| 1 |
China nĩ bũrũri wa Asia. Mũciĩ mũnene wa China nĩ Beijing. Nĩ bũrũri ũrĩa ũkorotwo ũgikũra na ihenya mũno thĩinĩa wa wathĩ mĩaka ta mĩrogoĩrĩ mĩthĩru Nĩgũo bũrũri ũrĩa ũrĩ andũ aigĩ mũno thĩ yothe. Rũthiomi rwa kĩ China... |
| 2 |
Rũthiomi rwao rũgethanagio nihao (wĩ mwega) na macokio nihao (dĩ mwega). Mandĩkaga na ndemwa mĩthemba Hanzu njerũ ya thondekirwo kũma kwĩ Hanzu ya tene na njĩra ya kũmĩhũthia. Mũndũ no mũhaka erute ndemwa cia hanzu ta ngĩrĩ ĩnya agikiya yunibacĩtĩ. |
| 3 |
Bũrũri wa Sũdana wĩ thĩinĩ ya Abĩrĩka ya mwena wa itherero. Khartoum nĩkũo cĩtĩ ĩrĩa nene ya Sũdana. Sũdana ya Kuthini wĩ thĩinĩ ya Abĩrĩka ya mwena wa itherero. Juba nĩkũo cĩtĩ ĩrĩa nene ya Sũdana ya Kuthini. |
| 4 |
Bũrũri wa Kenya (kana bũrũri wa Kĩrĩnyaga kana bũrũri wa Yũ) wĩ thĩinĩ ya Abĩrĩka ya mwena wa itherero. Mwena wa rũgũrũ kũrĩ bũrũri wa Abyssinia, mwena wa itherero kũrĩ Bũrũri wa Somalia, naguo bũrũri wa Tanzania wĩ mwena wa mũhũro. |
| 5 |
Bũrũri wa Uganda wĩ mwena wa ithũĩro na Sũdana ĩrĩ mwena wa igũrũ rĩa Uganda na nĩhakanĩte na bũrũri wa Kenya. Ĩrĩa inene rĩa kĩhindĩ rĩrĩ mwena wa rĩũmiro rĩa rĩũa kĩanda ya Somalia. Rũgano na Ũteti. |
| 6 |
Bũrũri wa Kenya nĩ waheirwo wĩathi mwaka wa ngĩrĩ ĩmwe magana kenda mĩrongo ĩtandatũ na ithatũ (1963) kũma thrikari ya Ngeretha. Mũthee Jomo Kenyatta nĩacokire akĩoya gĩtĩ gĩa ũtongoria harĩa aikarire nginya mwaka wa ngĩrĩ ĩmwe magana kenda mĩrongo mũgwanja na ĩnyanya (1978). |
| 7 |
Unangĩkorũo nĩtwagĩire wĩathi Kenya no yathire na mbere na kwĩonera mathĩna maingĩ mũno makaria kũma kĩama kĩa ũtongoria nĩkĩo KANU. Nĩ kwarĩ na wakinai mũgagachũ kũmania na kũragwo kwa Pĩo Gama Pinto na J. M Kariũki moragani macio nĩ ma tũĩkaga marĩ ma gĩũteti. |
| 8 |
Ũteti mũtũgĩrĩrĩe bũrũri-inĩ wa Kenya nĩ wa kĩamũingĩ na o ho bũrũri ũyũ no ũiyũkĩtie Ũharũrũkia wa mahinya. Icigo cia Kenya. Mĩgeende bũrũri-inĩ wa Kenya. Nĩ kũrĩ na indo nyingĩ cia kwĩonera bũrũri-inĩ wa Kenya, mĩũgĩre ya thĩĩ ta:. |
| 9 |
Mĩrĩma, mathũngũri, marĩa, mĩcigĩrĩra. Nyamũ ta: mĩrũthi, ndũĩga, nyũtũ, huria na njogu. Ĩtwĩka rĩa thama ya ngatata nĩ kĩgucĩrĩrĩo kĩnene kĩa ũgendi bũrũri-inĩ wa Kenya na wa Tanzania. Nditi na mathoga cianagomera Kenya. |
| 10 |
Cia kĩmerera: ingũki cia ndwari ta mũkingo, cholera, marĩrĩa nĩ ĩrĩ mwegeca mũnene mũna harĩ ũkũria wa Kenya, no thutha ũyũ (2020~2021) nĩ kũrĩ mũrĩmũ wa rĩera corona ũrehete nditi nene mũtũrĩrĩ-inĩ wa aKenya. |
| 11 |
Ingũki cia ngigĩ gũtharara mĩgũnda ona yo nĩ yonekanĩte ica ikũhĩ (2020). Ona nditi ya kĩmera kĩraihu kĩa waagi wa mbura Kenya yanacama. Kĩũteti: ũteti bũrũri-inĩ wa Kenya kuuma wĩyathi-inĩ wake ona gwo nĩ ũcũngĩrĩirie nditi nyingĩ ta;. |
| 12 |
Ũragani, ũhahami na wanagi wa ng’ũndũ. Ĩtwĩka rĩa ndũma biũ rũgano-inĩ rĩa Kenya nĩ ngũi ĩrĩa cia rũmĩrĩire gĩthuurano kĩa 2007 ĩrĩa ya tigire andũ 1500 makuĩte na makĩrĩa ma andũ 600,000 matarĩ wĩĩkaro. |
| 13 |
Ũndũire ũrĩ Igweta. Ũndũire wa aKenya ũrĩ na mĩtugo mĩingĩ ĩmwe ya kĩmerera na ĩngĩ ya kuuma mabũrũri mangĩ. Ĩmwe nĩ ta: ngumbaco: ici nĩ ciama nini kaigĩ ciũmbagwo na andũ a hũra ĩmwe kũrũmbũiya mĩhang’o yao. |
| 14 |
Atumia a kanitha kana a itũũra, andũ a ndũthi, hamwe na arĩmi nĩ amwe arĩa makoragwo na ndereti ici. Ĩmwe cia mĩũngũrũrio ĩrĩa citabanagio na ngumbaco ici nĩ; kuheana ngombo, kũbacĩrĩra gĩtatĩ, kũcerera anyiti itemi (amemba) arwaru ona mathiko. |
| 15 |
Thutha ũyũ ngumbaco cia ndũthi nĩ rorererio kaara nĩ ndũkũrano cia ikũndi ngũrani makĩrũĩrĩra imaamo, ningĩ ngumbaco ici nĩ irebotetwo kũtharĩkira ahũra angĩ a bara thutha wa mũtino. Gĩtama kĩa ngumbaco ici kaingĩ gĩkoragwo ũtongoria ũhaana ũ; mwĩikarĩrĩ gĩtĩ, mũramati kĩgĩna, mwandĩkĩ. |
| 16 |
Nyĩĩmbo cia reggea na bongo na gengetone reggea nĩ mũthemba wa nyĩĩmbo ciĩna kĩhumo bũrũri-inĩ wa Jamaica nacio bongo cĩrĩ mĩrĩ Tanzania. Mũbira wa magũrũ ona gwo nĩ ũrĩ endi aingĩ. Na nĩ kũrĩ ngũcĩrĩrĩo nene harĩ mbĩtĩka cia rũraya, mũno Ngeretha. |
| 17 |
Suzanna Owiyo nĩ mũini na mũhũngi wa nyĩĩmbo mũAbĩrĩka ũrĩa aringithanĩtio na Nina Simone.Nĩ athonde mũtaratara wa thembania karirũi ka ũhangla ya Njaruũ na mĩthaiga ĩngĩ ya wĩĩni ta power pop, reggae, hiphop kana rũthiomi rũrĩa tũrirũi twa ndũĩre ngũrani. |
| 18 |
Rũgano rwa Ũtũũro. Aciarirũo mũthenya wa 10 May mwaka wa 1975 Kĩrĩnyaga, hakuhĩ na Lake Victoria, itũũra-inĩ inini rĩa Kasaye hakuhĩ na Nyakach (Kisumu County), mwena wa gũthini wa Kisumu. Kuuma arĩ o mũnini, nĩ aamenyeretio kũina nĩ cũwe ũrĩa warĩ mũthaki mwega wa nyatiti. |
| 19 |
Arĩ cukuru, nĩ aateithĩrĩirie cukuru wake kwĩrĩca ngoga nyingĩ hĩndĩ ya ndũmo cia nyĩĩmbo cia gĩcigo na cia bũrũri. Mwaka wa 1998, thutha wa gũthoma cukuru ya igũrũ na thutha wa Irathimo cia ithe - ũrĩa amwĩtĩkirie kũrũta wĩini ta wĩra- nĩ athiĩre Nairobi. |
| 20 |
Kũũria atungatire ta mũcũgia wa nyunjurĩ wa mũbira Sally Oyugi. Mĩaka ĩĩrĩ thutha ũcio, nĩ aanyitanire na gĩkundi kĩa Bora Bora Sound. Rĩrĩa acokire Kisumu nĩ ambĩrĩirie wĩini e Nyoike. Mwonjoria: Eric Ounga. |
| 21 |
Nĩ onire kĩheo kĩa Suzanna na akĩmũtĩrĩrĩe gĩthomo kĩa mbere kĩa kũhũthĩra kĩnanda kĩa wandĩndĩ na kũrũta andũ kũina. Nĩ acokire Nairobi agĩthiĩ gũthomera wĩini o akĩrutaga wĩra wa kũina ũtukũ ĩrabu ciaKaren. |
| 22 |
(Ĩrĩa cigucagĩrĩragia ageni mwena wa gũthini wa ithũĩro wa Nairobi). Rĩrĩa andũ meharĩragia Magongona ma gũkũngũĩra mĩaka 100 ya gĩcagi kĩa Gĩthumo mwaka wa 2001, Suzanna Ũwiyo nĩ arekire rwĩmbo rwake ngũthi rwa kũgana kĩcigo kĩu rwetagwo 'Kisumu 100'. |
| 23 |
Rwĩmbo rũrĩa rwatheremire na njĩra nene, rũkĩmenyeka bũrũri o na kĩ mabũrũri. Nĩ atuire itua rĩa kũrũta wĩra wa kũrũta kĩmanjĩka na Tedd Josiah. Gĩgwĩtwo Mama Abĩrĩka. Nĩ kĩgacĩrĩire wega mũno tũmemeinĩ ũndũ wacũngĩrĩire ngerenwa ya Kora Awards mwaka wa 2002. |
| 24 |
"Mũini mũtumia ũrĩ na kĩĩrĩgĩrĩro kĩnene" na akĩcoka akĩheo Ngerenwa ya Kisima Music Awards mwaka wa 2003. Tĩi ya Sandore ya mũthia wa kĩmanjĩka nĩ ĩrĩ na ndũmĩrĩrĩ ya ũgĩginyani harĩ ũreri wa ciana. |
| 25 |
Nĩ oĩkanie mũno kũthaka njũngwa-inĩ cia mĩtutuaro mĩingĩ ya kĩbũrũri hamwe na ya kĩmabũrũri. Mwaka wa 2003 nĩ arĩ Paris, Baranja kũtĩa kĩharĩho kĩa Alliance francaise. Mweri wa August mwaka o ũcio, nĩ atongoririe gĩcigo kĩa East Abĩrĩka igongona rĩa Muziki wa Abĩrĩka. |
| 26 |
Mwena wa Brazzaville, Kũngũ kũrĩa acũgĩrĩirie rwĩmbo hamwe na Youssou N’Dour, Koffi Olomide na Rebecca Malope. Nĩgũo ahingie mwaka , nĩ aathire Djibouti December. Mwaka-inĩ wa 2005, nĩ aambatire anbũrũri-inĩ wa Faranja, Amerika, Zanzibar, na Njabani. |
| 27 |
Kuuma mwaka wa 2006 nginya mwaka wa 2008, nĩ aanyitire ikinya rĩa kũrũta wĩra na kũrũta wĩra mũingĩ, na nĩ aanyitanire na mũingĩ wa andũ kũhingia Kĩheo kĩa Yara Prize Awards kĩa Oslo arĩ hamwe na Papa Wemba, na Womex ya Seville. |
| 28 |
Na rĩngĩ nĩ anyitire itemi ndũmo ya 46664 ĩrĩa yarĩ ya kũtĩa mwaka wa 90 kuuma gĩkũyũ kĩa Nelson Mandela, mũthenya wa 27 July mwaka wa 2008, Hyde Park, London, na 18 July 2009, Radio Cĩtĩ Music Hall, New York. |
| 29 |
Mwaka wa 2009 nĩ aanyitirwo ũgeni nĩ Barack Obama gũkũngũĩra ũhotani wake gĩthuurano-inĩ kĩrĩa atuĩkire Mũtĩrũkia wa 44 wa Amerika. Mwaka wa 2010 nĩ aruguririe kĩmanjĩka gĩake kĩa gatatũ kĩrĩa kĩarĩ na rwĩmbo 'Matatu', rwĩmbo rũrĩa ainire hamwe na ngũthi ya nyĩĩmbo cia Ngenge 'Jua Cali'. |
| 30 |
Kĩrĩma Gĩa Kĩrĩnyaga. (Nokĩo gĩtagwo Kĩrĩma kĩa Yũ nĩ Embu na Mount Kenya nĩ Comba) Mũrĩ wa Kĩũgo Kĩrĩnyaga ũũmĩte harĩ kĩũgo Nyaga kĩrĩa ũingĩ wakĩo nĩ Manyaganyaga kana Nyaganyaga. Kĩrĩma gĩa Kĩrĩnyaga kĩonekaga kĩrĩ na nyaga (Nyaganyaga) (gĩthwaĩrĩ: "madoadoa"). |
| 31 |
Nĩ tondũ wa ĩra (gĩthwaĩrĩ: barafu) rĩrĩa rĩkoragwo rĩnyagĩĩte tũthũrũmũndũ-inĩ twa kĩrĩma kĩu. Kĩrĩnyaga nĩ kĩrĩma kĩrĩa kĩna nyaga (spotted mountain). Ĩra thĩinĩ wa Bũrũri wa Kĩrĩnyaga ũrĩa ũikaragwo nĩ Agĩkũyũ rĩonekaga o kĩrĩma-inĩ gĩa Kĩrĩnyaga. |
| 32 |
Nĩ ũndũ Agĩkũyũ metĩkĩtie Ngai aikaraga Kĩrĩma-inĩ gĩa Kĩrĩnyaga, hĩndĩ ĩrĩa matekwenda kũmũtengũra, mamwĩtaga Mwene-Nyaga. Kauntĩ Ya Kĩrĩnyaga. Kauntĩ ya Kĩrĩnyaga nĩ ĩmwe ya kauntĩ mĩrongo ĩna na mũgwanja cia bũrũri wa Kenya. |
| 33 |
Kauntĩ ya Kĩrĩnyaga oro hau nĩ ĩmwe ya kauntĩ cia bũrũri wa mũGĩkũyũ na ĩikaragwo mũnõ mũno nĩ Agĩkũyũ. Kĩrĩnyaga ĩrĩganĩtie na Nyĩrĩ, Embu na Mũrang’a. Nginya mwaka-inĩ wa 2017 kauntĩ ya Kĩrĩnyaga ĩtongooretio nĩ mangavana erĩ. Ngavana wa mbere wa Kĩrĩnyaga arĩ Joseph Ndathi. |
| 34 |
Ndathi - ũrĩa oimĩte Gĩcũgũ - arĩ ngavana kũma 2013 nginya 2017. Ngavana wa kerĩ wa Kĩrĩnyaga nĩ Ann Waigũrũ. Waigũrũ acagũrirwo kĩthurano-inĩ kĩa mweri wa kanana mwaka wa ngĩrĩ igĩrĩ na ikũmi na mũgwanja. Ann Waigũrũ nĩ ũmwe wa mangavana o erĩ atumia gũcagũrwo Kenya. |
| 35 |
Nairobi nĩ mũciĩ ũrĩa mũnene wa Kenya nanĩkũo mbunge ĩrĩ, ningĩ nokũo Mũthamaki wa Kenya aikaraga. A’ngeretha moka Kenya matũire Nairobi town ĩrĩa nene mwaka-inĩ wa 1899. Nairobi yatuĩkĩre mũciĩ mũnene ithenya rĩa Mombasa mwaka wa 1907. |
| 36 |
Cĩtĩ ya Nairobi ihakuhĩ na rũĩ rwa Nairobi. Umũthĩ rũĩ rwa Nairobi rwĩ gĩko mũno na Maĩ Maruo matingĩnyuo. Cĩtĩ ya Nairobi ĩrĩ igũrũ mũno ta 1661 m (5450 ft). ŨTHAMAKI. Nairobi kwena tũcunje 18: Dagoretti North, Dagoretti South,. |
| 37 |
Embakasi Central, Embakasi, Embakasi East, Embakasi North, Embakasi South, Embakasi West, Kamukunji, Kasarani, Kibra, Langata, Makadara, Mathare, Roysambu, Ruaraka, Starehe, Westlands, ŨTONGORIA WA NAIROBI. |
| 38 |
Takĩ wĩ ũrũri wa Rũraya - Asia. Bũrũri rĩa Rũraya rĩrĩa wenda, rĩkĩrĩa na Ankara, ndĩrĩa wĩtĩrĩrĩra. Takĩ mũno wa Gĩkũyũ nĩrĩa ĩno, niwĩra Gĩkũyũ taara. Nguo na wendo. Rũraya rĩrĩa ĩtĩkĩrĩra mĩthĩrĩrĩro wĩtĩrĩrĩa. |
| 39 |
Ndĩrĩa mũno wĩrĩa matũmbĩrĩtũ wĩrĩ na mwaka wa Tarimbo wĩrĩhũrũka taara. Wĩtĩrĩrĩra na rĩkĩrĩa Gĩkũyũ kĩĩtũka na Gĩkũyũ rũgĩtũka. Wĩtĩrĩrĩra. Wĩtĩrĩrĩrĩra wĩtĩrĩrĩrĩrĩta. Ndĩrĩa wa thĩ na rũine wĩrĩhĩra, na matũmbĩrĩtũ. |
| 40 |
Ũthamaki Mũnganu nĩ gatũndũ ka mabũrũri mana marĩa mahothaga ĩtĩo kũrĩ ũthamaki ũmwe. Namo nĩ: Ngeretha, Scotland, Wales na Northern Ireland. Brexit nĩ gĩtembanio kĩa ciũgo igĩrĩ. Yaarĩ Uuge wacacĩte hingo ya Ũteti wa Ũthamaki Mũnganu kwĩthengia kuuma Ndundu ya Rũraya. |
| 41 |
Usain St. Leo Bolt (aciarĩtwo mweri 21, mweri wa August mwaka wa 1986) nĩ muteng’eri wa mahenya makuhĩ wa kuuma bũrũri wa Jamaica. Bolt nĩwe mũhotani wa mahenya ma mita 100, mita 200 na mita 100 relay mathako-inĩ ma Olympics na ma IAAF World Athletics Championships. |
| 42 |
Ahootanire ihenya rĩrĩ rĩa relay hamwe na ateng’eri angĩ a Jamaica (Steve Mullings, Michael Frater na Asafa Powell). Nĩwe muteng’eri ũrĩa ũnyitĩrĩire rekondi cia mahenya ma mita 100 na 200, na ihinda rĩa sekondi 9.58 (mita 100) na sekondi 19.19 (mita 200). |
| 43 |
Aigĩre rekondi ici mahenya-inĩ ma IAAF World Athletics Championships mũciĩ-inĩ mũnene wa Berlin, bũrũri-inĩ wa Germany, mweri ũyũ. Nowe unyitĩrĩire rekondi cia Olympics cia mahenya ma mita 100 (sekondi 9.69) na mita 200 (sekondi 19.30). |
| 44 |
Ĩrĩa aigĩre mathako-inĩ ma Summer Olympics mweri wa August mwaka wa 2008, mũciĩ-inĩ mũnene wa Beijing, bũrũri-inĩ wa China. Hamwe na ateng’eri angĩ a kwao (Nesta Carter, Michael Frater na Asafa Powell), nĩahootire ihenya rĩa mita 100 relay na akĩiga rekondi ya sekondi 37.10, mathako-inĩ o macio. |
| 45 |
Usain Bolt nĩwe wa mbere kũhotana mahenya-inĩ ma mita 100 na 200 gĩikaro-inĩ kĩmwe kĩa Olympics kuuma mwaka wa 1984, rĩrĩa Carl Lewis wa Amerika atuĩkire mũndu mũrume wa mbere kũhotana inĩ matatu gĩikaro-inĩ kĩmwe. |
| 46 |
Bolt nowe wa mbere kũiga rekondi cia mita 100 na 200 gĩikaro-inĩ kĩmwe kĩa Olympics, na wa mbere gucinyitĩrĩra hĩndĩ ĩmwe kuuma Don Quarrie, muteng’eri o ũngĩ kuuma Jamaica, ũrĩa wacinyitĩrĩire mwaka-inĩ wa 1974. |
| 47 |
Nĩ-undu woguo, njorua ĩno ya mahenya makuhĩ ĩheetwo rĩtwa rĩa itherũ "Lightning Bolt" (Ruheni) nĩ andũ aingĩ. Atanagĩa ũhotani ũyũ na rekondi ici, Bolt nĩarĩkĩtie kũonania ũhoti wake mahenya-inĩ na kũgĩa thahabu ya mita 200 mathako-inĩ ma World Junior Championships mwaka-inĩ wa 2002. |
| 48 |
Na rĩngĩ mwaka-inĩ wa 2003 mathako-inĩ o macio. Mwaka-inĩ wa 2004, hĩndĩ ya mathako ma CARIFTA bũrũri-inĩ wa Bermuda, Bolt nĩ atuĩkire muteng’eri wa mbere wa mĩaka mĩnini gũteng’era ihenya ma mita 200 na ihinda rĩa thĩ ya sekondi 20. Ahootire rekondi ya Roy Martin na akĩiga yake ya sekondi 19.93. |
| 49 |
Kuuma hĩndĩ ĩo nĩ athiĩte na mbere gukorwo arĩ muteng’eri njorua. Mwaka wa 2007 nĩ atuĩkire wa kerĩ mahenya-inĩ ma mita 200 na 100 relay mathako-inĩ ma IAAF World Athletics Championships mũciĩ-inĩ mũnene wa Osaka, bũrũri wa Japan, mwaka wa 2008, mweri 31 mweri wa May. |
| 50 |
Nĩ rĩrĩo aigĩre rekondi yake ya mbere ya mita 100 na ihinda rĩa 9.72. Ahootire rekondi ya Asafa Powell, mũJamaica o take, ĩrĩa yarĩ ya sekondi 9.74. Rekondi ĩno nĩyo acokire kũhota hĩndĩ ya mathako ma Olympics ya 2008, na rĩngĩ mathako-inĩ ya World Championships mweri ũyũ. |
| 51 |
Ahootire rekondi ya mita 200 rĩta rĩa mbere mathako-inĩ ma Olympics kũrĩa Beijing, rĩrĩa ahĩtukire rekondi ya muteng’eri Michael Johnson ya sekondi 19.32, ĩrĩa aigĩte mathako-inĩ ma Summer Olympics mwaka wa 1996. Rekondi ĩno amĩhootire mathako-inĩ ma Berlin mweri ũyũ. |
| 52 |
Mũndũ (Kĩarabu) nĩ Kĩũmbe kĩna ũũgĩ wa gĩkero kĩa igũrũ mũno.mũrũgamĩre wake nĩ mũrũngarũ, akĩnyũkithagia makinya make meerĩ akĩhandũka, nĩ ahũthagĩraga moko make kũnyita indo na oho ũhũthĩrĩ-inĩ wa mĩro no we aratongoria ĩngĩrĩnganithio na ciũmbe ĩngĩ ciothe. |
| 53 |
Mũndũ nĩ akũrĩtie rũthiomi rũkuũku rũrĩa ahũthagĩraga mĩhango-inĩ yake ta Ũteti, ũrutani, wĩĩkenio, o hamwe na mĩhango ya wĩĩtĩkio na ndini. Kĩhumo kĩa Mũndũ. Nĩ kũrĩ ĩrĩra nyingĩ ndekie gũtarĩrĩa kĩhumo kĩa mũndũ. Igĩrĩ ĩrĩa ithamarĩte kĩharo kĩa ũrutani nĩ:. |
| 54 |
1. Ũũmbi - kĩrĩra gĩkĩ kĩhinyagĩrĩragia atĩ mũndũ nĩ kũũmbwo ombirwo. Mũno ĩtitikagwo nĩ arũmĩrĩrĩ a ndini. 2. Ũharũraka - gĩkĩ nĩ kĩrĩra kĩrĩa kĩhinyagĩrĩragia atĩ mũndũ nĩ gĩkengo kĩa mĩaka mĩingĩ ya ũregenyo kuuma ciũmbe mingini na gũkuũka oha kahora ginya harĩa arĩ. |
| 55 |
Baoyorojĩ nĩ thayathi ya mathomo ma mĩmera na nyamũ. Baoyorojĩ nĩrĩ njĩra ya kũhe ido ĩrĩa cia muoyo marĩtwa na kũcibanga. Njĩra ici cia kũbanga na kuheana marĩtwa nĩ ĩkoretwo cigĩcenjia. Njĩra cia kĩrĩu cia njagia kũbanga na ibango cia Kingdom na domain. |
| 56 |
Kingdom nĩ Ũthamaki, na Domain nĩ Gĩikaro. Okĩ bango gĩkoragwo na nyamũ kana mĩmera ĩna maũdu mahananine. Dayagramu ĩno ihaa ĩna ciũmbe cia bacteria, virus, fungi, mĩmera na nyamũ. Ciũmbe cia muoyo ĩthondeketwo nĩ uniti kana thithitemu cia gathĩ: Ciũmbe, cĩaga, Tissue, Cero. |
| 57 |
Hithitorĩ ya mbere ya thayathi. Ũgĩ wa thayathi nĩ ũkoretwo kũwo mĩaka mĩingĩ. Kĩambĩrĩrĩainĩ mathomo ma thayathi marĩ mwanya, mathomagĩrwo firosofĩinĩ. Kwoguo hithitorĩ ya mbere ya thayathi nĩ ĩkonanie na hithitorĩ ya firosofĩ. |
| 58 |
Socrates no akĩrwo nĩ we mwabĩrĩrĩa wa kĩambĩrĩrĩa kĩa mbere kĩa thayathi. Socrates nĩeragwo nĩ mwabĩa wa mathomo maangĩ maingĩ. Socrates athondekithire ũgĩ wa gũtaũra wega na gũtarĩrĩa na kinyi. Plato nake athondekire ũhoro wa rationalism (ũhooto) ũrĩa ũtũmagirwo mũno thayathiinĩ. |
| 59 |
Aristotle akĩrumirira Plato nake na athondekire ũhoro wa Empiricism (ũmbuguiro) ũrĩa ũtũmagirwo mũno thayathiinĩ. Ũmbuguiro yugaga ũgĩ ũthodekagwo na gũtũmira mbuguĩro ithano. Wenda kũmenya ũhoro wa mbuguĩro thoma haha "Five senses". |
| 60 |
Netwon na andũ angĩ nĩ manyitithanirie induction (ũgucĩrĩrĩa wa gũwicĩrĩa) na deduction (Kũrũtithania ũgĩ) ma gĩthondeka methodi ya thayathi ĩrĩa ĩtumagĩrwo rĩu. Ĩno yarĩ njĩra ĩmwe ya kũyitithania ũhooto na ũmbuiguiro methodi-inĩ ya thayathi. |
| 61 |
Injiniarini. Matemo. Injiniarini nĩ mathomo makoragwo na maũgĩ maingĩ ta ma erektroniki, thitima, mekaniko, mĩthaiga, waki, betoro na mangĩ maingĩ. Injiniarini na maica ma Omũthenya. Omũthenya mũndũ nĩ atũmagira ĩndo ĩthondeketwo na ũgĩ wa Injiniarini. |
| 62 |
Andũ angĩ mokira nĩmatũragĩra gasi cũka kana thitovu kuruga ici nĩ itũmagira ũgĩ wa mekaniko na thayathi ya ũthagia. Maguta matawa na gasi ĩthondekagwo na ũgĩ wa injiniarini ya mĩthaiga. Thitovu na gasi cũka ithodekagwo na ũgĩ wa na macini cia injĩrĩani ya mekaniko. |
| 63 |
Injiniarini itumagira ũgĩ na ũmenyo wa thayathi, ũcuumi, social nĩ getha gukurura na gwaka macini, thithitemu na material. Injiniarini ĩthondekaga macini ĩrĩa arĩ tekinoronji. Tekinoronji ĩthondekagwo na ũgĩ wa thayathi. |
| 64 |
Injiniarini ĩthondekaga macini cia kwendio na kũogwo ũgĩ wa ũcuumi nĩ wedekanaga nĩ getha gũthondeka macini ikwendeka. Stagi cia injiniarini cia kĩndũ kĩa Tekinoronji. Maũgĩ mothe ma injĩrĩani makoragwo makĩrumira stagi ici gũthondeka kĩndũ: ũthuthuria wa thithitemu. |
| 65 |
Gĩkũyũ nĩ ĩmwe ya thiomi cia kĩmerera bũrũri-inĩ wa Kenya. Kĩhumo gĩa rũthiomi rũrũ nĩ rũrĩrĩ rwa agĩkũyũ no nĩ rũthegeete ndũrũrĩ-inĩ ĩrĩa cĩrĩ hakuhĩ na kĩrĩma Kenya; icio nĩ amerũ, aembu, mbere na tharaka nithi. |
| 66 |
Nĩ kũrĩ na iganda cia ũharũkia nyingĩ ĩrĩa ikinyangia ndũmĩrĩrĩ na rũthiomi rwa gĩkũyũ, ta ceceni cia kameme, tv ona hamwe mĩro mĩerũ ya nenda cia ũkinyanĩrĩa nĩcibacĩrĩirie ĩtara cia kwambararia rũthiomi; ta viusasa, YouTube, Facebook... |
| 67 |
..na ĩngĩ nyigĩ. Ceceni cia tũmeme na tv ĩrĩa ĩrĩ ngumo mũno nĩ; inooro, kameme, coro, njata na mt Kenya. No kũrĩ na ainĩ na andĩki mahũthagĩraga rũthiomi rũrũ. Mũini ũrĩa wĩna ang’etia aingĩ mũno gĩtara-inĩ kĩa YouTube nĩ mũini wa nyĩĩmbo cia kĩgooco Cirũ wa GP ũrĩa rĩu (30dec2020). |
| 68 |
Na o ho, Nyĩĩmbo cia mũgĩthi nĩ ĩrĩ na ngumo mũno, bendera ĩgĩtitikwo na ainĩ ta samidoh, gatutura, salim young na angĩ aigĩ. Mwandĩkĩ ũrĩa wandĩkĩte kĩbuku kĩrĩa kĩrahu mũno na rũthiomi rũrũ nĩ Ngũgĩ wa Thiong’o na kĩbuku gĩake "Mũrogi wa Kagogo". |
| 69 |
Ciũgo Gĩtaũ. Ũgwo nĩ kuuga mũtaũrĩre wa Ciugo cia Gĩkũyũ Ya mbere yaambirwo nĩ athũngũ arĩa mokĩĩte kũhunjia Ũkristiano Abĩrĩka. Ĩno nĩ ndereti ĩtarĩ yagĩa njũgwa ya woma bũrũri-inĩ wa Gĩkũyũ, no ona kũrĩ ũgwo. |
| 70 |
Hena njamba ngũrani cigiginyanĩte kũamba rũhonge rwa gũtaũra ciũgo ta Francis Njũgũna Gĩchimũ na Njenga wa Mũrĩithi. Mathoga ma thiomi cia Abĩrĩka. Mũigana wa thiomi cia Abĩrĩka nĩ gĩcunjĩ kĩmwe gĩa ithatũ gĩa thiomi ciothe cia thĩ. |
| 71 |
Ĩmwe cia cio ciaragio mabũrũri-inĩ maingĩ nĩ andũ mirrioni nyingĩ no nĩ iteanĩirio na igakomererio nĩ thiomi cia ageni kwambĩrĩrĩa mĩaka ya 1900 kĩambĩrĩrĩa-inĩ. Nĩ ũndũ rũthiomi nĩ ruo rũkuuaga mũtũũrĩre wa andũ mwanya, thiomi ng’eni itingĩhota gũkuũa mũtũũrĩre wa andũ a Abĩrĩka. |
| 72 |
Ũhũthĩrĩ wa thiomi ng’eni mathukuru-inĩ ũrutaga ciana kwaga kwĩyona ũrĩa kwagĩrĩire kana kwĩrora na maitho ma ageni eene thiomi icio ng’eni cihũthĩraga. Nĩ gũkoretwo na mĩcemanio mĩingĩ ya kwarĩrĩrĩa ũkũria wa thiomi cia Abĩrĩka na ũhũthĩrĩ wa cio mathomo-inĩ. |
| 73 |
No maũndũ macio matĩrĩ mahinga. Thiomi cia Abĩrĩka itirakũranĩra na thĩ hamwe na sayanisi ta ũrĩa ciagĩrĩirũo nĩ ũndũ arĩa athomu kaingĩ matiandĩkaga maũgĩ mao na thiomi icio. Tondũ rũthiomi nĩ ikũmbĩ rĩa kĩrĩrikano kĩa mũingĩ (Thiong’o, 1986). |
| 74 |
Na nĩ gũkoretwo na ũteanĩrĩa na wonoria wa ũgĩ kũma thiomi-inĩ cia Abĩrĩka hatarĩ gũciongerera ũgĩ mwerũ, mũico-inĩ Abĩrĩka ĩtigĩtwo na makũmbĩ iberi, tũkĩaria ma kana na ngerekano. Na tondũ ũgĩ ũrĩa woneka ndũcokagĩrĩra thiomi cia Abĩrĩka nĩ ũndũ nĩ iteanĩirio. |
| 75 |
Gĩthomo kĩa Abĩrĩka gĩtĩrĩ ĩrĩ kana irĩĩri cia bata. Ĩndĩ, o na kwĩ na ikwĩro ta icio, mũng’eng’ano wa gũkũria thiomi cia Abĩrĩka nĩ wambĩrĩirie na wĩra ũyũ wa bata no mũhaka ũrĩke tondũ gũtĩrĩ mũndũ ũngĩhota kũgĩrĩrĩrĩa rĩcĩrĩa kahinda ka rĩo ge gakinyu. |
| 76 |
Kĩambĩrĩrĩa. Abĩrĩka ĩ thiomi makĩrĩa ma 2,000, ĩrĩa arĩ gĩcunjĩ kĩmwe gĩa ithatũ gĩa thiomi ciothe cia thĩ. Thiomi ĩmwe cia Abĩrĩka ta Gĩthwaĩrĩ kwa mũhiano, kĩrĩa kĩaragio mabũrũri-inĩ maingĩ ma Abĩrĩka ya Irathĩro na Abĩrĩka ya Gatagatĩ, ciaragio nĩ andũ makĩrĩa ma mirrioni 50. |
| 77 |
O na thiomi icio ikiaragio nĩ andũ aingĩ ũgwo, ti cio ithomithanagia mathukuru-inĩ na o na itithomagwo mabũrũri-inĩ maingĩ ma Abĩrĩka. Gĩtũmi kĩmwe gĩa thiomi ici kwaga gũthomithania kana gũthomwo mathukuru-inĩ ma Abĩrĩka nĩ gũkomererio nĩ thiomi cia gĩkoronĩ kũma kĩambĩrĩrĩa kĩa mĩaka ya 1900. |
| 78 |
Na gĩtũmi kĩngĩ nĩ gũteanĩrĩo nĩ thirikari cia Abĩrĩka kũma cianyita «wĩyathi» kwambĩrĩrĩa mũico wa mĩaka ya 1950. Nĩ guo tũmeye wega kĩrĩa gĩtũmaga thiomi cia Abĩrĩka iteanĩirio ũgwo, no mũhaka tũikie maitho harĩ hithitũrĩ ya thiomi cia Abĩrĩka kũma hĩndĩ ya gĩkoronĩ. |
| 79 |
Maaĩ (kana 'Vatten' na rũthiomi rwa 'Kĩswedeni'), nĩ mũthemba wa kĩndũ gĩtweku kĩna mwaraha wa 70% thĩĩ ng’ima. Bũrũri Gĩkũyũ nĩ warathirwo nĩ Mwene Nyaga akĩhe Agĩkũyũ maĩ na gĩthaka. Chemical formula ya maĩ nĩ H2O. |
| 80 |
Maĩ maingĩ maũmaga kĩrĩma kĩa Mt. Kenya kana Mt. Kilimanjaro. Magagĩtherera njũĩinĩ, magaitĩka ĩrĩainĩ. Ningĩ maĩ nĩ maũmaga mbura-inĩ, ona kana ithimainĩ. Maĩ nĩ ma bata mũnene mũno mũtũrĩreinĩ wa indo ciothe cia thĩ ĩno. |
| 81 |
Kaingĩ maĩ matũmagĩrwo kũnyua. Ningĩ nĩmatũmagĩrwo kũrĩma mĩgũnda itũ, ĩgagĩtũhe irio. Mũciĩ mũnene wa Roma bũrũri wa Itari nĩ ũrĩ na mĩberethi ya ciũga cia Inyanjui ĩrĩa metaga Nasoni.. Mĩberethi ĩno ĩheanaga maaĩ matarĩ marĩhi kũrĩ aikari a itũũra rĩu. |
| 82 |
Kakamega cĩtĩ ĩrĩa nene ya Kenya. Cĩtĩ ya Kakamega ĩrĩ igũrũ mũno ta 1,535 m. Mombasa cĩtĩ ĩrĩa nene ya Kenya. Cĩtĩ ya Mombasa ĩrĩ igũrũ mũno ta 50 m. Gĩkũyũ cĩtĩ ĩrĩa nene ya Kenya. Itũũra rĩa Gĩkũyũ nĩ Itũũra ĩrĩa nene ya Kenya. Itũũra rĩa Gĩkũyũ ĩrĩ igũrũ mũno ta 600000 m. |
| 83 |
Terebiceni (kana 'runinga' na rũthiomi rwa Gĩthweri) nĩ mũtambo ũhũthĩkaga harĩ gũtũma ndũmĩrĩrĩ cia mbica irathiĩ. Mĩtambo ĩno yambĩrĩe kũhũthĩka mĩaka-inĩ ya 1920s, no nĩyaikaragire kahinda ĩtambĩtie kwendio kũrĩ ahũthĩrĩ. |
| 84 |
Thutha wa mbara ya kerĩ nene ya thĩ (WWII), kũrĩ mũtambo waumire ũrĩa wahũthĩkire mũno mabũrũri-inĩ ma Unite States na Britain. Mĩaka-inĩ ya 1950s terebiceni nĩyo yarĩ mũtambo ũrĩa wahũthĩkaga mũno gũkinyĩra mũingĩ. |
| 85 |
Terebiceni cia marangi maingĩ ciambirie kũhũthĩka mĩaka-inĩ ya 1960s gatagatĩ-inĩ. Thikũ ici nowĩrorere mbica cioyetwo mbere nĩũndũ nĩ kũrĩ na indo cia kũiga mbica icio ta DVD, flash drives, CD na video recorders. |
| 86 |
Rĩu kwĩna njĩra njerũ ya gũkinyirio maũndũ kwĩ mũtambo wa terebiceni kũgerera 'digital transmission'. Rĩu kũrĩ mwaka wa 2017 nowĩrorere ceceni nyingĩ mũno ũrĩ gũkũ bũrũri-inĩ. Kwĩna ceceni cia maũndũ matiganĩte ta mohoro, mathako, ũhũthũria, mahunjio, mbiashara ona ĩrĩa cia maũndũ ma gũkenia. |
| 87 |
Ceceni ĩrĩa nyingĩ nĩ cia andũ kĩũmbe. Thiteceni ici ĩtangathaga na thiomi cia Gĩthũngũ, Gĩthwaĩrĩ, rũthiomi rwa ĩmwana nĩrũo Theng’i na thiomi ĩngĩ cia andũ ngũrani ngũrani. Rũrĩrĩ rwa Gĩkũyũ nĩrũrathimĩirwo gũkorwo na ceceni karundo ikimemerekia na rũthiomi rwao. |
| 88 |
Ceceni ici no ta Njata TV, Inooro TV, Gĩkũyũ TV na Kameme TV. Ceceni ici niihotithitie mũndũ o wothe wa rũrĩrĩ gũkorwo agikinyirwo nĩ maũndũ ona atekũmenya wega thiomi ĩngĩ. Gũthomithia Ciana Mĩtugo Mĩega Terebiceni. |
| 89 |
Mũndũ o wothe nĩ akenagio nĩ mwana wĩna mĩtugo mĩega. Ũũ nĩgũkorwo atĩ ciana ĩna mĩtugo mĩega nĩ huthu gũikaranĩa nacio na ciana ici iheaga mũndũ gĩtĩyo kĩrĩa kĩmwagĩrĩire. Mwana wĩna mĩtugo mĩega nĩ ũhũthũ kũmũtaara na kũmũcokia njĩra ĩrĩa yagĩrĩire ũkĩrĩngithania na mwana wĩna mĩtugo mĩũru. |
| 90 |
Kũma hĩndĩ ya tene mũGĩkũyũ nĩ arĩ na njĩra ĩrĩa athomithagia mwana gũkorwo ena mĩtugo mĩega hĩndĩ ciothe. Njĩra ĩmwe ĩrĩa yahũthĩragwo nĩ andũ agima kũrũta ciana ũrĩa ciagĩrĩirũo nĩ gũkũra ĩtarĩĩ yakoragwo ĩ kũmaganĩra ng’ano. Ng’ano ciaganagwo hĩndĩ ya hwainĩ rĩrĩa andũ maranyihia hwai. |
| 91 |
Andũ agima nĩo maikaragia ciana thĩ makamahe kĩrĩra makĩhũthĩra ng’ano. Ng’ano ici maita maingĩ cianetwo «ng’ano cia marimũ’» tondũ maita maingĩ ciana nĩcietĩkagia andũ arĩa akũrũ kũmakĩrĩa na matingĩamenyire atĩ ng’ano icio ti ũhoro wa ma. |
| 92 |
Rũgano rwa ũrĩa warũbũkũ ahenagia nyamũ ĩngĩ nĩgũo eteithie we rwaheagwo ciana kũmonia atĩ ũngĩtuĩka hingo ciothe andũ nĩmekĩraga nganja maũndũ-inĩ marĩa wĩhokeirwo kana harĩa ũratuĩka nĩ ũhũtanĩtie naho nĩkũonania atĩ ciĩko ciaku nĩ cia ũcũke. |
| 93 |
Ng’ano-inĩ nĩkũo gwakoragwo na motarii maũrĩa mũndũ agĩrĩirwo nĩgũikaranĩa na arĩa angĩ. Nokũo mũndũ arutagwo mĩtugo ĩrĩa ĩtĩkĩrĩkĩte rũrĩrĩ-inĩ. mũGĩkũyũ nĩekĩrĩiere mũno maũndũ ma ũndũire wake ta wathĩki, ũnyitnĩrĩ, ũrũmwe na wohanĩrĩ. |
| 94 |
Maũndũ maya mothe mathomithanagio kũhĩtũkĩra ng’ano na kĩrĩra kĩa rũrĩrĩ. Ng’ano nocio ciatũmĩkaga gũthomithia ciana ũgĩ wa mũtũrĩre na mĩtugo ĩrĩa ĩkenagia andũ. Maũndũ ta kũgĩa na ũcamba, kũmenyerera igweta, gũthikĩrĩrĩa na gwĩkĩrĩra motaaro ma arĩa anene gũgũkĩra nĩ mamwe ma maũgĩ macio. |
| 95 |
Ciana nĩ icanjamũkaga nĩ ng’ano icio na ĩkaigwa ĩrĩ njega mũno. Mĩtũrĩre ĩrĩa yaikaragwo nĩ arĩa marerirwo na ng’ano icio nĩyonanagia atĩ ti itherũ ng’ano nĩciarĩ na ũhoti wa gũthomithia andũ mĩtugo yakwendeka na yagwĩtĩkĩrĩka nĩ rũrĩrĩ. |
| 96 |
Mahinda magĩthiĩte macenjetiena o kinya mĩikarĩre mĩciĩ-inĩ ĩkagarũrũka. Ciana nyingĩ ĩrĩ macukuru-inĩ igĩthoma nao aciari marĩ mawĩra-inĩ magĩcaria ũboco wa kũrera na gũthomithia ciana. Mahinda magagĩkundera marĩa aciari na ciana monanaga na kũhota kwaranĩrĩa. |
| 97 |
Ciana cia thikũ ici maita maingĩ irekora igĩcaria kĩrĩra kuuma ihumo ĩngĩ ta thimũ, arata aa marika mao ona karabicenĩ-inĩ. Nao andũ arĩa mena iheo mwanya mwanya ta arĩa mathondekaga gatuni magekĩra kĩo na makerutanĩrĩa gũthondeka mĩthako ĩra ĩngĩkenĩa ciana. |
| 98 |
Tũtunĩ twa Disney films nĩ tũmwe twa tũtunĩ tũrĩa tũĩkaine mũno na tũrĩa tuonanagio mũno karabicenĩ-inĩ. Gatuni gaka ka Disney gakoragwo karongoreirie gũthomithia ciana maũndũ maingĩ ta mĩtugo mĩega, gũikaranĩa na andũ na tũtunĩ tũngĩ tũthomithagia ciana maũndũ marĩa marahanĩka thĩ. |
| 99 |
Thinema-ici nĩcio ituĩkĩte cia kũgũcĩrĩrĩa ciana mũno tondũ ĩthondeketwo ci cia kũgũcĩrĩrĩa ciana... Nĩũndũ ũcio kambuni ta Disney nĩ ĩgũthie na mbere gũkorwo ĩkĩnyĩta itemi inene mũno harĩ ũreri wa ciana cia mahinda maya tũrĩ. |
| 100 |
O ũrĩa mahinda marathiĩ na ũtaramu ũgathie ũkĩambatagĩra noguo kambuni ĩrĩa irenda gũkorwo ikĩoa ikinya rĩa gũthomithia ciana maũndũ matiganĩte irathiĩ igĩũkaga na njĩra njerũ cia gũkinyanĩrĩa kĩoneki kĩu. |
| 101 |
Andũ a marika ma nahau kabere magakĩũria ciũria kũmana na motaaro na maũgĩ marĩa marakĩrutanwo thaa ici. No nao athomi makoiga atĩ o ihinda na maũndũ marĩo na atĩ kũringana na harĩa thĩ ĩkĩnyĩte ng’ano citingĩhota kũrũta ciana citũ mĩtugo mĩega. |
| 102 |
Njũgitano (kĩharo-inĩ kĩa o mũthenya) nĩ ndũgamano ya mĩario gatagatĩ ka andũ eerĩ o ũmwe wao akĩgeria kũkindĩrĩa atĩĩ ũũma na kĩhooto wĩ mwena wao. Njũgitano ya kĩũgo nĩ tarĩra ya mauuge marĩa matanya gũkindĩra ũũma wa gĩthitũ. Mũtaratara ũrĩa njũgitano ici cia nyaũgo cirũmagĩrĩraga wĩtagwo gĩcũranio. |
| 103 |
Amerika nĩ nthi ĩrĩa ĩrĩ Amerika ya igũrũ. Ĩvakanĩté na Kanada mwena wa igũrũ, Mexiko mwena wa itherero. Ĩrĩ na andũ Mirrioni magana mathatu koguo nĩ ya kathatu nthi ĩrĩa ĩna andũ engí mũno nthi ngima. Nĩ nthi ya bũrũri 50 na Washington DC. Amerika ya thondekirwe mwaka 1776 nĩ makoloni 13 ma Ũingeretha. |
| 104 |
Mbũgĩ nĩ njokanĩrĩrĩo yothe ya mecĩrĩa na mathagumia ma tombo. Na rĩtwa rĩngĩ nĩ hakiri (kuuma Gĩthweri 'akili'). Rũthoome rwa mbũgĩ nĩ rũrĩ na bata mũno kũrĩ andũ iharo-inĩ ngũrani ta: 1. Wonjoria (kũumbũria matua ma andũ ndũnyũ-inĩ). |
| 105 |
2. Ũrigitani (gũkũrania na kũrigita andũ agũrũki kuuma mũingĩ.). Mbũgĩ cia mũndũ kĩũmbe. Kĩrĩra kĩa Abraham Maslow. Abraham Maslow arĩ mũthomi wa mbũgĩ kũma bũrũri wa Amerika ũrĩa kĩrĩra gĩake gĩkonie mũkuũko wa mabataro ma kĩmbũgĩ kĩmemerekete kĩharo-inĩ kĩu. |
| 106 |
Araarire mũcũmbĩkiro wa mabataro ũũ. Mabataro ma nyarĩrĩ ma Mũndũ nĩ: Mĩhũũmũ, irio, maaĩ, thingira, matonyo na toro. Mabataro ma kũrungo ka mbere nĩ: ũgima wa mwĩrĩ, wĩĩra, ng’ũndũ na wagi wa wagagu itũũra-inĩ/ũrangĩrĩ. |
| 107 |
Mabataro ma karungo ga keerĩ nĩ: wendo, ũrata, gũkorwo na mũciĩ. Mabataro ma karungo ga gatatũ nĩ: kwĩrĩca itanya-inĩ rĩna, kwĩyata na kũganwo nĩ andũ. Mabataro ma gathĩrimũndũ nĩ: kũũmba kĩndũ kĩerũ na kũramata mĩtugo. |
| 108 |
Kũringana na maslow, andũ othe matarĩ na thĩĩna wa mecĩrĩa mageragĩraga makinya maya mũtũrĩrĩ-inĩ. Mbũgĩ cia kĩrĩndĩ. Njũthĩrĩrĩa na mathomo ma mĩgendere na mawĩki ma mũigĩ nĩ ĩguũrĩtie maũndũ ma bata harĩ ũtaũkĩrĩ wa mbũgĩ cia kĩrĩndĩ. |
| 109 |
Wonjoria, Ũteti, na wĩtĩkio (ndini) nĩ ĩmwe cia iharo ĩrĩa mathomo ma mbũgĩ cia kĩrĩndĩ itonyaga. Kĩhooto kĩa mũngiki nĩ kĩũrurĩrĩo nĩ athuthuria mabũrũri-inĩ ta Kenya na Ghana (bũrũri wa Abĩrĩka, mũciĩ mũnene wa Ghana nĩ Accra). |
| 110 |
Mĩhũũmũ nĩ mĩtaratata ya ndĩhano ya rĩera thĩĩnĩ na nja wa Kĩũmbe. Ciũmbe nĩcibataraga kũrũta rĩera nja na kũiyũkia rĩera kũma nja. Rĩera rĩrĩ nĩ rĩrĩ kĩguni kĩnene kũrĩ tabarĩra nyingĩ cia kĩũmbe ta: ũthondeki wa ĩrĩa na kũtheria gĩko. |
| 111 |
Gĩthweri nĩ rũthiomi rwa kĩbantu rũtũkanĩte na kĩarabu rwaragio mabũrũri-inĩ ma Kenya, Uganda, Tanzania, Rwanda, Burundi ona drc congo. Rũrenda rwa 'world atlas' rũĩgĩte mũigana wa arĩa othe makĩrĩa ma mirrioni 150. |
| 112 |
Iganda nyingĩ cia ũharũkia nĩ cihũthagĩraga rũthiomi rũrũ na mabũrũri maiganona nĩ marĩhũthĩraga gũmemerekia mohoro mao ona kũwonjoria naguo. Rũrũ norwo rũthiomi rwa kĩmerera rĩtambũrĩtwo na ũrũmwe wa Abĩrĩka. |
| 113 |
Ũgo’o (na rũthiomi rwa Amũhara na 'Amamihe' na rũthiomi rwa Imbũ) nĩ ũhũthĩrĩ wa Rĩcĩrĩa kũcũrania Kĩhooto kĩa mbũgĩ. Andũ Ago nĩ arĩa mathũrimaga warĩe kana mũhotoro wa ũgo na oho irogi na imonjori ĩrĩa ihotomagia ũgo’o. |
| 114 |
Mathomo ma ũgo’o nĩ marĩ na kĩguni harĩ gũtaũkĩrwo nĩ mawatho marũngaru ma ũtahami; ta hihi ndũgũ ya rĩendekithia rĩngĩgenekĩka gĩturĩ-inĩ kĩa mendekithia mangĩ mathaagani. Ningĩ no tuuge ũgo’o nĩ ũũgĩ wa gũkerũra na kwambararia Njũgitano. |
| 115 |
Mathomo ma Mathabu na mangĩ maingĩ nĩ mahũthagĩraga makengo ma ũgo’o na njĩra nene. Ningĩ acirithania na mawakiri nĩ mahũthagĩraga ũgo’o kũtabania macira kũringana na mawatho ma mũhotoro wa bũrũri makĩgeria kũtereta Kĩhooto kĩa bũrũri. |
| 116 |
Uuge (ũhũthĩrĩ-inĩ wa o mũthenya) nĩ kĩũgo kana mũhari mũruru ũthegetee mũigĩ-inĩ. Na Gĩthweri ĩtagwo 'usemi'. Ngerekano ĩmwe ya uuge nĩ ta: Kwĩrũma kĩni ĩrĩa ĩhũthagĩrĩagwo kworota kũregana na ũndũ mũna. |
| 117 |
Uuge wa ũgo (na kĩngeretha: 'statement') nĩ irekia rĩrĩa rĩnyitaga itemi ũrungũria-inĩ wa kĩũgita. Ũthuthuria wa Mbũgĩ nĩ ũthathũraga ũrĩa njũgĩrĩrĩo wa mauuge maya ũhũtagia mũingĩ mihango-inĩ yao ĩrĩa mĩnini ya ikeno ona ginya ĩrĩa mĩnene ya Ũteti. |
| 118 |
Gatarũ ka Irathĩro. Rũrĩrĩ rwa Mitho. Ka ngai che ~ ĩrĩa ĩtaũrĩkaga ta: nĩ ndĩ kũĩrĩrĩire, na rũthiomi rwa Gĩkũyũ. Bũrũri wa Kenya. Bũrũri wa Kenya nĩ ũkoretwo na njũgĩrĩrĩo nyingĩ. Ĩmwe nĩ ta: Thĩĩ ũkĩũmaga,. |
| 119 |
Wanyota matahwo, Gũtĩrĩ ũgathikwo nacio, Wakua nĩ woora, Yṹmbũkaga na karĩa ĩmeretie, Ngatata ĩmwe ndĩkinyaga cerengeeti, Wanjikũ/Wagio, Kaba Kabogo, Pambana na hali yako, Bora ũhai, Wamlambez, "no raila no peace". |
| 120 |
Abĩrĩka. Harĩ njũgĩrĩrĩo cianacaca gĩtarũ-inĩ kĩa Abĩrĩka nĩ tũrĩ: Bũrũri wa Misiri: "thawra, thawra hatta al-nasr" (Ituĩka, Ituĩka nginya ũhotani). Bũrũri wa Nicaragua. "Le acompaño en su dolor" (tũcerete hamwe ona mathĩna-inĩ). |
| 121 |
Bũrũri wa United States. Njũgĩrĩrĩo ĩrĩa icacĩte bũrũri-inĩ wa United States nĩ: "Yes we can!", BLM, MAGA. Bũrũri wa Ngeretha: Brexit, "To be or not to be" ("Kuva kana Kusava" na rũthiomi rwa Cũna). |
| 122 |
Ũteti. Ĩno nĩ mĩhang’o ĩrĩa ĩtabanagio nĩ andũ magĩcira nũ abataire kũgĩa kĩna, kahinda ngania. Andũ arĩa makoragwo mũhari wa mbere thuguri-inĩ ici metagwo ateti. Mĩthemba ya ũteti. Nĩ kũrĩ na mĩhĩrĩga ya ũteti ĩtitikagwo na mabũrũri ngũrani. Ĩrĩa ciĩre ngumo nĩ ta:. |
| 123 |
1. Kĩamũingĩ >> haha ũtongoria ũheanagwo thutha wa kĩthũrano kĩnene, harĩa mũingĩ ũcagũraga atongoria ao. Bũrũri wa Kenya nĩ ũkoragwo na mũtaratara ũyũ; 2. Ũthamaki >> mũtaratara-inĩ ũyũ nĩ gũkoragwo na thakame ĩmwe (kana makĩrĩa) ya wathani ĩrĩa yũĩkaine. |
| 124 |
Mũteti nĩ mũndũ wĩhang’agia na mĩro ya mahinya ma Bũrũri, ĩrĩa ĩramataga indo na ihooto cia mũingĩ wa bũrũri ũcio. Wĩĩra ũyũ wĩtagwo Ũteti. Ndemokirathĩ nĩ kũga thirikari ya andũ ĩthondeketwo nĩ andũ nĩ ũndũ wa andũ. |
| 125 |
Ngeretha nĩ ĩmwe ya mabũrũri mana ma UK. Bũrũri wa gĩthi kĩa Rũraya. Mũciĩ mũnene wagwo nĩ London. Nyunibaciti cia ngeretha cia ngumo Kambrigi, Oxifodi. Ũcuumi wa Ngeretha'. Ũcuumi wa kerĩ kũneneha thĩinĩ wa Rũraya. |
| 126 |
Tekinoronji ĩrĩa ngeretha ĩtongooretie nĩ cia kĩgĩna na kwenja betũrũ. Mũhaka nĩ Scotland, Wales na Northern Ireland. Baranja (kibaranja ''France'') bũrũri wa Rũraya. Mũciĩ mũnene wa Baraja nĩ Paris. |
| 127 |
Onesimus Kipchumba Murkomen (ũrĩa aciarirũo 12 Mweri wa 3, 1979) nĩ mũtongoria wa watho na Ũteti wa Kenya, na nĩ mũrori wa mũthĩgi ya mũingĩ wa Kenya. Ningĩ nĩ aarĩ mũthĩgia wa maũndũ ma andũ ethĩ, Wonjoria. |
| 128 |
Wa Wokia na Mathako na ningĩ nĩ aarĩ Mũthĩgia Mũcani wa Mabara, ũthii, a mawĩra ma Njomo Kenya yothe. Murkomen nĩ Mũcũrani wa igoti inene rĩa Kenya na nĩ Mũmbunge Mũkarũ wa Elgeyo Marakwet County. Ngumo:. |
| 129 |
Murkomen anatitika mĩhang’o ya kwethana na Mwarimũ wa Thukuru ya mũthingi yaCheptarit Primary School, Keiyo North, Kauntĩ ya El-Ngeiyo Marakwet, ona gũtuwĩka mwĩrĩ wake nĩwacolire kũhumbũria Endebess, Transzoia. |
| 130 |
Racia bũrũri wa Rũraya. Mũciĩ mũnene nĩ Moscow. Moscow cĩtĩ ĩrĩa nene ya Urusi. Cĩtĩ ya Moscow ĩrĩ igũrũ mũno ta 156 m. Nĩ ũmwe wa mabũrũri manene na wĩ andũ ta mirrioni igana rĩmwe. Racia nĩ bũrũri ũmwe wa mabũrũri merĩ mana twara mũndu kwa mweri. |
| 131 |
ŨCUUMI WA URUSI. Ũcuumi wa Urusi ũkoragwo na ũrĩmi, wenji wa mĩnuru, tekinoronji ta cia thitima cia nĩũkrea, wendia wa setiraiti, tekinoronji cia kururia itheri. Ukraine nĩ bũrũri wa Rũraya. Mũciĩ mũnene wa Ukraine wĩtagwo Kiev. |
| 132 |
Njĩrĩmani nĩ bũrũri wa Rũraya. Njĩrĩmani nĩ Ngeremani. Cĩtĩ nene ya ngeremani nĩ Berlin. Thutha wa haro ya kerĩ ya thĩ, ngeremani nĩ nyagayaniro igĩtwika east na west Njĩrĩmani. Haro ya heho nyathira ngeremani nĩ nyayitanire na gũtuĩka bũrũri ũmwe. |
| 133 |
Ũcuumi wa Njĩrĩmani. Njĩrĩmani nĩ ũcuumi ũrĩa mũnene mũno thĩinĩ wa kotineti ya Rũraya. Nĩ ĩthondekaga ngari mĩthemba mingi. Thitima cia nĩũkrea. Ngeremani nĩ nyatigire kũrũtithia thitima cia nĩũkrea thutha wa gĩthigĩthia kĩa Jaabani kĩrĩa ngithukirie Kirutithia kĩmwe kĩa thitima. |
| 134 |
Andũ Me Igweta: Immanuel Kant, Adolf Hitler. Immanuel Kant nĩ Mũndũ Mũgo mũjĩrĩmani ũrĩa agwetetwo kaingĩ ta ũmwe wa ecĩrĩa (rĩcĩrĩa nĩ gĩkengo kĩa mĩhang’o ya Mbũgĩ) a bata mũno gĩtarũ-inĩ kĩa Rũraya. |
| 135 |
Aciarirũo 22 April 1724 handũ hetagwo Konisberg, ũthamaki wa Prussia (riũ wĩtagwo Kaliningrad, Racia) na no kũo akuĩre tarĩki 12 February 1804 ena mĩaka 79. Rũrenda rwa mawĩra make mahutĩtie iharo nyandandũku kũma Ũgo, Mĩguto, ginya Nyagathanga. |
| 136 |
Kĩambĩrĩrĩa. Gĩikaro gĩkĩ gĩtigĩtio nĩ ũndũ wa gũthondeka "Wikipedia" thĩinĩĩ wa Gĩkũyũ language. Angĩkorwo nĩ waragia rũthiomi rwa Gĩgĩkũyũ no ũnyitanĩre na arĩa angĩ gũtheremia rũthiomi rũu. Tũma ndũmĩrĩrĩ yaku ithangũinĩ rĩa ndereti. |
| 137 |
"Ngai nĩ ahete Agĩkũyũ bũrũri mwega ũtagaga maĩ kana irio kana gĩthaka; Wega no Agĩkũyũ magocage Ngai mũno, nĩ ũndũ anamatanahĩra mũno.". Icunje cia ndereti na ibango. Mathangu mothe mabangĩtwo na ibango na makanyitithanio nĩ Kibango kĩa mbere. |
| 138 |
Ũũgĩ wa Kĩmerera... Ũũgĩ wa Kĩmerera nĩ "indigenous knowledge". Mathomo ma Kĩmerera: Thĩrabathi ya gũthomithia matho makĩmerera nĩ rĩkĩte gũthondekwo. Mũthomi wa mathomo ma kĩmerera agĩrĩirwo gũthoma:. |
| 139 |
Ciũmo cia thayathi ya cũma , ciũmo cia ndawa cia ndũĩre cia mĩtĩ , ũgũnduria wa thitiro na mangĩ maingĩ. ... Harĩa hagwete : 1. Emaegweli Gloria , thithitemu cia ũũgĩ wa Kĩmerera wa kĩ Abĩrĩka ; . |
| 140 |
2. Mathomo nĩ mĩcokanĩrĩrĩo ya maũũgĩ marĩa mũndũ ehocete namo, na itanya rĩa kwĩbacĩrĩra na kwĩguna mũtũrĩre-inĩ. Nĩ kũrĩ mĩhanya karumbĩ ĩrĩa ngothomi makoragwo makĩoya. Ĩmwe nĩ ta: thome wa Mathabu, thome wa muoyo na thome wa mbũgĩ. |
| 141 |
Ĩrĩra cia arang’ania. Ici ĩmwe cia ĩrĩra ĩrĩa cĩrĩ igweta kĩharo-inĩ gĩkĩ. Mũndũ Mũgo kuuma Kenya Ngũgĩ wa Thiong’o ahunjagia atĩ mecĩrĩa maũmaga kuuma Rũhuta wa Ũrirũ (wa kĩũgo) ũrĩa ũcogagĩrĩragia mbũgĩ kũthondeka njomo ĩrĩa nacio icokaga kũrungũra Ũũgĩ. |
| 142 |
Kĩrĩra gĩkĩ nokĩo kĩmũtitikaga kũendekithia ũkũria wa thiomi cia kĩmerera. Mũndũ Mũgo wa ũnjĩrĩmani Immanuel Kant onaga mericia marĩ mahumo meerĩ. Ĩmwe ĩrĩ kuuma Thithi ĩngĩ ĩrĩ ũrĩa Mbũgĩ kana hakiri ũrĩa ĩtarĩe. Mecĩrĩa ma mũthemba wa mbere amatuire ma mbuguĩro na ma mũthemba wa keerĩ agĩtua ma Nyaruĩga. |
| 143 |
Ũũgĩ wa Kanyonde ("Artificial Intelligence" -AI-) nĩ ũgĩ ũrĩa ũkoragwo na Macunguruma, na makĩrĩa ndamathia cia Gĩtaritari. Nĩ kĩharo kĩa ũthuthuria wa gĩtaritari kĩrĩa gĩkuũkagia na gĩthomaga njĩra,. |
| 144 |
Tabarĩra na ndereti ĩrĩa ihotithagia mĩro yoone marĩa ĩmarigicĩire na ĩkahũthĩra ũgĩ wa kwĩrũta maũndũ na itanya rĩa kũhingia mĩoroto ĩrĩa ĩigĩtwo. Mĩrĩrĩo ya Kanyonde ĩhũthĩkaga mũno thĩinĩ wa ũthii wa na mbere, Ndamathia, na ũthuthuria. |
| 145 |
Ĩmwe cia indo ĩrĩa ciĩ na ũhoti mũnene wa kũhingia maũndũ nĩ ta, gũthondeka indo cia gũcaria rũrenda-inĩ (ta Google Search); gũthondeka indo ĩrĩa ciendekithagia maũtugata (ta YouTube, Amazon, na Netflix);. |
| 146 |
Kũhũthĩra mũgambo wa mũndũ (ta Google Assistant, Siri, na Alexa); ngari cia gwĩtwara (ta Waymo); indo cia kũũmba na kũicũhia (ta ChatGPT na AI art); na gũthondeka na gũthuthuria maũndũ mĩthako (ta chess na Go). |
| 147 |
O na kũrĩ ũgwo, indo nyingĩ cia ũũgĩ wa Kanyonde itionekaga tagwo: "Ĩndo nyingĩ cia AI nĩ ikerũrĩkĩte indo-inĩ cia mũingĩ, na kaingĩ itiĩtagwo AI tondũ ũndũ warĩkia gũtwĩka wa bata na ũkorwo nĩ ũhũthĩkaga mũno, nĩ ũtigaga kũbũkio ta ũũgĩ wa Kanyonde". |
| 148 |
Ũũgĩ wa Kanyonde nĩ ĩhũthagĩra thoome wa Mbũgĩ, thiomi, Ũgo na maũndũ mangĩ. "Ndinganga ĩrahũthĩra ũũgĩ wa Kanyonde, thukuru wa Ai University" "Gĩũthi kĩa Kanyonde mũthemba wa Super Reno!". |
| 149 |
Thimo cia gĩgĩkũyũ. Gwĩ thimo (ĩrĩa ciĩtagwo "njuno" na rũthiomi rwa Kĩmĩĩrũ) nyingĩ cia Gĩkũyũ ĩmwe cia tene na ĩngĩ njerũ: 1. Gĩikaro kĩmwe kĩrĩ ndaa. 2. Gũtĩrĩ wĩrĩraga agĩthiĩ ta agicoka. 3. Nĩ yṹmbũkaga ona ĩ mbute. |
| 150 |
4. Yṹmbũkaga na kĩrĩa ĩmeretie (hau nĩ ma). 5. Kũgeria nĩ Kũhota. 6. Hiti nyoririe nĩrĩ nyama. 7. Kalamu nĩko icebe rĩa mũthomi. 8. Thiorĩ nĩyo mbarathi ya mũtuaria. 9. Njĩra ya mũndũ ũmwe ĩgeragwo nĩ gũtuka. |
| 151 |
10. Gwathĩka nĩ igai. 11. Tĩa thoguo na Nyukwa. 12. Mwana wĩ Kĩo dagaga mũthambia. 13. Nĩyũmbũ ona ĩrĩ mbute joya. Ũtuĩrĩa wa Thimo. Kwĩ ũtuĩrĩa mũingĩ wĩkĩtwo wa thimo. Ũtuĩrĩa ũmwe wonanĩtie atĩ thimo ciroraga ũndũ na mĩena ĩtatatũ:. |
| 152 |
Mĩena ĩrĩ ĩrakararania na ũgĩ wa gatagatĩ wa mĩena ĩnyo ĩrĩ. Nĩ wega kũmenya thimo ĩrĩa uratũmira ĩraro ũndũ na mũbarĩre ũrĩkũ. Kũgeria na kũhitia, nĩ mwĩkĩre ũtomagirwo harĩ maũndũ matarĩ na ũũgĩ mũiganu. |
| 153 |
Mwĩkĩre ũyũ na thimo Kũgeria nĩ Kũhota ciĩ mũbarĩre wa maũndũ ũrakararania, Kũgeria na Kũhota kana kũhitia nĩ mũbarĩre wa gatatagi. Ũtũmĩrĩ na ũthodeki wa thimo no ũtethio nĩ kũramata ũũgĩ wa thimo. |
| 154 |
Ũtuaria wĩkĩtwo nĩ wonanĩtie ũrĩa thiorĩ cia kũramata ũũgĩ ĩgĩtethia ũũgĩ wa ndũĩre wa kĩAbirica. Modeli (Mĩhianano) ĩyo ĩna, ĩtumagĩrwo na ũũgĩ wothe na thiomi cia Gĩkũyũ ĩtira ngĩrani na Ũtuĩrĩa wa jumla. |
| 155 |
Ũũgĩ no ũtethie kũhanyũkia wĩkĩ wa maũndũ. Ũtuĩrĩa wa kwonania ũrĩa thimo ĩngĩtumĩrwo na njĩra kĩthayathi wonanĩtie thimo cia ũmbuguiro no itetihĩrĩirie na kũrehe maendereo. Thimo no citũmirũo kũramata ũũgĩ. |
| 156 |
Kĩrĩanĩro kĩ Wucharĩ wa warĩ kĩrĩkanĩro kĩrĩa kĩarĩkĩirio gatagatĩ ka Ũthamaki wa Ethiobia na Ũthamaki wa Itarĩ. Arĩa maanyitire mbaru nĩ Mũthamaki Menelik II wa Shewa, ũrĩa warĩ Mũthamaki wa Ethiopia, na kabirũ Pietro Antoneri [ĩ]. |
| 157 |
Akĩrũgamĩrĩra Itarĩ, mũthenya wa 2 mweri wa May 1889, nĩ maambĩrĩirie kĩrĩkanĩro kĩu thutha wa ũkabuurũ wa Eritrea nĩ Aitarĩa. Mũthamaki Ras Mekonen arĩ ho ngĩrĩmiti ĩno ĩgĩĩkĩrwo kĩrore. Nĩ handirwo mũhũri gacagi-inĩ kanini ka Wucharĩ karĩ. |
| 158 |
Ithiobia na no ho kĩrĩkanĩro gĩkĩ kĩa iyũkirie rĩtwa rĩu. Muoroto wa kĩrĩkanĩro gĩkĩ warĩ gũtũũria ũrata na ndũyũ gatagatĩ ka mabũrũri macio merĩ. Kĩrĩkanĩro kĩu kĩandĩkĩtwo na thiomi igĩrĩ, na rũthiomi rwa Kĩamaharĩ na rwa Kĩitarĩano. |
| 159 |
Ĩndĩ nĩ harĩ ngũrani thitũkanu thĩinĩ wa hũra cia thiomi icio igĩrĩ, ũndũ ũrĩa wacũngĩrĩire Njũgitano thegi ya mabũrũri maya meerĩ. Makĩrĩa, gĩbungo gĩa 17 nĩkĩo gĩacacĩtie ngarari tondũ ciatabutagwo na gũtaũrwo na njĩra ngũrani nĩ mwahũ wa Ithiobia. |
| 160 |
Ethiopia (Ethiobia, Ithiobia) nĩ ũrũri wa Abĩrĩka. Mũciĩ mũnene wa Ethiopia nĩ Addis-Ababa. Mauuge: Ici nĩ ĩmwe ya ĩrĩa ĩhũthĩkaga o mũthenya na. Reka thikũ njũru na ithimba cia mathĩna ihũtũke na kĩongo kĩinamu o kahora tu na itumbĩ nĩrĩkwamba gũcũacũa. |
| 161 |
Rĩrĩa nenda cia mbũmbũi cianyitanĩrana no cimande mũrũthi, Hatĩrĩ hĩndĩ ũrĩtũgĩrĩo ũtakwĩarĩ ndĩrĩkano itũmaga ngoro yembembane. Addis-Ababa (na rĩtwa rĩngĩ Addis-Abeba; Kĩamahara Addis, "ihũa rĩerũ"; Kĩoromo Finfinne). |
| 162 |
Addis-Ababa nĩ mũciĩ mũnene wa Ethiopia na wa ũrũmwe wa Abĩrĩka. Nĩ ĩkoragwo na ngumo ya wĩathi ĩĩtagwo ras gez astedader ta gĩcigo kĩa Ethiopia. Gĩcigo gĩkĩ nĩ kĩrĩ andũ kuuma ndũrĩrĩ 80 arĩa maaragia thiomi 80 Ngũrani, na aingĩ nĩ aithĩramu na Akristiano. |
| 163 |
Addis-Ababa ĩrĩ mita 2,500 igũrũ wa ĩrĩa na ũraihu wa. Gena (Ethiopia) nĩ mũthenya wa gũkũĩra gũciarwo kwa njĩcũ ũtabanagio nĩ makanitha ma Orthodox ma Ethiopia na Eritrea, o hamwe na makanitha ma Protestant na Katholeki bũrũri-inĩ wa Ethiopia, mũthenya wa 7 mweri wa mbere (Tahsas 29 kalendainĩ ya Ethiopia). |
| 164 |
Ũmwe wa maũndũ marĩa maronania Kĩmera kĩu nĩ mũthako wa kĩndũire ũhana mũthako wa magogo. Rania mũtugo wa gũcũrana hockey. Mũthako ũcio nĩ ũkoragwo ũgĩtũkia arĩithi makĩthĩgia mahiũ mao ũtukũ ũrĩa Jesu aaciarirũo. Haile Selassie akinyitaga mũro. |
| 165 |
Kĩnyanjui (kĩbũyũ). Kĩnyanjui nĩ kĩbũyũ kĩna mũkanye, kĩhũthagĩragwo kũiga na kũonoria indo dweku. Kaingĩ inyanjui nĩ ĩkoragwo na ndũkũyũ cia kũhũthia wĩra wa kũonoria. Jebena. Nĩ ũndũ wa ũrĩa andũ a Ethiopia na Eritrea. |
| 166 |
Matanyĩte kũingĩra bũrũri-inĩ ũyũ, nĩ ũndũ ũcio nĩ ũndũ wa ũrĩa bũrũri-inĩ wa Ethiopia na Eritreia ũkoragwo na gĩcunjĩ kĩnene kĩa indo ĩrĩa ĩtarĩ cia ũingĩ. Nĩ ũndũ wa kũgĩa na ngathĩti cia Gĩkũyũ cia Gĩkũnjo cia Gĩkũgĩ, nĩ tũraarĩ na mĩaka 13 mbere ĩyo. Nĩ ũndũ ũcio. |
| 167 |
Eswatini ĩrĩa ituĩtwo Ũthamaki wa Eswatini na na no ĩũĩkaine ta Swaziland (SWAH-zee-land), nĩ bũrũri ũtarĩ itũnga na na ĩrĩa rĩa Abĩrĩka ya Mũhũro. Nĩ ĩhakanĩte na bũrũri wa Mozambique mwena wa rũgongo wa irathĩro na South Abĩrĩka mwena wa gathĩgathinĩ. |
| 168 |
Ũthũĩlonĩ wa ithũĩro, mwena wa gũthini, na mwena wa gũthũĩro. Eswatini nĩ ĩmwe ya mabũrũri manini mũno thĩinĩ wa Abĩrĩka; o na gũtuĩka ũgwo, rĩera rĩayo na kũndũ gwake kũingĩ nĩ kũingĩhĩte, kuuma gĩcigo kĩa ĩrĩma na kĩarĩ kĩhehu nginya gĩcigo kĩarĩ kĩhiũ na kĩarĩ gĩtheru. |
| 169 |
Ũĩtang’a, ũrĩa ũmenyagwo na njĩra ĩngĩ ta mũtabarĩre wa ĩtang’a (kana 'nyakĩnyua' mwena wa atumia), warĩ mũtaratara wa maũndũ ma kĩwatho, ũteti, Ũbirarũ, ũrutani wa maũndũ ma ũndũire, ũrĩa wanyitĩte thing’a kaingĩ Mabũrũriinĩ ma Rũraya kuuma matura-nguru ma ya 9 nginya ya 15. |
| 170 |
Warĩ kĩharĩro kĩa kũrũmbũiya ngumbacũ na matwĩka ma gũkuruhania na gũcũgũna ũkombori wa Cieya na ũruti wa wĩra kana ũheani wa maũtugata. Ũtaarĩrĩ-inĩ wa tene, wa François Louis Ganshof (1944),. |
| 171 |
Nĩ ataũraga marĩnjũ ya nditimũrano cia kĩwatho na cia mawĩigĩrĩrĩki ma mbirarũ cia ngotho ya mbara, o ho mahũngo manene marĩ, athani, ngenge na ũcũa. Ũtaarĩrĩa ũngĩ mwandandũ, ta ũrĩa warekirio nĩ Marc Bloch (1939),. |
| 172 |
Ũtathĩtie to o mawĩigĩrĩrĩki ma mbirarũ, no nĩkumbacĩte ginya ndere ciothe ithatũ cia ũthamaki: Waathani, Ũthĩnjĩrĩ Ngai hamwe na Njaguti andũ arĩa marĩ rũngu wa mũtaratara wa mũrara. Kĩrĩma gĩa Orava bũrũri-inĩ wa Slovakia. Mũatĩrĩro wa waaki nĩ nogorio ya ũĩtang’a. |
| 173 |
Nĩ nyamũ nene gũkĩra nyamũ ciothe thĩinĩ ya thĩ. Nĩ nyamũ ya mũthemba wa "mamo", ĩrĩa iciaraga na ĩkongĩthia, thutha wa gũkũa ihu gwa kahinda. Andũ mabũrũri mendete kũrĩa Nyamũngumi. Kwĩ mabũrũri nyamũngumi nyendetwo mũno ta Amerika, Jaabani, Korea, China, Ngeretha na mangĩ maingĩ. |
| 174 |
Gatũndũ ka AA. AA Limited, ĩtagwo The AA (na tene ĩtagwo Association of Automobile), nĩ ngwatanĩro ya ngari kuuma Ngeretha. Nyaabara wa kambuni ĩno bũrũri wa Kenya nĩ Francis Theuri. Kĩrembeko kĩa gatũndũ ka AA. |
| 175 |
Ndemwa cia Gĩkũyũ alfabeti nĩ: A, B, C, ND, E, G, H, I, NJ, NG, K, M, MB, N, O, R, T, U, W, Y, NY - inĩ gaka mabangĩtwo kũringana na ũrĩa marũmanĩrĩire. |
| 176 |
Omo nĩ njomo ĩmwe ya gatũndũ ka Unilever ĩrĩa yendagia mũno thamuni wa mũtu. Thĩinĩ wa bũrũri wa Kenya, njomo ĩyo ĩtagwo "Omo" nĩ ĩgũragwo ta "Surf" bũrũri-inĩ wa India, Ireland, South Abĩrĩka, na mabũrũri mangĩ maingĩ. |
| 177 |
Thĩinĩ wa Australia na New Zealand, indo icio ciendagio na rĩĩtwa "Omo" na "Surf". Surf nĩ yambĩrĩirio nĩ Unilever mwaka wa 1959 harĩ yendagio Ngeretha ta Rinso. Thĩinĩ wa Cyprus, Greece, France, Portugal, Spain, Argentina, Uruguay ĩyo ĩkoragwo na rĩĩtwa rĩa "Skip". |
| 178 |
Thĩinĩ wa India, Pakistan na Bangladesh nĩ ĩĩtagwo "Surf Excel". Thĩinĩ wa Romania, o hamwe na Omo, ndemwa ya DERO nĩ ĩrekagwo. Thĩinĩ wa Poland, Omo nĩ ĩmwe ya indo ĩrĩa ciathondekagwo mũno na ciathondeketwo mũno mĩaka-inĩ ya 1990 na nĩ ciathondekete mwaka-inĩ wa 2000. |
| 179 |
Mwaka wa 2009, nĩ ambĩrĩirie kwendia indo cia gũtheria bũrũri-inĩ wa Belgium handũ ha Omo. O ta ũrĩa andũ aingĩ a Tunisia makoretwo makĩhũthĩra rũthiomi rwa Omo, indo ciothe ĩrĩa ciathondekagwo nĩ andũ arĩa angĩ nĩ ciatũmĩre imenyitwo "Omo". |
| 180 |
Muuma, ũrĩa rĩmwe wĩtagwo cabi ya mũhũngo ('nywila' na Gĩthweri, 'password' kana 'passcode' na Kĩ Ngeretha) nĩ ũhoro wa hitho, na kaingĩ nĩ mũhari ya marũa, na kaingĩ ũhũthĩkaga kũmenyithia na kũthaitĩra mũhũthĩrĩ. |
| 181 |
Kwa ihinda rĩa tene, andũ matanyĩtwo kũririkana mĩũma yao, no o ũrĩa mũigana wa maũtungata marĩa mabataranagia muuma yongekire na gĩkĩro kĩnene o ũndũire wa kũririkana muuma ũkĩgĩa nditi na maũtungata mangĩ ma mũthithũ wa mĩũma makĩũmbuthũka. |
| 182 |
Kaigĩ, mĩũmo nĩ mĩhari ya marũa, ndari, kana njano ĩngĩ ĩtarĩ karirũi kooma. Angĩkorũo marũa nĩ mũthemba wa ndari, mwarunye ũcio ũĩkaine na rĩtwa rĩa kĩngeretha ta personal identification number (PIN). |
| 183 |
Japan nĩ bũrũri wa Asia. Mũciĩ mũnene wa Japan nĩ Tokyo. Japan nĩ bũrũri mũthiu na mbere na iganda na Tekinoronji. ŨKũragwo wĩ bũrũri ũthiũrukĩrĩo nĩ ĩrĩa wa macigĩrĩra. Emperor: Naruhito. Icigĩrĩra cia Japan: 1. Main Land, 2. Okinawa. |
| 184 |
Rũthiomi rwa Japanisi. Rũthiomi rwao rũgethanagio Konichiwa (wĩ mwega) na mũndũ akanamĩrĩra, ũgacokia Konichiwa (dĩ mwega). Mandĩkaga na ndemwa mĩthemba ĩtatu na nĩcio: Kanji, Katakana na Hirogana. Kanji nĩ ndemwa ngũrũ cia Kĩ China. Mũndũ no mũhaka erute ndemwa cia Kanji ta ngĩrĩ ĩnya agikiya yunibacĩtĩ. |
| 185 |
Mwande, nĩ mũndũ e kĩhĩtahĩtano-inĩ kĩa kũamũkĩra ngerenwa kana ngoga, kana mũndũ e macũranio-inĩ ma gĩturwa kĩna; kwa ngerekano: gĩthuurano - ta hihi mũingĩ ũgĩthuura atongoria ao nĩ gũkoragwo na ndereti ya kũamũra aande; kũingĩra gĩkundi-inĩ. |
| 186 |
"Gũcũnga mĩtĩ" nĩ gĩcunjĩ kĩa mũtaratara wa gũthuura mwande wa gĩthuurano nĩ kĩama kĩa Ũteti, kana ũheani wa ngerenwa kana ngoga. Kĩhumo gĩa kĩũgo. Kĩũgo 'mwande' kĩũmanĩte na ũragũri wa kĩũgo 'ndemwa' kĩũgo kĩrĩa kĩorotaga ũcani wa gũkinyia ndũmĩrĩrĩ na njĩra ya Maandĩko. |
| 187 |
Jean-Jacques Rousseau (28 Juni 1712 - 2 Kĩhuo 1778) aarĩ mũndũ Mũgo njorua wa Geneva, mwandĩkĩ, na mũhũngi njorua. Ũũgĩ wake wa ũteti nĩ wahotithirie ũrathi wa mahinda ma ũtheri bũrũri-inĩ wothe wa Rũraya, o hamwe na maũndũ ma ituĩka rĩa Baranja na ũrathi ũrĩa wa gũthondeka mecĩrĩa ma ndamathia, ũteti na gĩthomo. |
| 188 |
Marũa make ma 'Discours sur l’origine et les fondements de l’inégalité parmi les hommes' (ũcũrania wa ũkabuurũ), ũrĩa wonanagia atĩ indo cia kĩũmbe nĩcio mathitũkane kĩ ũtonga, na kĩrĩkanĩro kana "Du contrat social; ou, Principes du droit politique" nĩcio inongoragia mũthingi wa mecĩrĩa marũngaru ma kĩũteti na kĩngũmbarũ. |
| 189 |
Rũgano rũcane rwa Rousseau rwa Julie, kana New Heloise (1761) nĩ rwa bata harĩ gũkũria ũhoro wa ng’ano cia wendo. Ibuku rĩake rĩa 'Émile; ou, de l’education (1762)' (Ĩmiri, kana ciĩgiĩ mathomo)... |
| 190 |
Rĩandĩkĩtwo ta kĩmũrĩ kĩa harĩa mũndũ arĩ thĩinĩ wa mũtũũrĩre. Maandĩko ma Rousseau marĩa macomorirwo arĩkĩtie kũhurũka 'Les Confessions' (mainĩkĩrĩirio mwaka wa 1770), marĩa marĩ macano ma mbere ma mũndũ kwĩitũrũra ciĩgie mũtũrĩre wake. |
| 191 |
Na ibuku rĩrĩa rĩagirekũrĩka rĩa 'Les Rêveries du promeneur solitaire -mĩaka 1776-1778' (maumbũrio ma mĩmera Nyoike) nĩ marĩ na mĩthaiga mĩingĩ ya kahinda kau ya wĩthũrĩmi ya wandĩkĩ ĩrĩa yarĩ na thing’a kahinda kau. |
| 192 |
Gĩcano gĩa goulsse. Njano ya Goulsse ya tũngĩrwo na itanya rĩa kũandũ thiomi cia Guri cia Abĩrĩka ya Irathũĩro ta thiomi cia Mossi na Kasem. Nĩ yambĩrĩirio mwaka wa 2022 nĩ andũ erĩ, Wenitte Apiou na Babaguioue Micareme Akouabou kuuma Burkina Faso. |
| 193 |
Kabirũ ka wandĩkĩ kena ndemwa 30, hamwe na njano cia kĩmakũ na nogorio ĩngĩ cia kũorota njararũkio. Ma marangi, na mathaa igũrũ rĩa marangi mamwe ma mũgambo nĩgũo marĩnge mũtaratara wa kũgũa. Njano ĩno yandĩkagwo kuuma mwena wa ũmotho nginya wa ũrĩo marĩ na mũhari mũrũngarũ. |
| 194 |
Ndĩcitũkanagia ndemwa cia rũbutu rũtũgĩru na rũbutu rwa thĩmbo. Rĩtwa 'Goulsse' rĩtabutagwo ta 'kũandĩka' Mossi, rũthiomi rũrĩa rwaragio Burkina Faso. Nĩ ĩmwe ya njano ciganona ĩrĩa ciombirwo Abĩrĩka ya ithũĩro kũhotha harĩ ũtũgĩrĩrĩa wa thiomi na ũndũire.. Njano ĩrutanagwo Po, Burkina Faso. |
| 195 |
Borandi (Polska, Poland) wĩ thĩinĩ ya Rũraya. Mũciĩ mũnene wa Borandi nĩ Warszawa. Bũrũri wa Mbocinia na Hecengobina (Bosna i Hercegovina - Босна и Херцеговина) wĩ thĩinĩ ya Rũraya ya mwena wa itherero. Mũciĩ mũnene wa Mbocinia na Hecengobina nĩ Sarajevo. Rithuĩnia (Lietuva, Lietuvos Respublika) - wĩ thĩinĩ ya Rũraya. |
Комментарии