уллу болуп, ачылгъанлай, жылтырап турадыла, – деди. Сора: – Сизни кёзлеригиз а къалай боладыла? – деп, кеси да сорду. – Да бизни уа бир кёзюбюз барды да, жукъласакъ, къып-къызыл болуп турады, – деди ол да. Бир кесек замандан агъач киши жукълайды. |
| 1887 |
Кёзю къып-къызыл болуп, жилтинлери кёкге учадыла. Ол заманда мараучу жатхан жеринден шош турады. Кесини орунуна бир зылды салады. Аны юсюне жамычысын жабады. Ызы бла ушкогун алып, терек башына минип, агъач кишини атып, тюз кёзюнден урады. |
| 1888 |
Агъач киши къыжырап турады да, къатында зылдыны жамычы бла бирча туурап, ызы бла, къычырыкъ этип, агъачха чабады. Ол кезиуде мараучу къачып къутулады. Бир заманда агъач кишиле, ол жаралы агъач кишини къычырыгъына чабып жетип: – Уо, не болуп къалды сеннге? Ким чыгъарды кёзюнгю?. |
| 1889 |
Хакъынгы аман этмем, – дегенди. Байгъа жалчыуа керекэди. Алай жалын аз тёлер умутда багъалы этдире эди. Жашны жалгъа кирмей амалы жокъ эди да, тауусум этип, жаш бу байда бешжыллыкъ жалгъа тохтагъанды. Жангы жалчысы эшикге чыгъып тебирегенлей, бай:. |
| 1890 |
Байда бу жаш толу беш жыл жалчы болуп турады. Ол беш жылны ичинде бай, кереклиде-керексизде да, анга Итдентуугъан деп къычыра эди. Жал кезиую чыгъып, хакъчыгъын да алып, жаш кетип тебирегенди. Жал хакъгъа берген малын кёзю къыймай, бай аны ызындан: – Ой, Итдентуугъан, къайры кетип бараса?. |
| 1891 |
Бери къайт, сёзюм барды, – деп къычыргъанды. Жалчы, ызына къайтып келип, байны къатына баргъанды. Жашлыгъына хорлатып, къысхатамакъ да болмай, ырахат: – Итден мен туумагъанма, итден сен туугъанса. Мени уа атым ма былайды, – дегенди да, атын айтханды. |
| 1892 |
Къыз анга хапарын айтханды. Сора экиси, юйленип, бирге жашау этип башлагъандыла. Къызны жюзюклерин, сыргъаларын сатып, аны бла бираз кечиннгендиле. Андан сора жаш иш излей кетгенди. Бара барып, узакъ элде бир байгъа ишге жарашханды, малчы болуп, юч жыл турургъа сёз бергенди. |
| 1893 |
Сора къыз, къууанып, сейир-тамаша болгъанды. Алада кюзгю болмагъанды. Къыз, атасына барып: – Муну багъасына не дей эсе да, берип, меннге алчы, – деп тилегенди. Атасы да ол кишиден тилеп, ол да сатаргъа унамагъанча этип, эм ахырында юч тюмен алтын ахчагъа сатханды. |
| 1894 |
Андан сора бу бай, барып, жарлы жашны къатынына ол ахчаланы бергенди. – Эринги биржыллыкъ хакъыды, энди эки жылдан келликди, былагъа юй ишлетсин деп ийгенди, – дегенди да, кетгенди. Бай ызына келгенинде, жаш хапар сорады. Бу да: – Тура эди тынч-эсен, – деп къояды. |
| 1895 |
Бара барып, дагъыда бир башха элде бир байда кече къалыргъа къайтады. Сора муну аллына ушхууур салгъандыла да, къолларына къазыкъла алып, ючеулен тёгерегине сюелгендиле. Бай, къоркъуп: – Не этесиз? – деп соргъанды. – Чычханла ашаргъа къоярыкъ тюлдюле, – дегендиле ол ючеулен. |
| 1896 |
Киштикчик эрлай чычханланы барын да сойландыргъанды. Аны кёрюп, къонакъбай: – Кеси тартхан бир алтын берейим, бу киштикни меннге сат! – деп тилегенди. Къонакъ да, хо деп, киштикчикни кеси ауурлугъу тенгли алтыннга берип, жолуна кетгенди. Сора, бара барып, жарлы жашны юйюне жетгенди. |
| 1897 |
Тура эди тынч-эсен, ийген ахчанга къууанды, салам айта эди, – деп къойгъанды. Юч жылы жетип, жаш эли, юйю таба кетгенди. Кетип бара, ызындан бир киши жетгенди да, биргесине келгенди, чыртда сёлешмегенди. Жаш: – Нек сёлешмейсе? – деп соргъанында, ол:. |
| 1898 |
Кирсе, аны ичинде бир дорбун, анда уа – бир ариу къыз, бир уллу макъа, бир жаш. Саламлашханларындан сора, ол жаш мынга: – Жаш, бу макъамы ариуду, огъесе ол къызмы ариуду? – деп соргъанды. Жаш, экисине да кезиу къарап: – Жюрегинг къайсысын сюе эсе, ол ариуду, – дегенди. |
| 1899 |
Кетип бара, кеч болуп, была бир жерде тохтайдыла. Жарлы жаш: – Келигиз, сыртда къалайыкъ, – дейди. Алай а жёнгерлери, унамай, къулакъ ичинде къалгъандыла, бу уа сыртда къалады. Кече бир уллу ырхы келгенди да, жолоучу жёнгерлерин алып кетгенди. |
| 1900 |
Хайыр болсун! Не кёрдюнг? Айт, тынгылайым, – деп, атасы Юсюпню къатына олтурады. – Ай да, кюн да, онбир жулдуз да тюз башымдан чыгъып, мени тёгерегиме айланып, баш уруп кёрдюм, – деп, Юсюп тюшюн айтады. – Ай бла кюн ананг бла меннге кёрюнедиле. |
| 1901 |
Юсюп, кимни да кёзю тохтарча, бек ариу жаш болгъанды. Арадан талай заман ётгенден сора, жарым патчахны къатыны Юсюпню сюе башлайды. Бир кюн ол къатын, жюрек сезимин ичинде тыялмай, Юсюпге сюймеклигин айтады. – Ол дегенинг неди? Мен сеннге анамса деп турама, – деп, Юсюп чарлайды. |
| 1902 |
Жарым патчах, ачыуланып, Юсюпню тюрмеге салдырады. Юсюп болгъан тюрмеде уа, аманлыкълары чыгъып, патчах тутдургъан эки нёгери болгъандыла. Аланы бири, Юсюпге къарап: – Алан, сени тюшден хапарынг жокъмуду? Бюгече тюшюмде патчах бла бир тепсиде ушхууур ашап кёрдюм, – деп сорады. |
| 1903 |
Жаш адамны дунияда болмагъан ариулугъу, тёгерегинде кёп тюрлю зарлыкъ туудуруп, анга кёп тюрлю зорлукъ, жарсыу сынатханды. Алай аны терен акъылы, тюшледен хапары болгъаны, жашауда белгилени магъаналарын ачыкълай билгени анга жауларын хорларгъа себеблик этедиле. |
| 1904 |
Жарашдырып, ючюсю да хапарны хар бири кеси ангылагъаныча айтып: – Сюд эт да, арабызны айыр, – дегендиле. Эфенди да аланы: – Эй, асыл адамла, бош даулашасыз, ораза бюгюн огъай, тамбла жабылады, ораза тамбла тутуп башлагъыз, – деп ашыргъанды. Ала да кетгенлей, эфенди къатынына:. |
| 1905 |
Эртде заманлада бир къызгъанч адам жашап болгъанды. Ашамаз эди, ичмез эди: ишлеген ахчасын жыйып турур эди. Бир ауукъ жылны ичинде кюбюрчек толу бир алтын жыяды. Ол адам, асыры къызгъанчдан, алтынларын кесинден окъуна аягъанды. Кёзю бла кёрсе да, къолу бла тиерге уа – къайда!. |
| 1906 |
Алай къызгъанч эди ол. Ахырында ол адам алтынларына къул болуп къалгъанды. Кече-кюндаакъылы-сагъышы алтынларында эди. Биреу алтынларымы урлап кетсе, мен не этерикме? – деп, кёзюне жукъу кирмей башлайды. Сора: Былай этип турургъа жарарыкъ тюлдю, – деп, алтынларын къабырлада басдыргъанды. |
| 1907 |
Алтынларымы урлагъандыла! Тюз былайда басдыргъан эдим! – деп тюе эди ол киши кесин. – Алтыны болгъан алаймы этеди? Халкъча, юйюнгде тутуп, керекден-керекге жоя-жоя турсанг эди уа! – дегенди жолоучу. Къызгъанч, алтынларын керти да жоярыкъ кибик, жюрегине къоркъуу кирип:. |
| 1908 |
Юйню мюйюшюнде уа бир башкес, балтасын да къолуна алып, сакълайды. Тиширыу: – Жанымы къоюгъуз, тилейме. Мени хатерими этмесегиз да, къарынымда сабийге жаныгъыз аурусун, – деп жалынды. Алай ол адамла аны жазыкъсынмадыла, урдула да, ёлтюрдюле. |
| 1909 |
Дагъыда бираздан а бир уучу жашны сюйреп кийирип келдиле. Жаш: – Жанымы сау къоюгъуз! – деп, бек эриулю тиледи, алай аны да урдула да, башын кетердиле. Хар ёлтюрюп баргъан адамларындан чыкъгъан къанны уа ит тегенелеге къотара эдиле. Ёлюклени артда къайры эсе да элтип кете эдиле. |
| 1910 |
Къонакъла да ашаргъа-ичерге киришдиле. Бир заманда Зайнаф киеуге: – Бюгече тюш кёрдюнгмю? – деп сорду. – Бизни тоюбузну-оюнубузну болмаса, башха зат кёрмегенме, – деди ол. – Да мен а сейир тюш кёргенме, – деп, Зайнаф тюнене кече уручуланы юйлеринде болгъан ишлени тюшюнча айтды. |
| 1911 |
Алайлай киеу, ишни осалгъа тергеп, ёрге туруп башлады. Зайнаф: – Олтур, олтур, мен алыкъа тюшюмю айтып бошамагъанма, – деди да, хапарын андан ары бардырды. Сора: – Ийнанмай эсенг, ма ол сиз ёлтюрген тиширыуну бармагъы, – деп, букъдуруп тургъан жюзюгю бла бармакъны кёргюзтдю. |
| 1912 |
Кими мудах, кими да жарыкъ болуп, элни адамы юйюне къайтады. Ол жыл къыш Эртде тюшген эди. Жашчыкъла аямай бузда ашыкъ ойнай эдиле. Орадада, атланып, жолгъа чыгъады да, ашыкъ ойнай тургъан жашчыкълагъа тюбейди. Жашчыкъла кимни ашыгъы озгъаныны юсюнден даулашханлары къулагъына чалынады. |
| 1913 |
Жашчыкъ бишген ётмекни, сермеп алып, къолтукъгъа уруп, юйге кетерге башлады. – Тохта, иги жаш, – дегенни айтды кёсе, – бу иги ётмекден мени да юлюшюмю бер. – Не юлюш берликме мен сеннге? – деди жаш. – Да мен сеннге керексизгеми ётмек этип кюрешгенме? – Ким тилеген эди сенден ётмек эт деп?. |
| 1914 |
Ахшы, алай эсе, ётмекни былай сал. Экибизден ким тап ётюрюк айталса, ётмек аныкъы болур, – деди кёсе. – Болсун. Алгъа сен айт! – деди жашчыкъ. – Мен, – деди кёсе, – бу сен кёрген тирменимде бир кечеге жюз арба будай тартып чыкъгъан кечелерим болгъанды. |
| 1915 |
Оу-у! Ол а ётюрюкмюдю?! – деп кюлдю жашчыкъ. – Энди кезиу мениди. Жаз башында, хар ким акътереклерин ариулагъан заманда, бизни къоншубуз да тереклерини бутакъларын жукъарта тебиреди. Аны кесген бутакъчыкъларындан бирин алдым да, юйге келтирдим. |
| 1916 |
Сора, жерни къазып, ол акътерек бутакъны орнатдым. Суучукъ къуя, суучукъ къуя, ол терекни, ёсдюрюп, уллу этдим. Ол, ёсе-ёсе кетип, кёкге жетди. Терегими кёкге жетгенин билип, кесими да ары чыгъарлыгъым келди. Терек сыйдам эди, не къол бла тутар, не аякъ салыр жери жокъ эди. |
| 1917 |
Кёкге чыкъгъан да алай тынч тюлдю. Къыйын болса да, чыкъдым. Ой, чыкъсанг а, аллайгъа чыкъ! Тёп-тёгерек, кёз тутхан къадарда, адамны басдыргъан будай, тенгиз чайкъалгъанча, чайкъала тура эди. Биргеме оракъ да ала чыкъгъан эдим да, мычый турмай, будай оруп башладым. |
| 1918 |
Ичин жарып къарагъанымда, тюлкюню къарынында – бир къагъыт. Ма ол къагъытда: Кёсе, ётмек жашха къалады! – деп жазылып тура эди. Жашчыкъ, ётмекни къолтукъгъа уруп, кетип башлады. – Шо, Аллах ючюн, бир къапдыр! – деп тиледи кёсе. – Жанынг чыкъса да, къапдырмаз эдим, – деди жашчыкъ. |
| 1919 |
Ананг ёлмесин, шо эки шай багъасы ётмекчик сат, – деп жалынды кёсе. – Бер эки шайынгы! – деди жашчыкъ. – Эки шайны юйде берирме, бусагъат жанымда ахчам жокъду, – деди биягъы хыйлачы. Жашчыкъ эки шай багъасы ётмек кесип, кёсеге берди. Къалгъанын а юйге алып келди. |
| 1920 |
Жашчыкъ къыйырындан кесилген ётмекни юйге алып келгенинде, анасы: – Ётмекни жартысы уа къайдады? – деп сорду. – Эки шай багъасын кёсеге сатханма, – деди жашчыкъ. – Кёсе берген эки шайынг а къайда? – деди жашчыкъны анасы. – Кёсе юйде берирге айтханды, – деди жаш. |
| 1921 |
Барып, бусагъатдан алып кел! – деп, анасы жашчыкъныкёсени юйюне жиберди. Жашчыкъ кёсени арбазына келгенинде, кёсени къатыны юзгеле жыя тура эди. – Кёсе юйдемиди? – деп сорду жашчыкъ. – Юйдеди. Не этесе кёсени? – деп сорду къатыны. |
| 1922 |
Эки шай берлик эди да, аны алыргъа келгенме. – Ой харип, кёсени къайгъысы сени эки шайынг тюлдю. Ол ёле турады, – деди кёсени къатыны. – Ай таланнган, ёле тура эсе, жарлы кёсени кёре кетейим, – деп, жашчыкъ юйге кирди. Кёсе, жатып, жан бере тура эди да, жашчыкъ аны къоюп кеталмады. |
| 1923 |
Сен болушмасанг, меннге киши болушурукъ тюлдю. Кёсени сюйген адам жокъду, – деди кёсени къатыны. – Да болушайым, харип, болушайым, – деп, жашчыкъ эшекни арбагъа жекди. Была экиси да, кёсени ёлюгюн арбагъа салып, къабырлагъа жетдиле. Сора, элтип барып, ёлюкню бир эски кешенеге сукъдула. |
| 1924 |
Сен бар, мен бар болдула. Даулаша келгенде, аладан бирлери барып къараргъа таукел болду. Уручу, къоркъа-къоркъа, кешенеге жууукълашды. Ол да кешенени терезесинден бери къарагъанлай, кёсе, аны бёркюн сермеп алып, жашчыкъгъа: – Ма, эки шайынг ючюн! – деп берди. |
| 1925 |
Бир элде юч эгиз къарындаш жашап болгъандыла. Ала бир ёгюзню багъып семиртгендиле. Ол ёгюз, асыры жылтырагъандан, кёз къаматханды. Къарындашла аны суу ичерге жиберселе, эл анга тамаша этип къарай эди. Аллай семиз ёгюз бу тийреледе ёмюрден бери да болмагъан эди. |
| 1926 |
Аны бир кёзю уа сокъур эди, – деп къошады. Эртден аяз бетлерин сылай, жан-жанларындан чыпчыкъла да жырлай, чибинле да жангы къозгъала, жолоучула, тохтамай, кетип барадыла. Былагъа биреулен жолугъады да: – Жол болсун, ахшы уланла! – деп саламлашады. – Ой, сау бол!. |
| 1927 |
Жол Аллах берсин! – дейдиле къарындашла да. – Жашла, былай ары хАюан озуп иш кёрюрмю эдигиз? – деп сорду ол адам. – Сен излеген къадырмы эди? – деди жашладан бири. – Къуйругъу уа чубурму эди? – деди экинчилери. – Кёзю да сокъур? – деп къошулду ючюнчюлери да. |
| 1928 |
Ай, юйюгюзге ахшылыкъ кирликле, къадырмы эди деп соргъанла сиз тюлмю эдигиз? – Биз эдик. – Алай эсе, къалайда кёргенигизни айтыгъыз, – деди жолоучу. – Биз сени къадырынгы кёрмегенбиз сора, къалайда кёргенибизни къайдан айталайыкъ? Даулаш кёпге созулду, жолоучу ишекли болду. |
| 1929 |
Ол къадыр да бир жанына айланып отлагъанды ансы, бирси жанында отлагъан ызы жокъ эди. – Ол да хайыр. Чубур болгъанын а къалай билдигиз? – Чыкъда баргъан хАюанны тёрт аягъы тёрт ыз къояды, къуйругъу да, сюйрелип, ыз этип барыргъа керекди. Бу жолда уа бешинчи ыз кёрюнмей эди. |
| 1930 |
Ол а къабырлада битген будайданды, – деди тирменчи. Сосурукъа тез окъуна къойчусун да чакъыртды. – Ол къонакълыкъгъа союлгъан къой къайда ёсген эди? – Ол а, – деди къойчу, – анасындан ёксюз къалып, итле бла аш ашап ёсген эди. Мычымай, анасына барып, Сосурукъа:. |
| 1931 |
Анам, мени атам бармы эди? – деп сорду. – Атанг болмай а, атанг бар эди, алай сен некяхсыз туугъан эдинг. Бийибиз некях этдирирге унамай, атанг бла мен бек кёп къыйналгъан эдик. Сосурукъа жашланы билгичле болгъанларын ангылады. Сора, ала олтургъан отоугъа келип:. |
| 1932 |
Андан бек а, кесини ниет къарыуу, акъылы, сёзге усталыгъы бла ол аны аякъ юсюнде туралмазча этеди. Жомакъны эки жигитинден бири шайтан болгъанлыкъгъа, ол керти да болгъан, тюбеген затха саналгъаны ючюн, бу чыгъарманы насийхат халлы жашау-турмуш жомакъгъа санаргъа боллукъду. |
| 1933 |
Ахшы, – дейди уручу, – келсин мени бла. Мен анга кесим билгенни юйретирме. Алай бла жашчыкъ уручу бла жолгъа атланады. Кетип бара, была жолда бир улакълы эчкини башындан тартып баргъан кишини кёредиле. – Кел, ол кишини улакъчыгъын урлайыкъ, – деди жашчыкъ. |
| 1934 |
Эт бишген эсе, кесим алып да ашаялырма, – деген муратда, къазаннга узалды. Узалса уа, этни орунуна ат терликни чыгъарады. Анда бу гёзетчи гузаба кётюреди. – Сиз, меннге эт къоймай, этни кесигиз ашап нек тауусхансыз? – дейди. Шапала, ашыгъышлы къобуп, къазанлагъа чабышадыла. |
| 1935 |
Ханны сынчылары не бек излеселе да, халкъ бу жигитни тапдырмайды. Мынга къоркъуу келген кюн хар жарлыны юйю муну жашырыр жер хазырлап болгъанды. Уручуну тутар ючюн, хан къуртхаланы жыйып кенгешеди. Къурт-халадан бири: – Бир жерде бир алтын тюклю теке барды. |
| 1936 |
Жашла, сандалып, ханнга келдиле да, ишни болушун айтдыла. Хан тез окъуна къуртхаланы жыйды. Аланы бирлери: – Энди мен, садакъачыча болуп, юй сайын кирип: Этчик ашарыкъ эдим, – деп айланайым. Текени этинден ашагъан юйюмю къабакъ эшигине: Бу юйде теке эт ашадым, – деп жазарма. |
| 1937 |
Да, жюйюсханла! Бизни тийреде эшигине алай жазылмагъан юй жокъду. Сора бизни барыбызны да гунч этипми кетериксиз? – деп сейирсинди жаш. – Угъай. Бизге жангыз бир юйню къурутургъа буйрукъ берилгенди ансы, башха юйлеге уа тиерге жарарыкъ тюлдю, – деди чериухан. |
| 1938 |
Бу жол да хан муратына жеталмады. Ханны душманы, халкъны уа керти ёкюлю тутулмай къалды. Жашны шохлары кёпден-кёп бола барады. Хан а, муну къурутмай, жюреги тынчаймазлыгъын биледи. Энди ол жашны тутаргъа не кючюн, не ырысхысын аямайды. |
| 1939 |
Хан къызы бла ол ишни юсюнден сёлешгенде, къыз ыразылыгъын билдиреди. Алай бла межгитде уллу къурманлыкъ этиледи. Элни саулай ары жыядыла. Межгитде намаз эте, къурманлыкъ ашай, эл сау кечени къалады. Ханны къызы да, ол къурманлыкъгъа келип, межгитде бир отоуда олтурады. |
| 1940 |
Аны кесин жангызлай къоядыла. Кече эки тенг бола, ханны къызына уручу келеди. Жаш бек чырайлы эди. Ханны къызы да ол жашны жаратмай къоймайды. Алай, атасы юйретгенча, кокаланып, къаушалып, жашны алдаргъа не кючюн, усталыгъын да аямайды. |
| 1941 |
Ала бир мыйыгъы кесилген адамланы тутуп башлайдыла. Жаш, келип, къалауурлагъа: – Аланла, бу жарлы адамланы нек тутасыз, была сизге не хата этгендиле? – деп сорады. – Хан бир мыйыгъы кесилген адамны тутугъуз деп жибергенди, – дейдиле ала да. – Да мында бир мыйыгъы кесилмеген адам жокъду. |
| 1942 |
Эртден къарангыда зат эслемейди. Алай бир кесекден аллында сюелген алтын терили жаныуарны эслеп, ханны жаны тамагъына жыйылды. Ол жаныуар, адам тилде сёлешип, ханны эсин бир кесек орунуна келтирди: – Мени сеннге Аллах жибергенди. Мен сени жанынгы алыргъа келгенме. |
| 1943 |
Айт, анам, жер башында жюрегинг тартхан зат бар эсе, табарма. – Керекмейди бир зат да, балам, дунияны къояргъа ушашлы болуп турама. Экинчи кюн жашны ёге анасыны ауругъанын къоншулары да билдиле. Залим а ёге анасына биягъы: – Турма былай. |
| 1944 |
Андан сора, не айтса да, боюнум къылдан иничке ди, – деп жууаплайды. Къатын, энди ауузуна суу алмагъанлай, тёрт кюн бла тёрт кечени ётдюрдю. Келечиле уа, кёпден-кёп болуп, жашны ортагъа алдыла. Ол заманда жаш ёге анасына: – Сен мени ёз анам болсанг, меннге бу кюн таянмаз эди. |
| 1945 |
Залим, элде кирмеген юйю къалмай, кёп заманны айланды, алай ёгюзюне нёгер тапмады. Ол кюн, тынмай, аккыл болуп, юйюнде олтургъанды. Экинчи кюн а, ёкюллюк, шагъатлыкъ да этген тиширыуланы барысын да юйюне жыйып: – Сиз барыгъыз да бир эдигиз. Да энди антыма ёллюк тюлме, айып этмегиз. |
| 1946 |
Тогъуз ата-бабадан да, биз жетген заманда да быллай жумуш эшитмегенбиз. Не зулмусу барды бу тиширыуну? Жашишни башындан ахырына дери айтып ангылатды. Ныгъышчыланы ичинден бир орта жашаулу киши, чыгъып: – Жигит, анангы боюнундан жипни ал да, мени бла кел. |
| 1947 |
Жигит, къызны бир тюрлю айыбы жокъду. Жалан айтырыгъым: жангызымды, эсирикди, эт дегенинги этмейди да, этме дегенинги этеди. Хайда, ахшы жолгъа бар, жолунгдан къууан, алгъыш биргеди, – деди. Жол салып кетдиле. Къызны бир отоугъа кийирип, жаш ёге анасына:. |
| 1948 |
Жети адамгъа такъмакъ болама да, жол азыкъгъа не зат къурайыкъ? – дейди. – Да къураб а, не къурарыкъса. Эки тауугъубуз барды да, аланы боюнларын тарт. Мена аланыда, бир юч-тёрт таба гыржында биширейим, – дейди къатын. Сегизиси да жолоучу болуп чыкъдыла. |
| 1949 |
Элден узайгъандан сора, кюн ортада тюш азыкъгъа олтурдула. Аладан бирине Тамадалыкъ этерге тюшдю. – Келигиз, аланла, кимде не азыкъ болгъанын жазып къояйыкъ, – деди Тамада. Кимини учасы, кимини жарты къою. Жарлыны уа – эки тауугъу бла юч-тёрт гыржыны. |
| 1950 |
Хаж къылып, юйюне келгенлей, юйдегисине жан къыйынын айтды. – Жанынгы къыйнама, буруннгулула: Жарлыны айтханы чапыракъдан ётмез, – дегендиле. Не этериксе? Алай болса да, бар, бир амал изле да, не болса да, мал ал, – дейди къатыны. – Мен боза этерме. |
| 1951 |
Ол кезиуде жашы чегетчикде отун жыя тургъанды да, анасыны ауазын эшитгенди. Сейирсинип, алгъа атлап, терек ташадан тынгылагъанды. Кесин а кёргюзтмегенди. Анасы, ол сёзлени, Жылай да, айта, озуп кетгенди. Жашы уа, отун да алып, артдан келгенди. |
| 1952 |
Экинчи кере къапханды да, дагъыда алай болгъанды. Сора, эр кишиси эслейди деп къоркъуп, кесин тёздюрюп, хычинин ашагъанды. Ашап бошагъандыла да, жатхандыла. Эр киши къопханды да, эшикге чыкъгъанча этип, юйде чырт суу къоймай, барын да, чыгъарып, тышында тёкгенди. Киргенди да, жатханды. |
| 1953 |
Анагъа аман – былай болады! – деп, дагъыда аны башын суугъа-суугъа кёмгенди. Келин: – Ай, бу жол бир сау къалсам, амманы мен къол аязда тутар эдим. Туз хычинни татыуун энди билдим! – деп Жылагъанды. – Не зат эсенг да, бу жол бир сау къой, энди акъыллы болдум! – деп жалбаргъанды. |
| 1954 |
Чакъыргъандыла. – Эртденбла ингирни арасы неллай бирди? – дегенди хан. – Эртденбла ингирни арасы биркюнлюкдю. Кюн, Эртденбла чыгъып, ингирде батып кетеди, – дегенди къыз. – Кёк бла жерни ортасы уа неллай бирди? – деп соргъанды хан. |
| 1955 |
Кёк бла жерни ортасы уа – бирди. Бир къарап – экисин да кёресе! – Ётюрюк бла кертини ортасы уа? – Ётюрюк бла кертини ортасы уа – тёрт элиди! – деп, къыз къулагъы бла кёзюню ортасына къол аязын салады. – Кёз кертини кёреди, къулакъ ётюрюкню эшитеди. |
| 1956 |
Бир къарындашбирсикъарындашынакъонакъгъабаргъандыда, эшегин босагъа къатында такъгъанды. Эшек, ычхынып, къайры эсе да кетгенди. Эки къарындаш да, эшекни излей бара тургъанлай, бир жашчыкъгъа жолукъгъандыла да, анга: – Эшек кёрмегенмисе? – деп соргъандыла. – Къаллай эшек?. |
| 1957 |
Сол кёзю сокъур болгъан, арт аягъындан акъсагъан, сыртында да арпасы бла эски жашил машогу болгъан эшекними излейсиз? – Ыхы, ма ол эшекни излейбиз. Къайдады ол? – Угъай, мен аллай эшек кёрмегенме, – дегенди жашчыкъ. – Къалай кёрмегенсе?!. |
| 1958 |
Ол эшек онг арт аягъындан акъсагъанын ким да билликди. Жолну онг жанында хансла ашалыпдыла. Сол жанында хансны кёрсе эди, эшек аланы да ашар эди. Сол кёзю сокъурду. Эшек терек къатында къабыргъасын ышыргъа тохтагъанды да, терек юсюнде жашил халыланы къойгъанды. |
| 1959 |
Ахшы киши, бу сени къулунг эсе, меннге сат! Кеси тартхан тенгли бир алтын берирме, – деди. Болсада ол сатаргъа унамады. Ол боюнса тюбюнде тургъан къул бу ахшы кишиге: – Эй, адыллы адам, сен мынга ырысхынгы къоратма, дуния былай турмаз! – дегенде, ахшы киши да жолуна кетеди. |
| 1960 |
Сен бу бийик даражагъа къалай жетдинг? – деп сорду. Ол а, айтыучусуча: – Дуния былай турмаз, – деп къойгъанды. Бир бёлек замандан а ол къул патчах ёледи. Биягъы киши, келип, аны къабырыны сын ташында Дуния былай турмаз деген жазыуну кёреди. |
| 1961 |
Алай патчах, ол затныбайгъа ким айтханынбилип, жалчыгъа къатыачыуланады. – Ай, ант ургъан, сени мен бир кёрейим! Айтхан сёзюнде турмагъанын кёремисе аны! – деп жаныды. Патчах алайда окъуна жалчыны, чакъыртып, асмакъгъа асаргъа буюрады. Жалчыны, келтирип, патчахны аллына элтедиле. |
| 1962 |
Бишир да, сабийлеге ашат, – деп жибергенди. Биреу а, аны эслеп, Къасайгъа барады да: – Ийнал этлени, урлап, юйюне жибереди, – деп тил этеди. Аны эшитгенде, Къасай, Ийналгъа келип: – Къурманлыкъ этледен юйюгюзге ийгенмисе? – деп сорады. |
| 1963 |
Сен мени бу ишден къутхарсанг, мени мюлкюм да сени болур, кесим да ёмюрюмде сени юй жумушчунг болурма, – деп тиледи. Тёречи Ийналны сёзюне бюсюреди. Кеси да аман адам болмаз эди, баям. – Кёрюрбюз, – деп, юйге ётдю. Дауачыланы кёрдю. |
| 1964 |
Сора: – Экинчи дауачы, айт дауунгу, эшитейим, – деди. – Мени айтырым а олду: бу адам, хунадан секирип, къатынымы къоркъутханды да, сабийими аны къолундан тюшюртюп ёлтюргенди, – деди экинчи дауачы. – Ахшы. Да ол сени къатынынгы билипми къоркъутханды?!. |
| 1965 |
Ургъанмыды?! Неда сабийинги ат да, ёлтюр дегенмиди?! – деп сорду тёречи. – Да аны уа билмейме, мен алайда болмагъанма, – деди ол экинчи дауачы. Тёречи да: – Ыхы, да сора сени къатынынг сабийин андан къоркъуп атмагъанды, тауушдан къоркъуп атханды. |
| 1966 |
Юзгени кибик, энди сау да этсин! – деди ол да. – Ахшы, – деди тёречи. Сора: – Сени эшегинг, къуйругъу юзюлгенликге, кёрюрюнден, эшитиринден неда жюрюрюнден жарты боллукъ тюлдю. Жыгъылгъанда, къуйругъун, уруп, кеси сындыргъан эсе да, о л бизге белгили тюлдю. |
| 1967 |
Ючюнчюсю – къарыусуз, аман жууугъунгу айнытма. Не да болсун, мен айтханны унутма – деп, киши ёлгенди. Аны жашы уа, урунуп, ырысхы этген адам болгъанды. Элни бийи бир кюн, ёнкюч ахча тилете, анга бир адамын жибергенди. Жаш, атасыны осуяты эсине тюшюп, ёнкюч ахча бермегенди. |
| 1968 |
Бермегенин къатынына да айтханды. Ол бий адамын экинчи кере да жибергенди. Жаш бермезден болгъанды. Алай а къатыны, оноугъа къатышып: – Башы къайтыр затны нечик тыяса, айып болмазмы? – деп сюелгенде, жаш ол бийни адамына ёнкюч ахча бергенди. |
| 1969 |
Бийни жашын урлап ёлтюргенме, – деп, къатынына хапарлагъанды. Бий: Жашым тас болду! – деп, халкъына къууугъун этди. Битеу эл изледи, тапмады. Жаш гунч болду. Бий, кёп сагъыш эте келип, ол ахчасын алгъан жашдан башхагъа ишекли болмады. |
| 1970 |
Балам, сени къатынынг тос жюрюйдю, сен аны бла къалай жашайса? – дегенди. Аны эшитгенде, жаш, ачыуу бла келип, къатыныны къыркъыуун берди. Экинчи кюн ишден келгенде уа, къатынын юйде тапмады. Сейирми эди? Къуртха, аны къатынына барып:. |
| 1971 |
Сен адам ёлтюрюрге Эртде юйреннгенсе, энди мени да бийни жашын ёлтюргенлей ёлтюрюргеми тебирегенсе? – деп, эрин даулагъанды. Халкъ, ол сёзню эшитгенде, бийге жашыны хапарын билдиргенди. Олсагъатдан бий жашны тутдургъанды. Тёреге бердиргенди. Тёре ёлтюрюрге хукму этгенди. |
| 1972 |
Экинчиси – къатынынга ичги сёзюнгюайтма деген эди. Ючюнчюсю – аман жууугъунгу айнытма деген эди. Энди бюгюн мен, ол сёзлени кертиликлерин кёзюм бла кёрюп, ачыудан кюлеме. Мен, атамы осуятын толтурмай, бу юч жангылычны этгенме. Бийни жашы уа ёлмегенди. |
| 1973 |
Ол заманда патчахны ачыуу чыгъып: – Да сен мени сорууума адамча жууапэте билмейсе, сора бу тауукъланы нек алып келгенсе? Сен келтирмесенг, мен тауукъ тапмаймамы? Манга сени тауукъларынг керек тюлдюле. Сени сёзюнг, адамлыгъынг керекди. |
| 1974 |
Ай, бу аман адам мени бир палахха чакъырта болур, – деп, жарлы кишичик патчахха буюгъа, тартына келди да: – Жюйюсхан, буюрдунг да, келдим, – деп, аллында сюелди. Патчах анга: – Ахшы, келдинг эсе, ахшы. Бу сени жанынгда сюелип тургъан мени хурметиме бу тёрт тауукъну алып келгенди. |
| 1975 |
Барыбыз да кёлкъалдысыз тенг болдукъ, – деди. – Ыхы, тёрт тауукъ! Сёзню да керегича табып айта билген, жашауну таплыгъын да кесине бура билген къартны кёрдюнгмю? – деп, биягъы къартны махтап, саугъа да берип ашырды. Ол бирсине уа, чамланып: – Кет, мени кёз туурамдан къуру!. |
| 1976 |
Экинчи тюрлюлери - Медет кёсе. Аны анда-мында бирер тюгю болады. Ючюнчю тюрлюлери уа - Кертме кёседи. Бу кёсе тюксюз, кертмеча, сыйдам къымыжады. Кертме кёсе ойнаргъа, кюлюрге, чам этерге да бек сюйгенди, кеси уа бек жарлы эди дейдиле. |
| 1977 |
Ахырында, тартып, бай къоншусу Малбайгъа барды. – Ой, салам алейкум, эл таныгъан бай къоншум! – Кел, не керекди, Кертме кёсе? – Кереклим олду: сом бла къара сом кюмюш ахчам барды. Аны сен алып, арыкъ-марыкъ болса да, меннге бир мал берирми эдинг деп келгенме. |
| 1978 |
Кюмюш ахчамы дейсе? – Да хау, кюмюш ахча. – Аха, кюмюш ахча эсе уа, алыргъа да болурма, – деп, бир аман къотур улакъны келтирип берди. Кертме кёсе улакъны къайдан алсын: – Улакъны да, ахчаны да сеннге береме, бир ишек бер, – деди. |
| 1979 |
Агъач кишиден кючден-бутдан къутулуп келеме, – деп тарыкъды. Къатын, сагъайып, гузаба кибик этип: – Оу, киши, кесинг саулай къутулгъанынг насыпды, жарлы. Алынмай къалгъан ол тауат болсун. Ансыз жашарбыз, жанынг сау къалсын ансы, – деген кибикле этди. |
| 1980 |
Ызындан жан алыучу сюргенча, хырылдап, юйюне жетди. Къатыны, кесин абызыратхан кибик этип: – Оу кюнюм, эй киши, бетинг нек тюрленнгенди? Энди уа биягъы сеннге не палах болгъанды? – деди. – Ай къатын, меннге болгъан палахны сурама. |
| 1981 |
Ай сени жауунга меннге къадалгъан къара шайтан къадалсын! Энди, агъачха барып, балта урургъа къолубуздан келмей къалды да. Къатын, ичинден кюле, тышындан а жарсыгъан кибик кёргюзтюп: – Тоба-тоба, мен озгъан кече тюшюмде сени алай болурунгу кёрген эдим. Айтыргъа уа ырыслап къойгъан эдим. |
| 1982 |
Аумагъан къая къайры ауарыкъ эди? Алайда къойланы жартысын да алгъанды. Ма алай, къатын, тууар, къой къоллу болуп, ашап, жашап къалгъанды. – Аладан ким тели, ким акъыллы болгъанды? – деп, жомакъны айтып бошаса, атабыз соруучу эди. |
| 1983 |
Ат - бир туякълы жегилиучю, минилиучю, уллу юй хАюан. Жаныуарланы юсюнден жомакълада бир ненча тюбейди. Кесини акъыллы жаныуар болгъанын билдиреди. Жыртхыч жаныуарланы ичинде акъылыны хайыры бла хорлам алады. Текстлени кёбюсюнде тюлкю эм бёрю бла бирге тюбейди. |
| 1984 |
Къатыны, тосу бла бирге, аны, ажайып къамичи бла уруп, кезиу-кезиу ат, ит, гылын къуш этедиле. Алай обурну болушлугъу бла Махаметбиягъы адам болады эм ажайып къамичини къолгъа этип, аланы не эшекле, не атла, не ёгюзле этип, ишлетип, кече уа балчыкъ оруннга жыйып тургъанды. |
| 1985 |
Борсукъчукъ - узун, зыбыр тюклю жыртхыч жаныуарчыкъ. Къоян бла борсукъчукъ деген жомакъда борсукъ къоянны кийик эчкини этин ашай тургъанлай кёреди. Ол къояндан кесин эчки тутаргъа юйретирин тилейди. Алай махтанчакъ къоян аны алдайды. Ахырында борсукъчукъ, къояндан къоркъуп, къачып кетеди. |
| 1986 |
Баш жигитни жаууча бериледи. Аны сакъалындан бир тюгю итлеге сынжыр, батырны къаты байларча жип болгъанды, ушкокну, быргъысын тот этдирип, бузалгъанды. Ол кесинден иги да уллу адамны жуталгъанды, табанындагъы жауу уа кёз шарайыпланы сау этерча дарман болгъанды. |
| 1987 |
Атасындан, анасындан да ёксюз къалып, бир бай къатын кесине алып, кесини къызыны орунуна ишлетип тургъанды. Адеплилиги, жигерлиги, кертичилиги ючюн Жел Анасы Кибитки аны ай, кюн жаякълы этгенди, бир хан а, аны хапарын эшитип, аны кесине къатыннга алгъанды. |
| 1988 |
Ханны жашын ёсдюрюп, анга юйдегили болургъа болушханды, артда да келинин Джансыз-Мыджыкъдан, жашны да хан жиберген мурдарладан къутхарып, сын болгъанды. Ахырында келини, жангы тапхан уланын ёлтюрюп, аны къаны бла жуууп, отоугъа кетгенде, Къанмырзагъа, сабийчикге да жан киргенди. |
| 1989 |
Уллу Жыланнга, неда гургуннга ушагъан, бир, неда кёп башы болгъан, бир-бир чыгъармалада уа сёлеше да билген ажайып жаныуар. Асламында ол адамгъа къажау тургъан кючча бериледи Мырзаланы Къанмырза, алай бир-бирде сарыеук баш жигитге болушхан да этеди Киши бла сарыуек. |
| 1990 |
Тюлкю - жаныуарланы юсюнден къарачай-малкъар халкъ жомакълада кёп тюбеген сыфат. Ариу, субай, алдаучу жыртхыч жаныуар. Бу жанрда жазылгъан кёп текстледе тюлкюню сыфаты экили бериледи. Бир жомакълада Ышаннгысыз юч нёгер ол хыйлачы эм ётюрюкчюдю. Жыртхыч жаныуарны халлерин кёргюзтеди. |
| 1991 |
Бир къауум жылдан, къайын атасы ёлгенден сора, Эльяс, аны байлыгъыны жартысын да алып, акъылманлыгъы ючюн ол тийрени ханларына Тамада болады. Ёге анасыны этген аманлыкъларын билип, халкъны да жыйып, анга сюд этип, адам жашамагъан айрыкамгъа кёчюрюп, аны бла дертин жетдиреди. |
| 1992 |
БИСМИЛЛЯХИ РАХМАНИ-РАХИМ! Адамгъа адам керек. Дуния деген къаугъады, Жашагъаннга саугъады. Ахшылыкъны унутма, Аманлыкъны эсде тутма. Тели да бол, эсли да бол — Элинг, жеринг бла бирге бол. Аз аша да, аз да жата — Амма, башынга эркин бол. Юйюме ант жетсин, мен. |
| 1993 |
Адам дан къадар кючлю, Къадардан ийман кючлю. Аллах-утала адамгъа: «Сен мадар этсенг, Мен къадар этерме», — дейди. Къадар къыйнап тёлетир, Заман сынап юйретир. Адамны ачыр жазыуу жетсе, Жатхан жеринден къобуп кетер. Атасыны гюняхын Туугъан баласы тёлер. |
| 1994 |
Жолдан тайгъан — узакъгъа, Динден чыкъгъан - тузакъгъа. Адамны дини — намыс, Бетсизни дини — нафыс. Азанын къойгъан элде Кечегиде шайтан улур. Тин башха болса, Дин да башха болур. Эсли киши тутхан динин адамлагъа чыракъ этер, Тели киши тутхан динин адамлагъа оракъ этер. |
| 1995 |
Сууаплыкъда марда жокъ. Сууап жети атадан жетер. Сууап ал да, суугъа ат — Халкъ кермесе да, балыкъ кёрюр. Жюрегингде къууат болса, Бергенингде сууап болу р. Жан аурутуп болушсанг — керти сууап алырса, Сансыз этип болушсанг — жарты сууап алырса. |
| 1996 |
Магъанагъа талпынмагъан Багъанагъа байланыр. Юйню кючю - багъана, Ойну кючю — магъана. Магъанасын билмей, иш башлама. Мыстысыз иш - ауана. Тишлесенг — жашар ючюн, Ишлесенг — бошар ючюн, Тюшлесенг — солур ючюн, Кючлесенг — болур ючюн. |
| 1997 |
Чыбыкълыкъда бюгюлмеген Къазыкълыкъда бюгюлмез. Бир адам сюйюи билир, Он адам кюйюп билир. Эслиге сездирсенг да ангылар, Телиге кёргюзтсенг да тынгылар. Соргъаннга — айт, Сормагъандан — къайт. Окъугъан — тёрде, Окъумагъан — кёрде. |
| 1998 |
Кёк кюкюресе, жер бууаз болады. Аш къайгъылы жерге къарар, Баш къайгъылы ёрге къарар. Кёкге къарап тнжюрсенг, Келип, бетинге тюшер. Жерден чыкъгъан — кёрге, Кёкден тюшген — ёрге. Жерге аралгъан - жангылыр, Кёкге аралгъан — жыгъылыр. |
| 1999 |
Адамлада кишилик къалмаса, Адамлыкъ да къалмаз. Жибек аркъан юзюлмез, Жигит киши сёгюлмез. Туура жерде таукел эсенг, Таша жерде тулпар бол. Чапханнга — къама бла, Къачханны — къамичи бла. Жигит болмагъан жерде Хорлам хапар сакълама. |
| 2000 |
Озгъунжигитлик бла озгъун фахму — Адамныбашына къайгъы. Акъыллыны — бушманы кёп, Хунерлини — душманы кёп. Биреуге сукъланып, фахмунгу сатма, Аллах бергенни жерге атма. Чемерлини къолу ортакъ. Хунерлини кечерле, Хунерсизни бичерле. |
| 2001 |
Аман бичакъ къол кесер, Аман къатын жол кесер. Эр киши — ю и и га къолайы, Тиширыу — юйшо чырайы. Кишилени бек аманы — болумсуз, Къатынланы бек аманы — огъурсуз. Тиширыуну намысы Къан чериуню къайтарыр. Иги къатын кирсиз болур, Андан озса — тилсиз болур. |
| 2002 |
Адам осалы биреуню терезесинден къарар. Ахшы адамны игиле бла сёзю болур, Осал адамны гыржынлада кёзю болур. Осал адам, хатер этсе, Тангнга дери жукъламаз. Осал адам не къарап турур, Не марап турур. Осал адам аманлыкъгъа жетмез, Игилик да этмез. |
| 2003 |
Ат къамичиден къоркъады, Эр намысдан къоркъады. Мюлкюнг, тас болса да, табылыр, Намысынг тас болса — къабылыр. Намысынг бла жаша, Намысынг бла аууш. Намыслыдан — адамлыкъ, Намыссыздан — аманлыкъ. Намыс эрге да керек, Элге да керек. |
| 2004 |
Тюзлюк деген — жарыкъ жол, Терслик деген — къарангы къол. Тюзге терс деген — акъгъа къара деген. Тюзлюк жокъду деме, Терслик жокъду деме. Тюзлюк ючюн сюелмеген Терсликге къуллукъ этер. Тюзлюк барда терслик жокъ, Терслик барда тюзлюк жокъ. |
| 2005 |
Онг къолунг женгиллик этсе, Сол къолунг бла сабыр эт. Къоркъа-къоркъа, къой богъу болма, Тёзе-тёзе, къор-согъум болма. Кёбюне тёзсенг, азына да тёзерсе. Сабырынга таш байла. Бир тёзген - сабырды, Эки тёзген — къоркъакъды, Юч тёзген а — топуракъды. |
| 2006 |
Айранын берсенг, Челегин да къызгъанма. Ма дегенни билмесенг, Бер дегенни билмезсе. Айдан келгеннге — аякъ, Кюнден келгеннге — таякъ. Хатер марданы билмеген Хыйлачыгъа къул болу р. Аманлыкъ этсенг - къууанма, Ахшылыкъ этсенг — махтанма. |
| 2007 |
Телини сёзю айтыр, Къоркъакъны кёзю айтыр. Къоян айтханды: «Мен, къоркъакъ болсам да, чабышханда, алчыма». Къызгъанч киши, жашай келсе, Къуу болур, Къоркъакъ киши, жашай келсе, Къул болур. Къоркъакъны анты халыдан иничке. Батыр киши — тау кибик, Къоркъакъкиши — къырау кибик. |
| 2008 |
Къачхынчы — къуууту бла, Кёчгюнчю - уму ту бла. Кёчюп келген кеч жатар. Кёчюп кетген кече сайын Мекямына къайтыр. Кёчюп кетгеннге — хошлукъ, Кёчюп келгеннге — болушлукъ. Иги адам, кёчюп келсе, жарашыр, Осал адам, кёчюп келсе, талашыр. |
| 2009 |
Адамны ашы бла ойнагъан Башы бла ойнар. Аллынга аш салсала, Хапар-кюлкюню къой. Учагъа олтургъан бичакъсыз болмаз. Сый ашланы саны жети: Ётмек, уча, сохта-жёрме, хычинле, шишлик, къурманлыкъ эт, шорпа. Тузлукъ, кёгет, лёкъум саннга кирмейдиле... |
| 2010 |
Эр кишини баргъан жолун къатын, къыз да кесмейди сабий эсе да. Тиширыу бла ат башындан сёлешме. Тиширыуну жолда ат бла жетсенг, Атдан тюшюп, жаяу бар. Жолда жетсенг, эр кишини сол жаны бла оз, тиширыуну — онг жаны бла. Терслиги болгъан — Жолдан бир жанына кет. |
| 2011 |
Атлы, жолда тиширыулагъа тюбесе, Аланы ашырмай, жолуна кетмез. Жолда таматаны жери ортада, Сол жанында — ортанчы, Онг жанында — эм кичи. Жолда экеулен барса, онг жаны — таматаны. Тиширыу эр кишини сол жанында. Юй бийче — эринден бир атлам артха. |
| 2012 |
Эр Журтум деп жашар, Сер жуууртум деп жашар. Киши хакъын татма, Ата журтунгу сатма. Тойгъан жерден — туугъан жер. Башха жерде солтан болгъандан эсе, Туугъан жерингде олтан бол. Журтун сюйген журтда къалыр, Журтун сатхан куртда къалыр. |
| 2013 |
Халкъны боюну базыкъды, Аны бла кюрешген жазыкъды. Халкъ жандыргъан чыракъны ёчюлтеме дегенни сакъалы юйютюлюр. Эрден онглу болсанг да, Элден онглу болмазса. Халкъны жырын жырласанг, Халкъ санга эжиу этер. Элни ишин эр жакълар, Эр намысын эл сакълар. |
| 2014 |
Тёре айтырыкъны билмесенг, Салып Тёреге барма. Талай бла талашма, Тёре бла даулашма. Тёре кесген бармакъдан Оймакъ толу къан чыкъмаз. Жут киши и и Тёреге сайлама, Сайласанг а — къайнама. Бий Тёреден къоркъады, Тёре Тейриден къоркъады. |
| 2015 |
Эфендиле кёп болсала, Арада бус хам чыгъар. Адамлыгъы болмагъанны Моллалыгъы — тюнгге дери. Устазын сохта озар. Биле эсенг — ашырма, Билмей эсенг — жашырма. Акъыллыгъа билдирсснг, Билимин чыракъ этер, Акъылсызгъа билдирсенг, Билимин бичакъ этер. |
| 2016 |
Ат азгъын болса, жюйрюк болур. Адамны суусап этген — бир понях, Атны суусап этген - минг понях. Аман ёзденни аты жауур болур сырты. Ат аялса — мингкюнлюк, Аялмаса — биркюнлюк. Чабыры тешилмей, эр тынчаймаз, Жери тешилмей, ат тынчаймаз. |
| 2017 |
Досун тууар да таныйды, Жауун жаныуар да жаныйды. Жаулукъ этсенг, ачыкъ эт, Этмей эсенг — къачып кет. Онглу бла кюрешсенг — жазыкъ этер, Онгсуз бла кюрешсенг — сыйынг кетер. Кесинги токъгъа, Душманынгы жокъгъа санама. Билдирип келген жаудан къоркъма, Билдирмей келген жаудан къоркъ. |
| 2018 |
Къой кютерик — кюн жарыкъда, Жылкъы сюрлюк — аи жарыкъда. Бир кийимни кийген — жарлы, Бир жолну жюрюген — жарты. Белгисиз жолгъа — жети кёзден. Баргъанда, къууанма, Къайтханда, махтанма. Атланнганда — алгъа къарап, Къайтханда — артха къарап. |
| 2019 |
Жетген къыз жерли эшекни танымаз. Къыз, кеси сагъышларына бе-рилип, аллындагъын кёрмей-ди. Къыз, биллигин билмесе, Эрге барса къыйналыр. Адет-намыс, кийим тикген, аш-суу этген д. а. к. Жетген къызы болгъан гойню Чырагъы жарыкъ жанар. |
| 2020 |
Келечиле келселе, Тыпыр къатында олтурт. Келечиле юйде болуп, От ёчюлтген — айыпды. Киеулюкню сюймесенг да, Келечиле къонакъдыла. Келечиле келселе, ашны келинлик этер. Онгсуннган юйде — къайнагъан боза, Онгсунмагъан юйде — чайкъагъан айран. |
| 2021 |
Ата-бабаларыбыз уллу сыйлада тогъуз алгъыш этгендиле, гитче сыйлада — беш не жети, къонакъ аз болса. Боза сыра аякъланы атлары: Биринчиси — «Толу аякъ». Экинчиси — «Къонакъ аякъ» алгъышны тамата къонакъ айтады. Ючюнчюсю — «Улан нёгер аякъ» той-тепсеуню аллында. Тёртюнчюсю — «Жора Аякъ». |
| 2022 |
Бешинчиси — «Алтын аякъ» ол алгъыш сёзню тамата сы-йын-намысын кётюреме деген адамына неда бир сыйлы къо-накъгъа береди. Алтынчысы — «Эрлик аякъ» андан сора жыр айта эдиле. Жетинчиси — «Берекет аякъ». Сегизинчи — «Эсен аякъ» тамата къонакъ айтады. Тогъузунчу — «Атланнган аякъ». |
| 2023 |
Тюбюне дери жалан да атланнган аякъны иче эдиле, къалгъанланы уа — ортасына дери, Шапа, къарап, аякъланы толтура-толтура турургъа керек эди. Бийлени сыйларында алгъыш аякъланы саны онеки болгъанды. Анга басият сыйлау дейдиле. Атланнган аякъгъа алгъыш юйню иеси этеди. Юйде неда арбазда. |
| 2024 |
Аш татлы болсун! Кеч къалгъан къонакъ айтады алай. Сыйлы къонакъ бол! Ахшы кишини жери хазыр, кел, жууукъ бол, олтур. Аманла сормай эдиле, Игиле кеслери айтмай эдиле дегенлей. Сёзню кечикген къонакъгъа, неда тамата къонакъгъа берир аллында тамата айтады. |
| 2025 |
Иги киеу — нёгерле бла, Аман киеу — эгерле бла. Жаш киеуге энчи сый: Шинтиги къатапа, Къатында шапа. Киеу нёгерле — жыйырма, Андан кёбю жыйылма. Киеу жёнгер осал болса, Тукъумгъа бедиш келир. Киеу жёнгерге — сайлап, Беллерин къаты байлап. |
| 2026 |
Жашны — жигитлиги сорулур, Къызны — жигерлиги сорулур. Ариу къанат къазгъа керек, Ариу къылыкъ къызгъа керек. Сабий къызгъа — тёрт жумуш. Юйню жыйгъан, сауут чайкъа-гъан, аш этген, арбаз сыйпа-гъан. Къызны, юч этип, эки юлюшю — Ата эгечинден. |
| 2027 |
Адет, адеп, ат оюн, сауут-саба, жюрютген, иш, тепсеу-жыр, оноу. Арбазында эки миннген аты, юйюнде берекети болмагьан, элинде сыйы жюрюмеген адамгъа жашын, эмчек улан этип, киши да бермей эди. Аталыкъ къаты болсун, Эмчек ана татлы болсун. |
| 2028 |
Атасы тюлкю тутмагъанны Баласы къоян тутмаз. Эшек гылыуун бексюер. Къартланы къатында адам сабийин эркелетсе, айып этип айтадыла. Атанга-ананга эттенинг башынга жетер. Баланга эслеп сёлешсенг, Жер юсюнде атлы этер, Эслемей сёлешсенг, Жер тюбюнде уятлы этер. |
| 2029 |
Терслиги болгъан адам Къонакъ болуп бармасын. Бедишликни жууугъу Къонакълыкъда бет тапмаз. Къыйналгъан юйге къонакъ болуп барма, Барсанг да, кече къалма. Къонакъгъа чакъырсала, Угъай деген айыпды. Къонакъ юсюнекъонакъ болуп барма. |
| 2030 |
Къонакъбай арыйма демесин, Къонакъ ауруйма демесин. Баргъан элингде жууугъунг бар эсе, Башха адамда къалма. Антлы нёгеринг тюйюл эсе. Къонакъбайын алышхан — Башын ашха алышхан. Бир жууугъунга къонакъ болуп келсенг, Башхасына барма — ол кеси келир. |
| 2031 |
Уллу той, къурманлыкъ, ча- риш, тутуш, д.а.к. Къонакъны къолун-бетин келин, къыз, кичи жаш жуудурадыла. Къонакъгъа шапалыкъ этген тёреди. Къонакъбайны жашы, киеую, жууугъу, къоншусу неда къо-накъбай кеси. Къонакъны къачан кетеригин сорма да, Къачан келлигин сор. |
| 2032 |
Ашагъыз, анагъызны акъ сютюнден халалды. Тамата, къалгъанладан алгъа ашап бошагъаны себепли, алай айтады. Ашамаздап тана баш ашадым. Ачьфакъ болуп келген къонакъ, кёбюрек ашаса, кечгинлик ти-леген халда айтады. Сууукъ сан сындырмаз, Исси жан къалдырмаз. |
| 2033 |
Къонакъ бла къонакъбай — бир бирине кюзгю. Къонакъ юйден айтып кетер, Айтмаса, айып жетер. Къонакъбайны саугъасын Алмай кетсенг, кёлю къалыр. Алгъыш этип келген Алгъыш этип кетер. Жюреги ыразы болгъан къонакъ Атыны аллын юйге буруп минер. |
| 2034 |
Тепси таза болмаса, Къонакъны кёлю аман этер. Къонакъгъа олтур десенг — олтурур, Демесенг - артха бурулур. Ашатмай, ичирмей, хапар соргъаныма айып этмегиз. Къонакъбай, сормай амалы болмаса, алай айтады. Аманла сормай эдиле, Игиле кеслери айтмай эдиле. |
| 2035 |
Биреуню юйюнде сёз болгъан, уруш-тюйюш ачхан уллу бе-дишге саналады. Аш юсюнде душманынг да шох кибик. Олтургъан къонакъланы барын-дан да тамата болгъан адам кирсе, бары да ёрге къобадыла, тюйюл эсе - угъай. Къонагъынг чыгыр эсе, къутукъну сагъынма. |
| 2036 |
Къонакъны келгени — кесини иши, Кетгени — къонакъбайны иши. Намысы болгъан юйде Къонакъгъа саугъа хазыр. Къонакъ кете тебиресе, Юйде болгъан — арбазгъа. Къонакъ кете тебиресе, Гузаба этип ашырма. Кетгенине къууаннганча кёрюнмесин. |
| 2037 |
Хаух нёгеринг, сен абынсанг, харх этер. Мнимый друг, если ты споткнешься, только расхохочется. Палахдан къутулгъан бар, Налатдан къутулгъан жокъ. Халкъ налаты баш жармаз, Жармаса да, онгдурмаз. Адам налат берсе — Жюрек титирер, Халкъ налат берсе — Кёк титирер. |
| 2038 |
Къанат керген — ийнанып, Налат берген — къыйналып. Жанын элге къурман этген Налатындан къутулур. Халкъ налаты жетеуленнге жетер: Мурдаргъа бла сатхычха, Артыкълыкъ этгеннге бла жалгъан даучугъа, Кюйсюз тоноучугъа бла терс оноучугъа, Зийначыгъа. |
| 2039 |
Эсли киши ишине къууаныр, Тели киши бедишине къуаныр. Сюйсенг жашыр, сюйсенг къой — Бедиш бедишлей къалыр. Бедишден да къоркъмагъан Эгаекден башха тюйюлдю. Бедиш унутулмайды, Анга къалгъан къутулмайды. Ишден уялма да, бедишден уял. |
| 2040 |
Ахчасын, мюлкюн бошуна жоюп айланнган адамгъа. Хуржунумда артмагъымда адам баш тонгуз баш бар эсе уа? Биреу, сормай, биреуню артмагъын къармаса. Не къадалгъанса манга, шайтан-ларынг мени юсюмде кёрюнмей эселе? Къабан а жерге сюйюпмю къа-райды?. |
| 2041 |
Салам бергенле: огъартын келген — тёбентин келгеннге. эшикден кирген — юйде тургъаннга. келе тургъан — сюелип тургъаннга. Экеулен тюбешселе, саламын кичи береди. Сюелип тургъанны къатына къауум адам келсе, салам бер-ген — ол къауумда тамата. |
| 2042 |
Сен танымагъан адамгъа жукъ сорлукъ болсанг, алгъа салам бер. Къабырлада салам берген дурус тюйюлдю. Къол тутуп къоядыла. Аякъ жолдан чыгъып келген адамгъа салам бермейдиле. Къауум адамгъа салам берип, Къол тутама десенг, таматадан баш лап — онг жанына. |
| 2043 |
Жаш адам ёлсе, анасы бла бирге алай айтып жарсыйдыла. Игиле бла бичилдик, аманла бла тигилдик. Анасы, атасы ыразы болмай, жашлары къатын алса, неда къызлары эрге барса, жарсып, алгъышха келгенлеге алай айтадыла. Ай, байтамал! Ай, медет а!. |
| 2044 |
Ала ийманнга келиб, Аллахдан къоркъсала эди, Аллахдан табар сууаблыкълары алагъа артыкъ хайырлы эди. Айхай, ала аны бир билселе уа! Биз не бир аятны ауушдурмайбыз, неда аны сеннге унутдурмайбыз, аны орнуна не андан хайырлы, неда аны кибик бир аят бермей. |
| 2045 |
Джазылгъан аджалы джетмей, Аллахдан буйрукъсуз, бир джаннга да ёлюрге мадар джокъду. Бу дунияны хайырын ким излесе , анга аны берирбиз. Мураты ахырат болгъаннга да, ахыратны берирбиз. Аллахха шукур этиучюлени уа, хакъларын Биз толу табдырырбыз. Аны ючюн ала къуру: «Эй, Раббибиз!. |
Комментарии