| 1 |
پن٘جابی (گرمکھی: ਪੰਜਾਬੀ، دیوناگری: पंजाबी) ہند-یورپی بولیاں دے ٹبر دی اک بولی اے تے پنجاب ایہدا اصل دیس ہے۔ پشاور توں دلی، مظفرآباد ازاد کشمیر توں رحیم یار خاں تک ایہ عام بولی تے سمجھی جاندی اے ۔ پنجاب توں باہر پاکستان دے دوجے تھانواں وچ ایہنوں بولݨ تے سمجھݨ والے کافی لوک نیں۔ پاکستان توں باہر پنجابی بھارت ، برطانیا، کینیڈا، سعودی عرب، متحدہ عرب امارات ،امریکا تے ہور کئی دیساں وچ بولی جاندی اے ۔ پاکستان وچ ایہہ سبھ توں زیادہ بولی جاݨ والی بولی اے تے برطانیا وچ ایہدا نمبر دوجا اے ۔ بھارت وچ ایہدا نمر ۱۱واں ہے تے پورے دکھݨی ایشیا وچ ایہہ تیجے نمبر تے آوندی اے ۔ ایہدے وچ ۱،۷۵،۰۰۰ دے نیڑے لفظ نیں ۔ ایدے بولݨ والے ۱۱ کروڑ توں ودھ نیں انج اے دنیا دیاں وڈیاں بولیاں وچ آوندی ہے۔ |
| 2 |
پنجابی /pʌnˈdʒɑːbi/ پنجاب دی بولی، جس نوں پنجاب خطے دے وسنیک جاں متعلق لوک بولدے ہن۔[۱] ایہہ بولیاں دے ہند یورپی پروار وچوں ہند-ایرانی پروار نال تعلق رکھدی ہے۔ ایہہ پنجابیاں دی ماں بولی اے تے سکھ مت دی مذہبی بولی وی اے ۔ ایہدے وچ گرو گرنتھ صاحب دی رچنا کیتی گئی اے ۔ ایہہ دنیا تے خاص کر لموچی ایشیا دے اُگھے بھنگڑا سنگیت دی بولی اے ۔ پاکستان وچ ایہہ سبھ توں ودھ بولی جان والی بولی اے ۔ لفظ "پنجابی" نوں پنجاب نال متعلق کسے وی چیز لئی ورتیا جاندا اے جویں کہ پنجابی بولن والیاں اتے پنجاب خطے دے رہن والیاں نوں وی پنجابی ای کیہا جاندا اے ۔ |
| 3 |
اسم پنجابی داارتقاء اج جس زبان نوں اسیں پنجابی آکھنے آں تے پنجابی کہہ کے ماں بولی کہنے آں ، بہت پہلوں دسویں صدی عیسوی دے مورخ المسعودی تے جغرافیہ دان ابن حوقل نے ایہنوں ’’ملتانی ‘‘ آکھیا اے ۔ البیرونی نے ایہنوں ’’الہندیہ ‘‘ لکھیا اے تے لہوری وی آکھیا اے ۔ مسعود سعد سلمان (۱۶۰۶ء ) دے دیوان (لباب الباب )وچ ایس نوں ہندوی آکھیا اے ۔ ایس توں مگروں بوہت بعد بہت سارے پنجابی لکھاریاں نے ایہنوں ’’ہندوی ‘‘ لکھیا اے مثلاً عبدالکریم ’’نجات المومنین ‘‘ کا پ روپ ’’کام لتا وچ تے معزالدین ۱۶۷۸ ء ، شاہ مراد ۱۷۳۱ء، حمل فقیر ۱۸۱۴ ء، مولوی محمد سلیم ۱۸۴۰ ء، میاں محمد بخش ۱۸۶۲ء تے مولوی محمد اللہ جوایا جھاوریاں وغیرہ تے دبستان مذہب وچ گرونا نک دی زبان نوں ’’زبان جٹان پنجاب ‘‘ آکھیا اے ۔ حامد نے ہیر رانجھا وچ ایس زبان لئی ’’جٹکی‘‘ دا ناں ورتیا اے ۔ امیر خسرو نے ’’لہوری ‘‘ دا ناں دتا اے تے ابو لفضل نے آئین اکبری وچ ایہنوں ’’ملتانی‘‘ لکھیا اے ۔ ایس زبان لئی پنجابی دا لفظ سب توں پہلاں حافظ برخوردار رانجھا نے ورتیا اے ۔ (مفتاح الفقہ ) ایس توں بعد مولوی کمال الدین تے سندرداس آرام نے پنجابی لکھیا اے ۔ حضرت لقمان دا فرمایا اس وچ اوہ مسائل تُرت پنجابی آک سناویں جیکر ہووے مائل [۲] |
| 4 |
جغرافیائی پھیلاؤ "ایتھنولوگ" ۲۰۰۵ (بولیاں نال متعلق اک انسائکلوپیڈیا) مطابق پنجابی نوں ۸.۸ کروڑ لوک بولدے ہن، جس نال پنجابی سمچی دنیا وچ سبھ توں ودھ بولی جان والی دسویں بولی اے۔ ۲۰۰۸ء وچّ پاکستان دی مردمشماری مطابق پاکستان وچ ۷،۶۳،۳۴,۳۰۰ لوک پنجابی بولدے ہن اتے ۲۰۰۱ وچّ بھارتی لوک گݨت دے مطابق بھارت وچ ۲،۹۱،۰۲,۴۷۷ لوک پنجابی بولدے نیں ۔ |
| 5 |
ایہدیاں بہت ساریاں پڑبولیاں نیں ۔ لیہندی پنجابی، چڑھدے پنجاب تے لہندے پنجاب دیاں پڑبولیاں تے پہاڑی پڑبولیاں نوں ملا کے پنجابی اپنے سر-سائنس کر کے اجوکی ہند یورپی بولیاں دے ٹبر وچوں سبھ توں وکھری بولی جاپدی اے ۔ پنجابی دیاں کئی پڑبولیاں بولیاں نیں پر ماجھی ، دوآبی تے جٹکی نوں مرکزی پڑبولیاں منیا جاندا اے ۔ پنجابی چڑھدے تے لہندے پنجاب دی سرکاری بولی اے تے نیڑلے صوبیاں جویں کہ ہریاݨا، ہماچل پردیش تے دلی وغیرہ وچ وی بولی جاندی اے ۔ پنجابی نوں ہریاݨا تے دلی وچ دوجی تے تیجی بولی دا درجا حاصل اے ۔ |
| 6 |
Punjabispeakers.png پاکستان پنجابی زیادہ تر پاکستان وچ بولی جاندی اے ۔ پاکستان دے % ۵۰ لوکاں دی ماں بولی پنجابی اے تے % ۷۰ لوک پنجابی بولی نوں پہلی، دوسری تے کچھ تیسری بولی وجوں بولدے نیں ۔ لہور، جو کہ پاکستان پنجاب دا راجگڑھ اے، وچ سبھ توں زیادہ لوک پنجابی بولدے نیں ۔ لہور دی % ۸۶ آبادی تے اسلام آباد دی % ۷۴ آبادی پنجابی نوں ماں بولی وجہوں بولدی اے ۔ کراچی وچ وی کافی زیادہ لوک پنجابی بولی بولدے نیں ۔ |
| 7 |
لوک گݨت دی بنیاد تے پاکستان وچ پنجابی بولݨہاراں دی گݨتی[۳] سال پاکستان دی آبادی قیصد پنجابی بولݨہار گݨتی ۱۹۵۱ ۳۳,۷۴۰,۱۶۷ ۵۷.۰۸% ۲۲,۶۳۲,۹۰۵ ۱۹۶۱ ۴۲,۸۸۰,۳۷۸ ۵۶.۳۹% ۲۸,۴۶۸,۲۸۲ ۱۹۷۲ ۶۵,۳۰۹,۳۴۰ ۵۶.۱۱% ۴۳,۱۷۶,۰۰۴ ۱۹۸۱ ۸۴,۲۵۳,۶۴۴ ۴۸.۱۷% ۴۰,۵۸۴,۹۸۰ ۱۹۹۸ ۱۳۲,۳۵۲,۲۷۹ ۴۴.۱۵% ۵۸,۴۳۳,۴۳۱ لوک گݨت دی بنیاد تے پاکستانی صوبےآں وچ پنجابی بولن والیاں دی گنتی (۲۰۰۸) تھاں بلاک پنجابی بولݨہار گݨتی فیصد – پاکستان ۱۰۶,۳۳۵,۳۰۰ % ۶۰ ۱ پنجاب ۷۰,۶۷۱,۷۰۴ % ۷۵.۲۳ ۲ سندھ ۴,۵۹۲,۲۶۱ % ۱۰ ۳ اسلام آباد راجگڑھ ۱,۳۴۳,۶۲۵ % ۷۱.۶۶ ۴ خیبر ۷,۳۹۶,۰۸۵ % ۲۱ ۵ بلوچستان ۳۱۸,۷۴۵ % ۲.۵۲ پنجابی پاکستان وچ سبھ توں زیادہ بولی جاݨ والی بولی اے ۔ایہہ ۶۰ فیصد پاکستانیاں دی ماں بولی جد کہ ۷۰ فیصد پاکستانی ایہنوں بولݨا جاݨدے نیں۔ پنجابی دیاں وکھو وکھ پڑبولیاں نیں ۔ پنجاب دے نال اے پورے ازاد کشمیر چ بولی تے سمجی جاندی اے۔ ایس توں وکھ بھارت دی صرف ۳ فیصد آبادی پنجابی بولدی اے پر پنجابی نوں چڑھدے پنجاب وچ سرکاری بولی تے دلی تے ہریاݨا وچ دوجی بولی دا درجا اے ۔ |
| 8 |
پنجابی ، انگریزدے آوݨ تے ہندستان تے مل مارن توں پہلاں دلی توں لے کے پشاور تک پھیلے ہوئے پنجاب وچ لہجے دے نکے نکے فرقاں نال بولی جاݨ والی بولی سی ۔ ۱۹۰۱ء وچ انگریزاں نے اوس ویلے دے پنجاب دے اتلے لہندے پاسے نوں کٹ کے صوبہ سرحد بݨا دتا تے فیر ۱۹۴۷ء وچ رہندا پنجاب وی ۲ ٹوٹیاں: چڑھدے پنجاب تے لہندے پنجاب وچ ونڈیا گیا ۔ ۱۹۶۰ء وچ اس چڑھدے یا چڑھدے پنجاب دے وی ۳ ٹوٹے کرکے ہماچل پردیش ، ہریاݨا تے پنجاب وچ ونڈ دتا گیا۔ اینج پنجابی وی ونڈی گئی تے سیاسی فیدے لئی ایہنوں ہماچل پردیش وچ ہندی دا اک لہجا دسیا گیا جدوں کہ ہماچل پردیش وچ بولی جان والی بولی پنجابی دا کانگڑی لہجا اے ۔ |
| 9 |
Punjab map ur.svg اس ویلے پنجابی پاکستان دے صوبا پنجابوچ لہجے دے معمولی فرق نال تے صوبہ سرحد وچ کوہاٹ ، بنوں تے پشاور دے آل دوالے ( ہندکو دے ناں نال ) ڈیرا اسماعیل خان وچ (ڈیری دے ناں نال ) تے ایبٹ آباد ، ہری پور (ہزارا) وچ ( ہندکو دے ناں نال )) ، ازاد کشمیر دے تھاواں وچ ( پہاڑی تے گوجری دے ناں نال ) تے سندھ دے پنجاب نال لگدے علاقیاں وچ تے بھارت وچ پنجاپ ، ہماچل پردیش ، ہریاݨا دے کافی علاقیاں وچ دلی تے راجستھان دے پنجاب نال لگدے ضلعاں تے مقبوضہ جموں تے کشمیر وچ جموں دے ضلعاں وچ بولی جاندی اے ۔ ایس توں علاوا امریکا ، کینیڈا ، آسٹریلیا تے برطانیا وچ وی بولی جاندی اے ۔ |
| 10 |
بھارت Punjab district map.png بھارت وچّ ۳۰ ملین (۳ کروڑ) لوک پنجابی بولی نوں ماں بولی اتے پہلی، دوجی جاں تیسری بولی وجوں بولدے ہن۔ پنجابی بولی بھارتی صوبےآں پنجاب، ہریاݨا تے دلی دی مکھ بولی اے۔ شمالی بھارت وچ امبالا، لدھیاݨا، امبرسر، چندی گڑھ، جلندھر تے دلی پرمکھ شہری علاقے نیں ، جتھے پنجابی بولی جاندی اے ۔ |
| 11 |
لوک گݨت دی بنیاد تے بھارت وچ پنجابی بولݨہاراں دی گݨتی سال بھارت دی آبادی بھارت وچ پنجابی بولݨہار فیصد ۱۹۷۱ ۵۴۸,۱۵۹,۶۵۲ ۱۴,۱۰۸,۴۴۳ ۲.۵۷% ۱۹۸۱ ۶۶۵,۲۸۷,۸۴۹ ۱۹,۶۱۱,۱۹۹ ۲.۹۵% ۱۹۹۱ ۸۳۸,۵۸۳,۹۸۸ ۲۳,۳۷۸,۷۴۴ ۲.۷۹% ۲۰۰۱ ۱,۰۲۸,۶۱۰,۳۲۸ ۲۹,۱۰۲,۴۷۷ ۲.۸۳% ۲۰۱۱ ۱,۲۱۰,۱۹۳,۴۲۲ ۳۳,۰۳۸,۲۸۰ ۲.۷۳% ولکھنتا پنجابی دی اک خاص گلّ جو اسنوں دوجیاں انڈو یورپی تے بھارتی بولیاں توں اڈ کردی اے، اوہ اے اس دا سراتمک ہونا۔ پنجابی وچّ پنج سر دھنیاں /گھ/، /جھ/، /ڈھ/، /دھ/، /بھ/ ہن۔ اس توں علاوہ /ہ/ دھنی وی شبد وچّ اپنے تھاں مطابق سر وچّ بدل جاندی اے۔ شبداں دی مڈھلی حالت وچّ /گھ،جھ،ڈھ،دھ،بھ/ دھنیاں نیویں سر دا اچارن کردیاں ہن۔ اس حالت وچّ /ک،چ،ٹ،ت،پ/ وچّ روپانترت ہو کے، نال دی نال سۉر تے نیویں سر نوں ظاہر کردیاں ہن۔ اداہرن دے طور تے جدوں /گھ/ دھنی شبد دے شرو وچّ آؤدیں اے تاں اس دی آواز /ک/ دھنی دے نیڑے ہندی اے اتے اس نال اک ڈگدی سر دی ورتوں کیتی جاندی اے جویں 'گھوڑا' شبد وچّ /ک/ دھنی نال اک ڈگدی سر اے جس نال ایہہ /گھ/ دھنی بندی اے۔ اس طرحاں اس شبد دی IPA وچّ بناوٹ ""/kòɽa/"" ہوویگی۔ جیکر اسیں اس وچوں اس دی ڈگدی سر نوں ہٹا دئیے تاں اس دا اچار ""کوڑا" ہو جاویگا اتے جیکر اسیں /ک/ دھنی دے بعد چڑھدی سر دی ورتوں کریئے تاں اس دا اچارن ""کوہڑا"" ہو جاویگا۔ اس نوں IPA وچّ ""/kóɽa/"" لکھیا جاویگا۔ ٹھیک اسے طرحاں باقی دیاں چار دھنیاں نال وی ہندا اے۔ شبد دی انتلی حالت وچّ /گھ،جھ،ڈھ،دھ،بھ/ ترپیب مطابق /گ، ج، ڈ، ب، د/ وچّ تبدیل ہو کے نال لگدے اگلے سۉر اتے اچی سور سمیت اچاریاں جاندیاں ہن۔ جویں- /لابھ/۔ |
| 12 |
پنجابی تے مہان لوک گرو نانک جی نے بانی لئی پنجابی بولی نوں چنیا۔ گورو نانک جی توں پہلاں بابا فرید نے وی بانی دی رچنا، ناتھاں، جوگیاں، بلھے شاہ، وارث شاہ، شاہ حسین، قادریار، شاہ محمد، دمودر وغیرہ شاعراں نے اپنی شاعری دا زریعہ پنجابی نوں بنایا۔ پروفیسر پورن سنگھ بھاویں انگریزی دے ودوان سن پر اوہناں نے پنجابی وچّ کھلھی شاعری رچ کے اتہاس سرجیا۔ پنجابی بولی دا دل انا وڈا اے کہ کشان، ہون، ترک، مغل، منگولاں وغیرہ دیاں بولیاں نوں وی پنجابی نے اپنے وچّ جذب کر کے اپنی نویکلی پچھان برقرار رکھی۔ پنجابی لوک گیت ساڈی مکمل پنجابیت دی ترجمانی کردے ہن۔ کتھا کہانیاں، واراں، قصے، جنگ نامے، کویتاواں، ماہیئے، ڈھولے، ٹپے، سٹھنیاں وغیرہ پنجابیت دا انمول خزانہ ہن۔ نانک سنگھ، گردیال سنگھ، سنت سنگھ سیکھوں، کرتار سنگھ دگل، کلونت سنگھ ورک، اجیت کور، دلیپ کور ٹوانا، امرتا پریتم، سرجیت پاتر، شو کمار بٹالوی، ہربھجن سنگھ، ڈاکٹر۔ ستندر سنگھ نور، سکھوندر امرت وغیرہ لکھاری اسے بولی صدقہ قومانتری مشہوری حاصل کر چکے ہن۔ پنجابی سنگیت تاں اج دن دگنی رات چوگنی ترقی کر رہا اے۔ اس نے پوری دنیاں نوں جھومن لا دتا اے۔ گرداس مان، کلدیپ مانک، ہنس راج ہنس، ماسٹر سلیم وغیرہ کسے جاݨ پچھان دے محتاج نہیں ۔ ایہہ پنجابی سنگیت دا عمل ہی اے کہ ایہہ بالیوڈّ وچّ وی پیر جما چکیا اے۔ ہندی فلماں وچّ نرول پنجابی گیت تے کردار عام دیکھݨ سݨݨ نوں ملدے نیں جو پنجابیاں لئی ماݨ دی گل اے ۔ |
| 13 |
تریخ پنجابی لموچی ایشیا دیاں ہور بولیاں وانگوں اک ہند آریائی بولیاں اے۔ گیارویں صدی وچ پوری بولی بن کے اگے آوندی اے۔ پنجابی بولی دا مڈ اپ بھرمش پراکرت توں ہویا اے ۔ اُنج ایس توں پَیھلاں ناتھ جوگیاں جِنھاں دا تعلق تھلرے طُبقے توں سی نالے اُنھاں اپنا سانجھ دا سنیھا پنجاب توں بنگال تک اپڑایا سی ۔ اوہناں نے سبھ توں پہلاں پنجابی وِچ کُچھ لِکھیا سی ۔ بابا فرید الدین گنج شکر(۱۱۷۳-۱۲۶۶) نوں پنجابی دا پہلا شاعر منیا جاندا اے تے مگروں بابا گرو نانک دا ناں آوندا اے ۔ سکھاں دے ۵ویں گرو ارجن دیو نے گرو گرنتھ صاحب لکھی ،ایہہ کتاب پنجابی دی گرمکھی لپی وچ لکھی گئی اے ۔ پندرہویں توں ۱۹ویں صدی دے وشکار مسلمان صوفی بزرگاں نے پنجابی وچ بعوت لکھتاں لکھیاں۔ اینہاں بزرگاں وچ بابا بلھے شاہ دی شاعری کافیاں تے اے ۔ وارث شاہ نے ہیر رانجھے دا منظوم قصہ لکھ کے اس قصے نوں امر کردتا تے ایہہ ہن ھیر رانجھا دے بجائے ہیر وارث شاہ دے ناں توں مشہور اے۔ دوجے بزرگاں چ شاہ حسین ، سلطان باہو ۔ میاں محمد بخش تے خواجہ غلام فرید ھیگے نیں ۔ جنوری ۱۸۵۶ وچ پنجاب وچ اردو تے انگریزی لاگو کیتیاں گیاں۔ |
| 14 |
ہندستان دی ونڈ دا سب توں بوہتا نقصان پنجابی بولی نوں ہوئیا تے ایس دی ترقی تے بہت بُرا اثر پئیا۔ اک پاسے ہندو پنجابی جیہڑے کہ صدیاں توں پنجابی بولدے آرہے سن ہن ہندی نوں اپنی ماں بولی اکھوان لگے ایسے طرح مسلمان اردو نوں اپنی ماں بولی تون ود چاہن لگے۔ ایس دے نتارے وچ پاکستان وچ پنجابی نوں کسے وی قسم دی سرکاری حیثیت نئیں دتی گئی تے بھارت وچ وی پنجابی نوں سرکاری حیثیت دین دی راہ وچ روڑے اٹکائے گئے ۔ پر ہن پنجابی چڑھدے پنجاب وچ سرکاری زبان اے ۔ |
| 15 |
پنجابی لموچی ایشیا دیاں ہور بولیاں ونگوں اک ہند آریا بولی اے ۔ |
| 16 |
پنجابی نوں اوہناں سارے ملکاں وچّ وی گھٹّ-گنتی بولی دے طور اتے بولیا جاندا اے، جتھے وی پنجابی گئے نیں جداں انگلینڈ، امریکا، آسٹریلیا اتے خاص کر کے کینیڈا، جتھے کہ پنجابی کینیڈا دی ۲۰۱۱ دی مردمشماری دے مطابق تیجی عام بولی جان والی بولی اے۔ [۴] پنجابی سکھ مت دی مذہبی بولی وی اے، جس وچ گرو گرنتھ صاحب جی دی رچنا کیتی گئی اے۔ ایہہ بھنگڑا سنگیت دی بولی اے، جس نے دکھنی ایشیا اتے دنیا بھر وچّ چنگا نامنا کھٹیا اے۔ |
| 17 |
پنجابی سبھیاچار بھارت تے پاکستان وچّ ہوئی ۱۹۴۷ عیسوی دی ونڈ کر کے متاثر ہویا۔ پنجابی بولی اتے سبھیاچار ونڈے ہوئے دیساں اتے مذہبی تعلقاں نوں آپس وچ جوڑدا اے۔ |
| 18 |
نویں پنجابی ووکیبولری ہور بولیاں، جویں ہندی، فارسی تے انگریزی توں متاثر اے، ہور شمالی بھارتی بولیاں وانگ اس دا وی تور سنسکرت توں ہوئی اے۔ پنجابی دے کئی روپ ہن، جویں کہ لہندے پنجاب وچ لہندی تے چڑھدے تے اُبھے پاسے ہندکو، ماجھی، دھنی وغیرا ۔۔ |
| 19 |
جولائی، ۱۹۵۱ وچّ بھارت وچ لوک گݨت دا کم زوراں شوراں نال چل رہیا سی ۔ اس ویلے پنجاب دا مہاشا پریس پنجابی ہندو دی ماں بولی بدلݨ لئی سارا ٹلّ لا رہیا سی ۔ ہندو سکھاں و پئی ونڈ دی لکیر نوں کالے رنگ نال بھرن لئی مہاشا پریس نے پوری کوشش کیتی تے کامیابی وی حاصل کیتی۔ ہر سکھ نے پنجابی نوں تے ہر ہندو نے ہندی نوں اپنی بولی لکھایا ۔ |
| 20 |
قایناقلار تورکجه |
| 21 |
صفحه دانیشیق اوْخو نمایش مبدأ گئچمیشه باخ |
| 22 |
داها آرتیق تۆرکجه آذربایجان تۆرکجهسی تۆرکۆ - türkü |
| 23 |
تۆرک دیلی AZƏRBAYCAN TÜRKCƏSİ Azərbaycan dili آذربایجان دیلی Азәрбајҹан дили تلفوظ [ɑzærbɑjˈd͡ʒɑn diˈli] دوْغما دانیشانلار آذربایجان جومهوریتی ایران روسیه تورکیه عراق گورجیستان منطقه آذربایجان (قدیم آذربایجان)، قافقاز اتنیکلیک آذربایجان تورکلری دوْغما دانیشانلار [۱] دیل عائیلهسی تورک دیللری عمومی تورک اوغوز دیللری غربی اوغوز تۆرکجه آذربایجان تۆرکجهسی تۆرکۆ - türkü تۆرک دیلی یازی سیستمی آذربایجاندا: لاتین خطی (آذربایجان لاتین الیفباسی) روسیهده: کیریل الیفباسی ایراندا: عرب خطی (تورک الیفباسی) گورجیستاندا: گورجو الیفباسی (چوخ آز، تئکجه سایاتنووا بیر ائرمنی شاعیرین تورکجه شعرلرینده) رسمی وضعیت رسمی دیلی آذربایجان جومهوریتی روسیه داغیستان تنظیملهین میلی علملر آکادمیاسی دیل کوْدلاری ISO 639-1 az ISO 639-2 aze ISO 639-3 aze – inclusive code Individual codes: azj – شومالی آذربایجان azb – جنوبی آذربایجان slq – سلجوق دیلی qxq – قاشقای تورکجهسی Glottolog azer1255 شومالی آذری–سلجوق sout2696 جنوبی آذری–قاشقایی Linguasphere اوغوز دیللری'نین بیر قیسمتی Map of the Azerbaijani language.svg تورکجه دانیشیلان بؤلگهلر تورکجهنین اکثریتده اولدوغو بؤلگهلر تورکجهنین بؤیۆک و اهمیتلی اقلیته مالیک اولدوغو بؤلگهلر بو یازیدا IPA فونتیک نیشانلاری وار. دۆزگون رندر دستکلری اولماسا، مۆمکوندور یونیکود یئرینه سوال علامتی و یا آیری علامتلر گؤرهسیز. |
| 24 |
اوغوز دیللرینین دیل یاریمعائیلهسی، یاشیل رنگده اوْلان یئرلرده، آذربایجان تۆرکجهسینین دانیشانلاری اکثریتده دیرلار. |
| 25 |
اورال-آلتای بؤیوک دیل عائیلهسی، بو نقشهده آذربایجان تورکجهسینین یاییلدیغی اراضیلرده گؤرونور. تۆرکجه یا دا آذربایجان تۆرکجهسی[۲] — آذربایجان تۆرکلرینین آنا دیلی، ائلهجهده بۆتون آذربایجانلیلارین اۆنسیّت دیلیدیر. تورک دیللری'نین گونئی باتی قوروپونا داخیلدیر. آذربایجان جومهوریتینین و روسیهنین داغیستان جومهوریتینده[۳] رسمی دؤولت دیلیدیر. |
| 26 |
آذربایجان تۆرکجهسی آذربایجان، ایران، عراق، گورجوستان، روسیه، تورکیه، اوکراین و سوریه اراضیسینده گئنیش ایشلنیب. |
| 27 |
آذربایجان جومهوریتینده بۇ دیلین جۆزئی فرقلنن ۴ دیالکتی واردیر: |
| 28 |
دوْغو دیالکتی — قوبا، شاماخی، باکی، موغان و لنکران دیالکتلری باتی دیالکتی — قازاخ، قاراباغ، گنجه دیالکتلری قوزئی دیالکتی — شکی و زاقاتالا-قاخ دیالکتلری گۆنئی دیالکتی — ناخچیوان، اوردوباد، ایروان دیالکتلری[۴] آذربایجان تۆرکجهسی گنئالوژی بؤلگویه اساساً تورک دیللرینه منسوبدور. باشقا دیل قروپلاریندا اوْلدوغو کیمی، بۇ قروپا داخیل ائدیلن دیللر ده بیر-بیرینه لکسیک، مورفولوژی و سینتاکتیک جهتدن چوْخ یاخیندیر. دیالکتلر بیر-بیریندن فونِتیک خوصوصیتلرینه گؤره فرقلنیرلر. آذربایجان تۆرکجهسی تۆرک، تۆرکمن و قاقاووز دیللری ایله یاناشی تورک دیللری قروپونون اوْغوز دیللری یاریمقروپونا داخیلدیر. |
| 29 |
قیسا تاریخی آذربایجان تۆرکجهسینین و آذربایجان خالقینین تشکّۆلو ۳–۷-جی عصرلرده باش وئرمیش، ۷–۸-جی عصرلرده باشا چاتمیشدیر. بۇ زامان آذربایجاندا گئدن دینی مۆباریزه آرتیق سوْنا یئتمیشدیر.[۵] XI عصرده آذربایجان دیلی قافقازدا و قوْنشو اؤلکهلرده گئنیش توسعه تاپیر. آذربایجان تۆرکجهسی تۆرک دیللرینین اوْغوز قروپونا داخیلدیر. یئرلی اهالینین اساس دیلی اوْلان آذربایجان تۆرکجهسی ۱۱-جی عصرین اوْرتالاریندا اوْغوز طایفالاری دیلینین گۆجلۆ تأثیری آلتیندا تام شکیلده فوْرمالاشمیشدیر. ۱۲-جی عصرده ادبی آذربایجان دیلی تشکّۆل تاپدی. شاعیرلر فارس و عرب دیللری ایله یاناشی بۇ دیلده ده اثرلر یازیردیلار.[۶] |
| 30 |
ن. جعفروف "آذربایجان تورکجهسینین میلیلشمهسی تاریخی" اثرینده "XI-XII عصرلردن باشلایاراق آذربایجاندا مئیدانا چیخان مؤحتشم تۆرک دؤولتلرینده رسمی دیل کیمی عرب، فارس دیللری ایله یاناشی تۆرکجهدنده ایستیفاده اوْلوندوغونو" گؤستریر.[۷] |
| 31 |
صفویلر دؤولتینده آذربایجان تۆرکجهسی سارایدا و اوْردودا حاکیم دیل اوْلماقلا ایمپریانین ایلک رسمی دؤولت دیلی ایدی.[۸][۹] روس عالیمی V.V.Bartold ۱۹۱۲-جی ایلده یازیردی: «... خاندانین تشکول ائتدیگی یئرده آذربایجان اهالیسی تۆرکجه دانیشیردی و نتیجهده تۆرکجه صفویلر دؤولتینده سارای و اوْردو دیلی اوْلاراق قالدی.»[۱۰] |
| 32 |
عصرلر بوْیو ایشغاللار نتیجهسینده آذربایجان تۆرکجهسینین آدی دییشدیریلمیشدیر. آذربایجان تۆرکجهسی اۇزون مۆدّت «تۆرکی»، «تۆرک دیلی»، «آذربایجان تۆرکجهسی»، بعضاً ایسه «تاتار دیلی»، «قافقاز تاتارلارینین دیلی» (خصوصاً روس دیلینده یازیلمیش اثرلرده) آدلاندیریلمیشدیر.[۱۱] |
| 33 |
۱۹۱۸-جی ایلده آذربایجان دموکراتیک جومهوریتی یاراناندان آز سوْنرا آذربایجاندا کارگوزارلیغین تورک دیلینده آپاریلماسی ایله باغلی قرار قبول ائدیلیر. ۱۹۲۱-جی ایلده نریمان نریمانوو داداش بونیادزاده ایله بیرگه آذربایجان سسر-ده دؤولت دیلینین تۆرک دیلی اوْلماسی ایله باغلی دِکرِت ایمضالاییرلار. ۱۹۲۱-جی ایلده آذربایجان شوروی سوسیالیست جومهوریتینین ایلک کونستیتوسیاسی قبول اوْلونور و اوْرایا دؤولت دیلی حاقیندا ماده سالینمیر. ۱۹۲۴-جۆ ایلده مرکزی ایجراییه کوْمیتهسینین آذربایجاندا دؤولت دیلینین تۆرک دیلی اوْلماسی ایله باغلی قراری قبول اوْلونور. |
| 34 |
۱۹۳۶-جی ایلده آذربایجانین یئنی کونستیتوسیا لاییحهسی حاضیرلانارکن اوْرادا آذربایجانین دؤولت دیلی تۆرک دیلی کیمی قئید ائدیلیر. آنجاق ۱۹۳۷-جی ایلین آوریل آییندا قبول اوْلونان اساس قانوندا دؤولت دیلی حاقیندا هئچ بیر قایدا اؤز عکسینی تاپمیر. آنجاق کونستیتوسیادا خوصوصی ماده اولماسادا، ۱۹۳۶-جی ایلدن سوْنرا بۆتون نوْرماتیو سندلرده دؤولت دیلی آذربایجان دیلی قئید ائدیلیر. |
| 35 |
۱۹۵۶-جی ایلده آذربایجانین ۱۹۳۷-جی ایلده قبول اوْلونموش کونستیتوسیاسینا آشاغیداکی مضموندا ماده علاوه ائدیلیر: «آذربایجانین دؤولت دیلی آذربایجان دیلیدیر…»[۱۲] |
| 36 |
دؤولت دیلینه حصر ائدیلمیش بۆتۆن ایجلاسلاردا دموکراتیک شرایط یارادیلدیغیندان موختلیف فیکیرلر اؤزۆنو گؤستریر: |
| 37 |
آذربایجان دیلیدیر؛ تۆرک دیلیدیر؛ آذربایجان تۆرک دیلیدیر؛ آذری تۆرکجهسیدیر؛ آذربایجان تۆرکجهسیدیر؛ تورک دیللری عائلهسینه داخیل اوْلان آذربایجان دیلیدیر. پرزیدنت حیدر علییئوین چیخیشیندان: «گلین تۆرکدیللی خالقلارا باخاق. بلی، بیز تۆرکدیللی خالقلاردان بیریییک و تۆرک منشألی خالقیق. کؤکۆمۆز بیردیر. اؤزبک دیلی وار، قازاق دیلی وار، قیرغیز دیلی وار، تاتار دیلی وار، باشقیرد دیلی وار، تۆرکمن دیلی وار، قوموق دیلی وار. دئمک، بۇ تۆرکدیللی خالقلارین دا هر بیرینین دیلینین اؤز آدی وار. تۆرکدیللی خالقلاردا تاتار دیلی ده وار، او بیری قروپ دیللر وار، اونلارین دا هر بیری بۇ قروپا داخیلدیر، آما هر بیرینین اؤز آدی وار… آخی نه تَهَر آذربایجان تۆرکجهسی؟ میللتیمیز ندیر؟ آذربایجان تۆرکۆ. نه تهر بۇ میللتین ایکی آدی اوْلسون؟ بس نیه اؤزبک اؤزونه دئمیر کی، اؤزبکیستان تۆرکۆ، تاتار نیه دئمیر کی، تاتاریستان تۆرکۆیَم»[۱۳] |
| 38 |
یئنه همین ایجلاسدا دؤولت باشچیسی قئید ائدیر: "… طالعیمیز بئله گتیریب کی، مثلاً بیزه تاتار دئییبلر. اما بیز تاتار دئییلیک آخی. نئچه ایللر بیزه تاتار دئییبلر. ائله حسن بَی زردابی ده اؤزونه تاتار دئییبدیر، او بیریسیلر ده اؤزلرینه تاتار دئییبلر. بۇ باکیدا، آذربایجاندا بیر بئله آذربایجانلی ضیالی اوْلدوغو حالدا مکتبلر آچیلمیشدی – "روسسکو-تاتارسکایا ایشکولا"… من بونونلا سادهجه دئمک ایستهییرم کی، بیزیم طالعیمیز بئله اوْلوبدور. روسیهده بیزه تاتار دئییبلر. روسیهنین بۇرادا قوبِرناتورلاری بیزه تاتار دئییبلر. اوْندان سوْنرا ۱۹۱۸-جی ایلدن ۱۹۳۶-جی ایله قدر تۆرک دئییلیب. ۶۰ ایلدیر بیز "آذربایجان دیلی"، "آذربایجانلی" دئییریک. ایندی بس نه ائدک؟ بونلارا جاواب اوْلمالیدیر کی، بیر قرار قبول ائدک". |
| 39 |
مسئلهنین جیدیلیگینی نظره آلان دؤولت رهبری موتخصیصلرین ایشتیراکی ایله گئنیش مۆذاکیرهلر کئچیردی و همین مۆذاکیرهلر مؤوجود پروبلملرین حلی اۆچون کیفایت قدر محصولدار اوْلدو. همین مۆذاکیرهلر گؤستردی کی، یالنیز میلی ایجتماعی تفکۆر دئییل، بیلاواسیطه موتخصیصلر ده آنا دیلینین قئید-شرطسیز «تۆرک دیلی» آدلاندیریلماسینین علئیهینهدیرلر. بونا سبب ایسه: |
| 40 |
ایکی مۆستقیل تۆرک منشألی دیلین هر ایکیسینین عئینی بیر آدلا آدلاندیریلماسی اؤزۆنۆ دوْغرولتمور و تجرۆبهده اوْنلاری آیری-آیری آدلارلا (آذربایجان تۆرکجهسی – تۆرکیه تۆرکجهسی) آدلاندیرماق لازیم گلیر؛ آذربایجان اراضیسینده یاشایان غئیری-تۆرک منشألی مۆختلیف خالقلار، ائتنوسلار (تالیشلار، تاتلار، کۆردلر، لزگیلر و س.) «آذربایجان دیلی»نین «تۆرک دیلی» آدلاندیریلماسیندان هر هانسی حالدا ناراحات اوْلورلار، بیر سیرا قووّهلر ایسه بوندان ایستیفاده ائدهرک «خیردا میلتچیلیک» حیسلرینی قیزیشدیریرلار؛ «آذربایجان دیلی» آدی آرتیق نئچه اوْن ایللردیر کی، اوغورلا ایشلهنیر، کیفایت قدر بؤیۆک ایشلنمه تجرۆبهسینه مالیکدیر.[۱۴] آذربایجان تۆرکجهسینین ایکی دؤورۆ حاقیندا آذربایجان تۆرکجهسینین ادبی دیلی اؤز ۸۰۰ ایله یاخین اینکیشافی مۆدتینده ایکی بؤیۆک دؤورۆ ایحاطه ائدیر. اسکی دؤور آدلاندیریلان بیرینجی دؤور ۱۳-جو عصردن ۱۸-جی عصره قدر اوْلان دؤورۆ، یئنی آدلاندیریلا بیلن ایکینجی دؤور ایسه ۱۸-جی عصردن یاشادیغیمیز گۆنلره قدر اوْلان بیر دؤورۆ ایحاطه ائدیر. |
| 41 |
اسکی آذربایجان دیلینده سؤز بیرلشمهلرینین قورولوشو داها چوْخ عرب و فارس دیللرینین سینتاکتیک مودِلینده اوْلموشدور: فصلی-گۆل (گۆل فصلی)، تَرکی-طریقی-عشق (عشق طریقینین (یولونون) تَرکی)، داخیلی-اهلی-کمال (کمال اهلینه داخیل)… یعنی تعیین ائدن سؤز تعیین اوْلونان سؤزدن سوْنرا ایشلنمیشدیر. ایکینجی دؤور آذربایجان دیلینده تامامیله عکسینهدیر: تعیین ائدن سؤز تعیین اوْلونان سؤزدن مۆطلق و همیشه اول ایشلنیر. |
| 42 |
آذربایجان دموکراتیک جومهوریتینین ایستیقلال بیاننامهسی (اسکی الیفبا ایله) دیگر سینتاکتیک فرق کیمی، بیرینجی دؤورده بوداق جۆملهنین باش جۆملهنین ایچریسینده یئرلشدیگی تابعلی مۆرکب جۆملهلر داها چوْخ ایشلندیگی حالدا (کیمی کیم، بیوفا دۆنیادا گؤردوم، بیوفا گؤردوم)، یئنی دؤورده بۇ تیپدن اوْلانلارین عوضینه داها چوْخ فعلی صیفت ترکیبلرینین ایشلندیگینی گؤرۆرۆک.[۱۵] |
| 43 |
هر ایکی دؤورۆن ادبی دیلی اؤز نؤوبهسینده مۆختلیف مرحلهلری ایحاطه ائدیر. |
| 44 |
بیرینجی دؤور آذربایجان تۆرکجهسی اؤز اینکیشافیندا ایکی مرحلهدن کئچمیشدیر: |
| 45 |
ادبی دیلین تشکۆل مرحلهسی (۱۳–۱۴-جۆ عصرلر)، کلاسیک شعر دیلی مرحلهسی (۱۵–۱۷-جی عصرلر). ایکینجی دؤور آذربایجان تۆرکجهسی ایسه اۆچ مرحلهنی ایحاطه ائدیر: |
| 46 |
ادبی دیلین خلقیلشمهسی مرحلهسی (۱۸-جی عصر)، میلی دیلین یارانماسی و اینکیشافی مرحلهسی (۱۹–۲۰-جی عصرین اولی)، مۆعاصیر مرحله (۲۰-جی عصرین ۱-جی رۆبعۆندن سوْنرا). فونِتیک خوصوصیتلری فونتیک خوصوصیتینه گؤره «اَ-ه (ə)» فونِمینین بۆتۆن یئرلرده ایشلنمه تئزلیگی ایله فرقلنیر. |
| 47 |
تۆرک دیللریندن بیری کیمی مۆعاصیر آذربایجان دیلی اؤزۆملۆ خوصوصیتلری ایله فرقلنن فونتیک و قراماتیک قورولوشو اوْلان بیر دیلدیر. اؤز فونتیک قانونااویغونلوقلارینا گؤره، بۇ دیلده عملهگلمه یئرینه گؤره فرقلنن صائیتلر، یعنی اؤن سیرا (ای(i)، اۆ(ü)، ائ(e)، ا(ə)، اؤ(ö)) و آرخا سیرا (ای(ı)، اۇ(u)، آ(a)، اوْ(o)) صائیتلر عئینی بیر سؤز و یا سؤزفوْرما داخیلینده ایشلنه بیلمز ("ایشیق"، "ایلدیریم" کیمی "ای" صائیتی ایله باشلایان بیر نئچه سؤز استثنادیر): عئینی زاماندا بۇ دیلده دیلاوْرتاسی صامیتلرین (گ، ک) آرخاسیرا، دیلآرخاسی صائیتلرین (ک، ق، غ، خ) اؤنسیرا صائیتلرله بیر هجادا ایشلنمهسی ده ایمکانسیزدیر. |
| 48 |
آذربایجان دیلینین فونِم ترکیبینده ۱۵ صائیت و ۲۵ صامیت واردیر. بۇ ۴۰ فونم آذربایجان الیفباسیندا ۳۲ حرفله ایشاره ائدیلیر. |
| 49 |
آذربایجان دیلینین فونم ترکیبینده ۹ قیسا (ای، اۆ، ائ، اؤ، اَ، آ، اۇ، اوْ، ای)، ۶ اۇزون (ی:، ائ:، اؤ:، اَ:، آ:، اۇ:) صائیت وار. اۇزون صائیتلر بۇ دیل اۆچۆن سجیوی دئییل، اونلار دئمک اولار کی، یالنیز آلینما سؤزلرده چوْخ آز حاللاردا ایشلنیر. |
| 50 |
فونتیک وۇرغو، بیر قایدا اوْلاراق، سوْنونجو هجایا دۆشۆر. فونماتیک وۇرغونون یئری سؤزون معناسیندان آسیلی اوْلاراق دییشمیر: آلما' – 'آلما. |
| 51 |
آذربایجان دیلینده سؤز اولینده ایشلنمهین ۲ فونم وار: ای(ı) صائیتی و غ صامیتی. |
| 52 |
سینتاکتیک خوصوصیتلری |
| 53 |
آنا دیلی عابیدهسی (ناخچیوان) آذربایجان دیلینین موْرفولوژی قورولوشونا اساس (ایسم، صیفت، سای، اوزللیک، ظرف، فعل) و کؤمکچی (قوْشما، باغلاییجی، ادات، مودال سؤزلر، نیدا) نیطق حیسهلری داخیلدیر. |
| 54 |
ایسیملرین کمیت، منسوبیت، حال، خبرلیک کاتِقوریالاری وار. بۇ کاتقورییالار ایسیملشن دیگر نیطق حیسهلرینه ده عاییددیر. |
| 55 |
آذربایجان دیلینده ایسمین ۶ حالی (آدلیق، ییهلیک، یؤنلوک، تأثیرلیک، یئرلیک، چیخیشلیق)، فعلین ۵ (شوهودی کئچمیش، نقلی کئچمیش، ایندیکی، قطعی گلهجک، غئیری-قطعی گلهجک) زامانی وار. فعلین شکیل کاتقورییاسی ۶ فوْرمانی (امر، آرزو، شرط، واجیب، لازیم، خبر) ایحاطه ائدیر. |
| 56 |
فعللر مفعول، فاعیل، حرکتین مۆناسیبتینه گؤره مۆختلیف ۵ قراماتیک نؤوعده (معلوم، مجهول، قاییدیش، قارشیلیقلی-مۆشترک، ایجبار) ایشلنه بیلیر. |
| 57 |
آذربایجان دیلینین سینتاکتیک قانونونا گؤره، بیر قایدا اوْلاراق، مۆبتدا جۆملهنین اوّلینده، خبر جۆمله عۆضوۆ سوْندا، تعیین ائتدیگی سؤزدن قاباقدا گلیر. |
| 58 |
آذربایجان دیلینده سؤزیارادیجیلیغیندا اساساً موْرفولوژی (دمیرچی، اۆزومچۆ، تبلیغاتچی؛ دمیرچیلیک، اۆزۆمچۆلۆک، تبلیغاتچیلیق؛ دوْلچا، قازانچا، اوْتلوق، مئشهلیک؛ قالدیریجی، ائندیریجی؛ سئوینج، گۆلۆنج؛ یاواشجا، ایندیجه و س.) و سینتاکتیک (اوْتبیچن، واختاموزد، بوْیونباغی، گۆندوْغان، ساریکؤینک، الیدوْلو، آدلی-سانلی، قیرخآیاق، بئشاچیلان و س) اصوللاردان ایستیفاده ائدیلیر. |
| 59 |
الیفباسی |
| 60 |
آذربایجان تورکجهسی – عرب الیفباسی ایله یازیلمیش شعر کیتابی (میرزه محمد تاغی قومری ۱۸۱۹-۱۸۹۱) تۆرک یازی تاریخی اویغورلارین الیفباسییلا باشلاسا دا، تۆرکجهنین یازیلماسینا عرب الیفباسینین بیر واریانتی ایله باشلانیب. سلجوق و عوثمانلی تورکلری ۱۰-جو عصردن باشلایاراق عرب قرافیکالی الیفبانی اساس توتموش و بۇ الیفبا ایله چوْخلو دیرلی اثرلر یاراتمیشلار. عرب الیفباسی تورک دیللری اۆچۆن مۆکمل الیفبا اوْلماسا دا، تخمیناً ۲۰-جی عصرین اوّللرینه قدر بۇ الیفبادان آذربایجاندا گئنیش ایستیفاده اوْلونوب و بۇ الیفبایلا آذربایجان تاریخینین، ادبیاتینین قیمتلی اثرلری قلمه آلینیب. |
| 61 |
آذربایجان خالق جومهوریتی اعلان اوْلوندوقدان سوْنرا ۱۹۱۹-جو ایلده خوداداد بی ملیکآسلانوفون رهبرلیگی ایله لاتین الیفباسینا کئچمک اۆچۆن کومیسیا یارائدیلیر. کومیسیانین حاضیرلادیغی تدبیرلر پلانینی مجلیس تصدیق ائدیر. آذربایجان خالق جومهوریتی سوقوط ائتدیگیندن بۇ مسئلهنی حیاتا کئچیرمک مۆمکون اوْلمور. |
| 62 |
۱۹۲۹-جو ایله کیمی عرب قرافیکالی الیفبادان ایستیفاده اوْلونسا دا آذربایجان جومهوریتی اراضیسینده ۱۹۲۹-۱۹۳۹-جو ایللرده لاتین قرافیکالی الیفبادان، ۱۹۳۹-۱۹۹۱-جی ایللرده ایسه کیریل الیفباسیندان ایستیفاده اوْلونوب. ۱۹۹۱-جی ایلدن باشلایاراق تدریجاً یئنیدن لاتین الیفباسینا کئچیلیب. ایرانین آذربایجانندا یاشایان آذربایجان تۆرکلری ایسه عرب الیفباسیندان ایستیفاده ائدیرلر. |
| 63 |
آذربایجان جومهوریتینین دؤولت دیلی اوْلان تۆرکجهنین الیفباسی لاتین قرافیکالی آذربایجان الیفباسیدیر.[۱۶] |
| 64 |
تورکجهده الیفبا دییشیکلری و قارشیلیقلاری عرب-فارس گونئی آذربایجاندا (۱۹۲۹-جو ایله قدر هم ده قوزئی آذربایجاندا) لاتین (۱۹۲۹–۱۹۳۹) قوزئی آذربایجاندا کیریل (۱۹۳۹–۱۹۹۱) قوزئی آذربایجاندا لاتین (۱۹۹۲-ه. ه) قوزئی آذربایجاندا آ ا A a А а A a بـ ـبـ ـب ب B b Б б B b جـ ـجـ ـج ج C c Ҹ ҹ C c چـ ـچـ ـچ چ Ç ç Ч ч Ç ç ـد د D d Д д D d ائ ـئـ ـئ ئ اِ ِ (کسره) |
| 65 |
E e Е е E e عـ ـعـ ـع ع اَ َ (فتحه) |
| 66 |
ـه ه |
| 67 |
Ə ə Ә ә Ə ə فـ ـفـ ـف ف F f Ф ф F f گـ ـگـ ـگ گ G g Ҝ ҝ G g غـ ـغـ ـغ غ Ƣ ƣ Ғ ғ Ğ ğ حـ ـحـ ـح ح هـ ـهـ ـه ه |
| 68 |
H h Һ һ H h خـ ـخـ ـخ خ X x Х х X x ایـٛ یٛـ یٛ Ь ь Ы ы I ı ای ـیـ ـی I i И и İ i ـژ ژ Ƶ ƶ Ж ж J j کـ ـکـ ـک ک K k К к K k قـ ـقـ ـق ق Q q Г г Q q لـ ـلـ ـل ل L l Л л L l مـ ـمـ ـم م M m М м M m نـ ـنـ ـن ن N n Н н N n اوْ ـوْ وْ O o О о O o اؤ ـؤ ؤ Ɵ ɵ Ө ө Ö ö پـ ـپـ ـپ پ P p П п P p ـر ر R r Р р R r ثـ ـثـ ـث ث سـ ـسـ ـس س |
| 69 |
صـ ـصـ ـص ص |
| 70 |
S s С с S s شـ ـشـ ـش ش Ş ş Ш ш Ş ş تـ ـتـ ـت ت طـ ـط ـط ط |
| 71 |
T t Т т T t اۇ ـۇ ۇ U u У у U u اۆ ـۆ ۆ Y y Ү ү Ü ü ـو و V v В в V v یـ ـیـ ـی ی J j Ј ј Y y ـذ ذ ـز ز |
| 72 |
ضـ ـضـ ـض ض |
| 73 |
ظـ ـظـ ـظ ظ |
| 74 |
Z z З з Z z عرب کؤکلۆ تۆرک الیفباسی ایرانین آذربایجانیندا ایشلنن عرب الیفباسی فارس دیلیندن و عوثمانلی تورکجهسیندن تأثیرلنیب. بۇ الیفبا عرب دیلینه اویغون اوْلسادا، تۆرک دیل عاییلهسینه منسوب اوْلان آذربایجان دیلینه سسلرین چوْخلوغونا گؤره اساس فوْرمادا الوئریشلی دئییل. عرب خطیندن آلینان بۇگۆنکۆ ایشلنیلن تورک الیفباسی، عثمانلی الیفباسیندان دا چوخلو تأثیرلر آلیبدیر. بۇ الیفبانین برپاسی اوغروندا مۆعاصیر عصریمیزده بیر نئچه آددیم آتیلسادا بۇ چالیشمالار خالق ایچینده یاییلماییبدیر. ایرانین آذربایجانندا اهالی فارس دیلینده تحصیل آلماغا مجبور اوْلدوقلاری اۆچوۆن عرب و فارس سؤزلریله اوریژینال دیکته ایله تانیشدیرلار. |
| 75 |
حاضیردا ایراندا تۆرکجه اۆچۆن ایشلدیلن عرب الیفباسی ایله باغلی وضعیت چوْخ قاریشیقدیر. گونئی آذربایجان ضیالیلارینین لاتین الیفباسینین داها مۆناسیب اوْلدوغونو قبول ائتمهلرینه باخمایاراق بۇ الیفبانین تطبیقینه دؤولت طرفیندن قاداغا و محدودیتلر قوْیولوب. ایراندا آذربایجان تۆرکجهسینده کیتاب و قزِتلر یالنیز عرب الیفباسی ایله ایشیق اۆزۆ گؤرۆر. |
| 76 |
عرب الیفباسینی برپا ائتمه تشبّۆسلرینین بیری تۆرک دیل اوْرتوقرافیا سمیناری طرفیندن حیاتا کئچیریلیب. بۇ سمینار دوْکتور جاواد هئیتین باشچیلیغییلا ۲۰۰۱-جی ایلین اوْکتوبروندا تهراندا کئچیریلمیشدیر. عرب الیفباسیندا یازیلان آذربایجان تۆرکجهسینین ایملاسیندا (یازیلماسیندا) بیرلیک یاراتماق سمینارین باش هدفی سئچیلمیشدیر. تۆرک دیلی یازی قوراللاری آدلی قرارلار سمینارین سوْنوندا قبول اوْلونموشدور. |
| 77 |
عرب الیفباسیندا بعضی حرفلرین فوْرماسی کلمه آراسیندا هارادا گلمهسیندن آسیلیدیر. بۇ حرفلر کلمه باشیندا، سوْنوندا و اوْرتاسیندا دییشیر. |
| 78 |
آشاغیداکی جدول، عرب الیفباسی ترتیبی ایله دۆزۆلۆب و لاتین الیفباسیندا یاخین اوْلان قارشیلیقلاری گؤستریر. |
| 79 |
آذربایجان دیلینده عرب و لاتین الیفبا قارشیلیقلاری تکجه باشدا اوْرتادا سوْندا آدی لاتین میثال (لاتین) میثال (عرب) میثال (فارسجا) ا آ / ا ا ا الیف a / ə / o / ’ aç آچ ب ب بـ ـب بِ b baba بابا پ پ پـ ـپ پِ p papaq پاپاق ت ت تـ ـت تِ t Tat تات ث ث ثـ ـث ثِ s saniyə ثانیه ج ج جـ ـج جیم j cib جیب چ چـ ـچـ ـچ چِ ch çap چاپ ح ح حـ ـح حِ h hal حال خ خ خـ ـخ خِ x xal خال د — ـد دال d dil دیل ذ — ـذ ذال z Azərbaycan آذربایجان / آذربایجان ر — ـر رِ r rəng رنگ ز — ـز زِ z zor زور ژ — ـژ ژِ zh Jalə ژاله س س سـ ـس سین s sal سال ش ش شـ ـش شین ş şirin شیرین ص ص صـ ـص صاد s Səməd صمد ض ض ضـ ـض ضاد z zərər ضرر ط ط طـ ـط طا t təbil طبیل ظ ظ ظـ ـظ ظا z zahir ظاهیر/ ظاهر ع ع عـ ـع عین ə / ‘ əməl عمل غ غ غـ ـغ غین ğ bağ باغ ف ف فـ ـف فِ f fil فیل ق ق قـ ـق قاف q qələm قلم ک ک کـ ـک کاف k kitab کیتاب / کتاب گ گ گـ ـگ گاف g gül گل/گول ل ل لـ ـل لام l lalə لاله م م مـ ـم میم m mən من ن ن نـ ـن نون n naz ناز و — ـو واو v / o vilayət ولایت / ویلایت ه هـ ـهـ ـه هِ h , ə hava , dədə هاوا، دده ی یـ ـیـ ـی یِ y , i yaz یاز ئ ئـ ـئـ ـئ همزه ı , e beş بئش بو حرفلر اؤزلریندن سوْنرا هئچ بیر حرفه وصل اولمازلار: |
| 80 |
آ، ا، د، ذ، ر، ز، ژ |
| 81 |
لاتین کؤکلۆ تۆرک الیفباسی آذربایجان دیلینده لاتین و عرب الیفبا قارشیلیقلاری لاتین عرب تکجه عرب باشدا عرب اورتادا عرب سوندا میثال (لاتین) میثال (عرب) میثال (فارسجا) Aa آ / ا آ / ا ا ا al آل آزاد Bb ب ب بـ ب baş باش بنده Cc ج ج جـ ج can جان Çç چ چـ ـچـ ـچ çal چال چونکه Dd د د د د diş دیش دوست Ee ائ ائـ ئـ ئ sel el ev سئل ائل ائو Əə ع / ا عـ/ ـَ ـه / ه əl sələ əmi اَل سَله عمی Ff ف فـ ـفـ ف fil فیل Gg گ گـ گـ گ göz گوز گل Ğğ غ غـ غـ غ Ağır آغئر زغال، غوک Hh ه / ح هـ / حـ هـ / حـ ـه / ح/ ه hərbə حربه هزار Iı ای /اؽ ای /اؽ ئـ/ؽ ی/ؽ mıx میخ / مؽخ İi ای ایـ یـ ی diz دیز Jj ژ ژ ژ ژ Jalə ژاله Kk ک کـ کـ ک Kitab کیتاب Ll ل لـ لـ لـ lülə لوله Mm م مـ مـ م muqam موقام Nn ن نـ نـ نـ Nina نینا Oo اوْ/او اوْ/او وْ/ و و/وْ Dolu دولو / دوْلو Öö او / اؤ او / اؤ و/ؤ و/ؤ söz , özüm سوز / سؤز، اوزوم / اؤزوم Pp پ پـ پـ پ pul پول Qq ق قـ قـ ق qaşıq قاشیق Rr ر ر ر ر radar رادار Ss ث/س/ص ثـ/سـ/صـ ثـ/سـ/صـ ث/س/ص müsəlləs səggiz səhifə صحیفه سگگیز مثلّث / موثللث Tt ت/ط تـ/ط تـ/ط ت/ط tut təbil توت طبیل Uu او/اۇ او/اۇ و/ۇ و/ۇ uzun quzu اوزون / اۇزون قوزو / قۇزۇ Üü او/اۆ او/اۆ و/ۆ و/ۆ üzüm düz اوزوم / اۆزۆم دوز / دۆز Vv و و و و vahid واحید Xx خ خـ خـ خ xahiş خاهیش Yy ی یـ یـ ی yay یای Zz ز/ض/ظ ز/ذ/ضـ/ظ ز/ذ/ضـ/ظ ز/ذ/ض/ظ zor nəzir zamin münəzzəm نذیر ضامین منظّم / مونظظم زور یوخاریداکی جدولده سسلی حرفلرین حقیقی قارشیلیقلاری عرب الیفباسیندا اولماماغی آیدینلیقلا گؤستریلیر. |
Комментарии